Πώς ο «Φάρος» του Banksy συνδέεται με τον Πλάτωνα και την παραβολή της σπηλιάς - Μια εικαστικός εξηγεί

Η νέα τοιχογραφία του Banksy στη Μασσαλία είναι γεγονός. Από τον Πλάτωνα έως τον Φουκό, μια εικαστικός, ειδικός του Banksy αποκαλύπτει τη φιλοσοφία πίσω από 5 δημοφιλή έργα τέχνης του ανατρεπτικού καλλιτέχνη.

Ποιος είναι ο πραγματικός εαυτός σου; Ο άνθρωπος που είσαι τώρα ή αυτός που μπορείς να γίνεις; Είναι σίγουρα μια δύσκολη ερώτηση, που δεν θα περίμενες

Ωστόσο, είναι ακριβώς αυτό το υπαρξιακό δίλημμα που ο Banksy [ο οποίος κάποτε ισχυρίστηκε ότι «το να είσαι ο εαυτός σου είναι υπερτιμημένο»], έχει κρυφά εγκαταστήσει σε ένα απομονωμένο τμήμα της ήσυχης οδού Rue Félix Fregier, τοποθεσία ενός νέου έργου – το τελευταίο από μια σειρά έργων στην πολυετή καριέρα του αινιγματικού καλλιτέχνη.

«Για περισσότερα από 30 χρόνια, ο Banksy έχει εμπλουτίσει πολλά από τα πιο εμβληματικά του έργα – από το κορίτσι που προσπαθεί απεγνωσμένα να πιάσει ένα μπαλόνι σε σχήμα καρδιάς μέχρι τον μασκοφόρο ταραξία που πετάει ένα μπουκέτο λουλούδια – με καυστικές αναφορές στους παλιούς ζωγράφους, από τον Μιχαήλ Άγγελο μέχρι τον Μονέ, τον Βερμέερ και τον Βαν Γκογκ. Αλλά υπάρχουν και άλλα. Κάτω από τα στένσιλ του κρύβεται μια βαθιά και σκόπιμη ενασχόληση με την ιστορία των ιδεών, από τον κλασικό στωικισμό έως τον μεταμοντέρνο αποδομητισμό», σημειώνει η εικαστικός και κριτικός τέχνης Κelly Grovier, μιλώντας στο BBC.

Στις 29 Μαΐου, ο Banksy δημοσίευσε στο Instagram μια φωτογραφία του πρώτου του νέου έργου μετά από περισσότερο από πέντε μήνες, προκαλώντας το ενδιαφέρον του διαδικτύου με το να μην αποκαλύψει την ακριβή του τοποθεσία. Η τοιχογραφία είναι, με την πρώτη ματιά, παραπλανητικά απλή: η ψηλή σιλουέτα ενός φάρου ζωγραφισμένη με σπρέι σε έναν άδειο μπεζ τοίχο της πόλης. Στον μαύρο φάρο είναι γραμμένες με στένσιλ οι λέξεις: «Θέλω να γίνω αυτό που είδες σε μένα».

Όποιος θέλει να βρει την πηγή έμπνευσης για το νέο έργο του Banksy, αρκεί να ανοίξει οποιοδήποτε βιβλίο ιστορίας της φιλοσοφίας και να διαβάσει την επιδραστική αλληγορία του Πλάτωνα για τη σπηλιά (από το έργο του 4ου αιώνα π.Χ. «Η Πολιτεία»), και στη συνέχεια... να αντιστρέψει την αρχαία μεταφορά. Στην παραβολή του Πλάτωνα, οι φυλακισμένοι σε μια σπηλιά μπερδεύουν τις σκιές στον τοίχο με την πραγματικότητα, αγνοώντας τις αληθινές μορφές που τις προβάλλουν έξω.

«Εδώ όμως, ο Banksy μάς παρασύρει αλλάζοντας το σκηνικό και αντιστρέφοντας τη σχέση μεταξύ ουσίας και σκιάς. Στην τοιχογραφία του Banksy, ο μονότονος πάσσαλος δεν προβάλλει ως μια μειωμένη απομίμηση του εαυτού του, αλλά κάτι πολύ πιο μεγαλοπρεπές – έναν φάρο, σύμβολο φωτισμού και καθοδήγησης. Εδώ, η σιλουέτα - και όχι η πραγματικότητα - είναι η αλήθεια», σημειώνει η εικαστικός.

Η ανατροπή του Banksy μάς ωθεί να αναρωτηθούμε πού βρίσκεται πραγματικά η πραγματικότητα: σε αυτό που είναι ή σε αυτό που θα μπορούσε να είναι;

«Η συγκινητική φράση του – "Θέλω να γίνω αυτό που είδες σε μένα" – είναι γοητευτικά ελαστική. Είναι ο πασσάλος που ονειρεύεται να είναι κάτι περισσότερο από αυτό που φαίνεται; Ή η σκιά που επιθυμεί να γίνει φως; Ή μήπως είμαστε όλοι μας – συμπεριλαμβανομένου του Banksy – που αγωνιζόμαστε να ανταποκριθούμε στις καλύτερες εκδοχές που φαντάζονται όσοι πιστεύουν σε μας; Η απάντηση είναι σίγουρα "ναι" σε όλα τα παραπάνω. Και η απάντηση είναι επίσης "ναι" στην ερώτηση: "είναι αυτό το νέο έργο ένα φως ικανό να φωτίσει περαιτέρω επίπεδα νοήματος στον Banksy;"», επισημαίνει η Grovier.

Ακολουθεί μια σύντομη αναδρομή σε 4 από τα πιο γνωστά έργα του καλλιτέχνη και στον τρόπο με τον οποίο και αυτά αναζωογονούν, και συχνά ανατρέπουν, πολλές από τις πιο σημαντικές φιλοσοφικές αρχές – τόσο κοινωνικές όσο και διανοητικές – που υπογραμμίζουν το ποιοι είμαστε και ποιοι θα μπορούσαμε να είμαστε.

Η νέα τοιχογραφία του Banksy στη Μασσαλία δεν είναι η πρώτη που συνοδεύεται από μια λεζάντα που συνδέει το έργο με την ιστορία των ιδεών. Μεταξύ των πιο διάσημων τοιχογραφιών του, το «Girl with Balloon», που απεικονίζει ένα παιδί που τεντώνει τα χέρια προς ένα μπαλόνι σε σχήμα καρδιάς που απομακρύνεται, εμφανίστηκε για πρώτη φορά το 2002 σε διάφορα σημεία του Λονδίνου, μαζί με την παρηγορητική φράση «υπάρχει πάντα ελπίδα».

«Αυτή η πεποίθηση, που τροφοδοτεί την αδιάκοπη προσπάθεια για ένα ιδανικό που φαίνεται ανέφικτο στην τοιχογραφία (δεν υπάρχει καμία πιθανότητα να επιστρέψει το μπαλόνι), συνάδει απόλυτα με τις ιδέες του γερμανού φιλόσοφου του 19ου αιώνα Arthur Schopenhauer σχετικά με μια ακατάσβεστη και παράλογη «βούληση» ως θεμελιώδη δύναμη που κινεί την ανθρωπότητα», λέει η εικαστικός.

Η διάσημη τοιχογραφία του Banksy με έναν μασκοφόρο άνδρα «παγωμένο» για πάντα στη στιγμή πριν ρίξει όχι ένα τούβλο ή μια βόμβα, αλλά ένα μπουκέτο λουλούδια, μπορεί να φαίνεται, με την πρώτη ματιά, να εξηγεί τη δέσμευση ενός ειρηνιστή στην ειρηνική ανυπακοή. Το έργο φαίνεται να αντηχεί τις αρχές του Satyagraha του Μαχάτμα Γκάντι – μια φιλοσοφία μη βίας που ο Ινδός ηθικολόγος διατύπωσε το 1919.

Η φιγούρα φαίνεται να συνοψίζει την επιμονή του Γκάντι να ασκεί ηθική και όχι σωματική δύναμη. Έτσι δεν είναι; «Ή μήπως ο Banksy υπονομεύει πονηρά τη φιλοσοφική θέση της ειρηνικής δύναμης, απεικονίζοντας τον ήρωά του ως εξαγριωμένο ταραξία;», αναρωτιέται η Grovier.

Η οργή της φιγούρας δεν μετριάζεται από την έκκληση στα ανώτερα ιδανικά της ομορφιάς και της αλήθειας. Αντίθετα, αυτά τα ιδανικά έχουν μετατραπεί σε όπλα από τον Banksy. Εδώ, η ομορφιά και η αλήθεια δεν είναι αφοπλιστικές, αλλά καταστροφικά εκρηκτικές.

Kατόπιν έχουμε ένα έργο του 2007 που εμφανίστηκε κοντά στην Oxford Street του Λονδίνου, στο οποίο απεικονίζει ένα αγόρι πάνω σε μια επικίνδυνα ψηλή σκάλα, που γράφει με σπρέι την παρατήρηση ότι είμαστε «One Nation Under CCTV» (Μια χώρα υπό παρακολούθηση με τεχνολογία CCTV) με υπερβολικά μεγάλα γράμματα. Στην τοιχογραφία απεικονίζεται επίσης ένας ένστολος αστυνομικός και ο υπάκουος σκύλος του που παρακολουθούν τον νεαρό ζωγράφο, ενώ πάνω από όλους τους προεξέχει από τον τοίχο μια πραγματική κάμερα CCTV, που πιθανώς καταγράφει τα πάντα.

«Τα ατελείωτα επίπεδα "επιτήρησης μέσα στην επιτήρηση" που αποτυπώνει το έργο – καθώς βλέπουμε το κράτος να παρακολουθεί έναν αστυνομικό που παρακολουθεί το αγόρι – αποτυπώνουν με εκπληκτική ακρίβεια τα φιλοσοφικά περιγράμματα της τεράστιας και πανταχού παρούσας φυλακής στην οποία ο γαλλικός φιλόσοφος Michel Foucault πίστευε ότι όλοι οι άνθρωποι της κοινωνίας είναι πλέον ανεπανόρθωτα εγκλωβισμένοι. Στη μελέτη του «Πειθαρχία και τιμωρία: Η γέννηση της φυλακής», ο Φουκό αναβιώνει ένα σχέδιο για μια φυλακή που πρότεινε ο βρετανός φιλοσόφος του ωφελιμισμού Τζέρεμι Μπένθαμ στα τέλη του 18ου αιώνα, το "Πανοπτικό" (που σημαίνει «βλέποντας τα πάντα») και το χρησιμοποιεί ως απειλητική μεταφορά για το πώς κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει από το διαβόητα διεισδυτικό βλέμμα του "πανοπτικού" κράτους», αναφέρει εμφατικά η βρετανίδα εικαστικός.

Το πνευματώδες έργο Mobile Lovers από το 2014 ρίχνει ένα ψυχρό φως στην κατάσταση των σύγχρονων σχέσεων. Η τοιχογραφία απεικονίζει ένα ζευγάρι του οποίου η σχεδόν τρυφερή αγκαλιά διακόπτεται από την βαθύτερη αγάπη που τρέφουν για τη ζεστή λάμψη των smartphone τους. Η γαλλίδα υπαρξιστική φιλόσοφος Simone de Beauvoir, που πέθανε το 1986, μπορεί να μην έζησε αρκετά για να δει την εμφάνιση των κινητών τηλεφώνων.

Ωστόσο, το βαθιά επιδραστικό βιβλίο της «Η ηθική της αμφισημίας» (1947) – που εκδόθηκε ακριβώς 60 χρόνια πριν από την κυκλοφορία του iPhone το 2007 – με την εξερεύνηση της καταστροφής που μπορεί να προκαλέσει η αποσύνδεση και η απομόνωση στην πραγματοποίηση του αληθινού εαυτού μας, είναι βαθιά προφητικό για τη σύγχρονη κατάσταση μας.

Για να είμαστε ελεύθεροι, επέμενε η ντε Μποβουάρ, απαιτείται βαθιά προσοχή ο ένας στον άλλον. Πίστευε στην αυθεντικότητα των ανθρώπινων συναντήσεων, χωρίς τις οποίες η ζωή είναι μια μάταιη παράσταση, αμυδρά φωτισμένη από αναλώσιμες συσκευές, αντί για κάτι βαθύ και ουσιαστικό.

Διαβάστε περισσότερα στο iefimerida.gr