Μαχαιράς και Αυξεντίου – Η σχέση του Ζήδρου με τη Μονή

Η δράση του Γρηγόρη Αυξεντίου και η σύνδεσή του με τη Μονή Μαχαιρά είναι ένα από τα μεγαλύτερα κεφάλαια του αγώνα της Ε.Ο.Κ.Α.

Στη μονή κατέφυγε πολλές φορές ο Λυσιώτης αγωνιστής. Υπό τη σκέπη του Ηγουμένου Ειρηναίου (με τα ράσα του οποίου ήταν ενδεδυμένος όταν κέρασε γλυκό στους διώκτες του), ο Γρ. Αυξεντίου είχε την ευκαιρία να ξεκουραστεί, να οργανώσει τις ομάδες του και να αναρρώσει από εγχείρηση πριν, τελικά, σκοτωθεί, στήνοντας στις βουνοκορφές πλάι στη Μονή τηλαυγή

Διαβάστε επίσης: Ο Σταυραετός του Μαχαιρά:Σπάνια συνέντευξη της συζύγου κι άγνωστα ντοκουμέντα

Στο πλαίσιο της προσπάθειας οργάνωσης του αντάρτικου της περιοχής, ο Γρ. Αυξεντίου με τον Γεώργιο Μάτση επισκέφθηκαν τη Μονή Μαχαιρά στα μέσα Φεβρουαρίου 1956, προκειμένου να διερευνήσουν το ενδεχόμενο χρήσης των χώρων του Μοναστηριού για τις ανάγκες τους. Στις 26 Μαρτίου 1956, ο Γρ. Αυξεντίου με την ομάδα του κατέφυγαν για πρώτη φορά στη Μονή.  Ηγούμενος ήταν από το 1949 ο Ειρηναίος, μυημένος στην Ε.Ο.Κ.Α. από τον Αύγουστο του 1955.  Ο Ειρηναίος είχε συναντήσει τον Γρ. Αυξεντίου λίγες μέρες πριν την έναρξη του αγώνα, στο Μετόχι της Μονής στη Λευκωσία.  Τον Μάρτιο του 1956, λοιπόν, συναντήθηκαν για δεύτερη φορά, αφού προηγουμένως, στις 10 Φεβρουαρίου, ο Γρ. Αυξεντίου ως «ΑΙΑΣ» είχε ειδοποιήσει τον Ειρηναίο ότι θα κατέφευγε στη Μονή. Η αντάρτικη ομάδα παρέμεινε στο λημέρι του δασικού σταθμού Κιονίων, νότια της Μονής, μέχρι τις αρχές καλοκαιριού του ιδίου έτους.
Ο Γρ. Αυξεντίου μετέβαινε συχνά στο Μοναστήρι, ενώ ο Ηγούμενος Ειρηναίος και άλλοι Μοναχοί επισκέπτονταν το λημέρι τους για να τους μεταφέρουν την αλληλογραφία της Οργάνωσης και προμήθειες. Οι αντάρτες κατέφευγαν στη Μονή κυρίως για να λουστούν και να εκκλησιαστούν.  Η επαφή μεταξύ Γρ. Αυξεντίου και Ειρηναίου εξελίχθηκε και σε επίπεδο συντονισμού επιχειρήσεων. Αναφέρουμε για παράδειγμα τη μεσολάβηση του Ειρηναίου το καλοκαίρι του 1956, προκειμένου να μεταφερθούν οδηγίες του Γρ. Αυξεντίου στην ομάδα του Στυλιανού Λένα, με στόχο την οργάνωση επίθεσης στην περιοχή Κόρνου (στο πλαίσιο γενικότερων επιθέσεων για αποπροσανατολισμό των Βρετανών και διαφυγή του Γεωργίου Γρίβα, ο οποίος βρισκόταν υπό στενό κλοιό στην περιοχή Κύκκου).  Παράλληλα, υπήρξαν περιπτώσεις κατά τις οποίες σχέδια για κλοπή οπλισμού από Βρετανούς στρατιώτες που επισκέπτονταν τη Μονή, οργανώθηκαν από τον ίδιο τον Ηγούμενο.

Πέραν, όμως, της προσωπικής ανάμειξης του Ειρηναίου, ευρύτερη βοήθεια προσέφεραν μέλη της αδελφότητας του Μαχαιρά. Είναι χαρακτηριστική η μαρτυρία του Γεωργίου Μάτση:

«Η θερμή φιλοξενία, αλλά και η συμπαράσταση που μας πρόσφεραν ο Ηγούμενος και οι Πατέρες της Μονής, δεν περιγράφονται. Πέρα από την τροφοδοσία μας, φρόντιζαν πολύ και για την ασφάλειά μας, προσπαθώντας με κάθε τρόπο να αποπροσανατολίζουν τους Βρετανούς στρατιώτες, που πραγματοποιούσαν τακτικές επισκέψεις στους χώρους του μοναστηριού, αναζητώντας αντάρτες».

Σύμφωνα με τον Αντρέα Καουρή, όταν έγινε γνωστή η παρουσία των ανταρτών στην περιοχή του Μαχαιρά, η Μονή κατέστη στόχος των αποικιοκρατικών δυνάμεων. Οι Βρετανοί επιχειρούσαν τακτικές εφόδους και, λόγω της αποτυχίας τους, φρόντιζαν ώστε πράκτορες, προσποιούμενοι τους τουρίστες, να επισκέπτονται τον χώρο του Μοναστηριού και των γύρω χωριών.  Ωστόσο, χάρη και στη μέριμνα των Μοναχών, οι αντάρτες διέφευγαν τον κίνδυνο. Ο τέως Μητροπολίτης Κιτίου Χρυσόστομος, παρατηρεί πως όλοι οι νεαροί Μοναχοί του Μαχαιρά ήταν τότε μυημένοι στον αγώνα και γνώριζαν για τη διαμονή του Γρ. Αυξεντίου στο Μοναστήρι, γεγονός που αγνοούσαν οι γηραιότεροι. 

Διαβάστε ακόμη: Για 1η φορά αμοντάριστη συνέντευξη μάνας Αυξεντίου:"Θέλω 2 λόγια"

Με την άφιξη της αντάρτικης ομάδας, λοιπόν, οι Μοναχοί προσπαθούσαν να συνδράμουν τους αγωνιστές και να τους προστατέψουν. Ως εκ τούτου, αναλάμβαναν τη μεταφορά και τη φύλαξη οπλισμού, αλλά και την ασφάλεια των ανταρτών βγάζοντας σκοπιές. Ο τέως Κιτίου Χρυσόστομος, μάλιστα, περιγράφει ένα κωμικό γεγονός: Ο ίδιος θυμάται ότι κατά τη διάρκεια σκοπιάς, παρατήρησε φως σε μακρινή απόσταση και έσπευσε να ξυπνήσει τον Γρ. Αυξεντίου. Ο τελευταίος έστειλε τον συναγωνιστή του Αυγουστή Ευσταθίου να ελέγξει. Τότε διαπίστωσαν ότι ο Χρυσόστομος είχε απλώς διακρίνει το φως του φεγγαριού.  Την πρόθυμη συνδρομή των μοναχών και τη βοήθειά τους, κυρίως ως προς την τροφοδοσία των ανταρτών, επιβεβαιώνει και ο Αυγουστής Ευσταθίου.

Τον Απρίλιο του 1956, Βρετανοί στρατιώτες διενήργησαν έφοδο στο Μοναστήρι προκειμένου να ανακαλύψουν την αντάρτικη ομάδα του Γρ. Αυξεντίου. Στο μεταξύ, όμως, οι αγωνιστές είχαν καταφύγει στον δασικό σταθμό Κιονίων. Κατά την παραμονή της ομάδας στον εν λόγω σταθμό, σύνδεσμοι και τροφοδότες τους ήταν οι καλόγεροι του Μαχαιρά. Ο Αυγουστής Ευσταθίου σημειώνει ότι η τροφοδοσία ήταν πολύ δύσκολη, αφού έπρεπε οι Μοναχοί ν’ ανεβαίνουν κάθε βράδυ περπατώντας σε ψηλές κορφές.

Έπειτα από εγχείρηση σκωληκοειδίτιδας στην οποία υπεβλήθη ο Γρ. Αυξεντίου στις 29 Απριλίου 1956, ο αγωνιστής επέστρεψε στη Μονή στις 3 Μαΐου και του παραχωρήθηκε το δωμάτιο του Ειρηναίου για να αναρρώσει. Ο ίδιος ο Ηγούμενος, σύμφωνα με μαρτυρία του αγωνιστή Χαράλαμπου Μπαταριά, κοιμόταν στο πάτωμα.  Τη συγκεκριμένη περίοδο συνέβη το γνωστό περιστατικό με τη μεταμφίεση του Αυξεντίου σε καλόγερο, κατά τη διάρκεια αιφνίδιας έρευνας Βρετανών στρατιωτών.  Στα τέλη του ιδίου έτους, οι Βρετανοί επιχείρησαν νέες έρευνες στη Μονή. Στον Τύπο δημοσιεύθηκαν πληροφορίες περί συμμετοχής περίπου 1.000 στρατιωτών στις έρευνες και αποκλεισμού της Μονής Μαχαιρά. Ακόμα και προσκυνητές που μετέβαιναν στο Μοναστήρι, συνελήφθησαν και οδηγήθηκαν για ανάκριση.  Βάσει μαρτυρίας του τέως Μητροπολίτη Κιτίου Χρυσοστόμου, οι έρευνες ήταν τόσο ενδελεχείς, ώστε οι στρατιώτες συμβουλεύονταν τα αρχιτεκτονικά σχέδια της Μονής προκειμένου να μην ξεγελαστούν από κρύπτες.  Κατά τη δεδομένη περίοδο, ο Γρ. Αυξεντίου κρυβόταν στο κελί υπ’ αριθμόν 6, το οποίο μετά από καμουφλάζ των Μοναχών έμοιαζε με τουαλέτα. Οι Μοναχοί ισχυρίστηκαν ότι τροποποίησαν τον χώρο για τους επισκέπτες τους και έτσι οι Βρετανοί στρατιώτες, παρ’ ότι είχαν μελετήσει τα αρχιτεκτονικά σχέδια, δεν κατάφεραν να εντοπίσουν τους κρυμμένους αγωνιστές.

Ο Γρ. Αυξεντίου εγκατέλειψε τη Μονή μετά την ανάρρωσή του, τον Αύγουστο του 1956, και επέστρεψε στον Μαχαιρά στις 17/18 Ιανουαρίου 1957, για να φύγει εκ νέου μια βδομάδα αργότερα. Κατά τη διάρκεια της απουσίας του, οι Βρετανοί διεξήγαγαν ξανά εξονυχιστικές έρευνες στη Μονή προκαλώντας ζημιές περίπου £200, σύμφωνα με τον Τύπο, ενώ προέβησαν στη σύλληψη του ιεροδιάκονου της Μονής, Σάββα.  Στις 5 Φεβρουαρίου 1957, η αντάρτικη ομάδα μετέβη και πάλι στην περιοχή και ο Γρ. Αυξεντίου θέλησε να κατασκευαστεί κρησφύγετο, προκειμένου να μην εγκατασταθούν στον χώρο του Μοναστηριού.  Αρχικά, χώρος εντός της Μονής είχε μετατραπεί σε κρυψώνα, αλλά καταστράφηκε από τους ίδιους τους αντάρτες, όταν συνειδητοποίησαν ότι σε περίπτωση ανεύρεσής της, υπήρχε ο κίνδυνος οι Βρετανοί, κατά την πολιτική που υιοθέτησαν, να ανατίναζαν το Μοναστήρι τιμωρητικά.  Την ακριβή τοποθεσία του νέου κρησφυγέτου δεν την γνώριζε κανένας. Τους τσίγκους είχε διαλέξει ο Ηγούμενος Ειρηναίος και τους άφησαν μέλη της αδελφότητας στα μισά της διαδρομής για το Μοναστήρι για να τους παραλάβουν οι αντάρτες. Κατά τη συγκεκριμένη περίοδο, οι αντάρτες επισκέπτονταν τα πρωινά τη Μονή, έτρωγαν ό,τι ετοίμαζαν οι Μοναχοί, στέγνωναν τα ρούχα τους και επέστρεφαν στο κρησφύγετο.

Το προαναφερθέν κρησφύγετο, το οποίο κατασκευάστηκε μετά από εντολές του Γρ. Αυξεντίου, ολοκληρώθηκε στα τέλη Φεβρουαρίου 1957.  Η κατασκευή του συνέπεσε με νέα, βίαιη έρευνα των Βρετανών στο Μοναστήρι, στις 28 Φεβρουαρίου. Κατά τη διάρκειά της, τα μέλη των Δυνάμεων Ασφαλείας δεν δίστασαν να βρίσουν και να κτυπήσουν Μοναχούς, συμπεριλαμβανομένου του Ειρηναίου. Ο ίδιος θυμάται ότι ο πατήρ Σάββας τον είχε προμηθεύσει με μια κουβέρτα για να μην είναι γυμνός στο μπαλκόνι του κελιού του, όπου τον βασάνιζαν.  Έφτασαν στο σημείο, βάσει μαρτυριών, να κρεμάσουν Μοναχό από το παράθυρο προκειμένου να ομολογήσει πού κρυβόταν ο Γρ. Αυξεντίου. Ο γέροντας Δαμιανός διηγείται σχετικά:

«Εἶμαι ἑκατὸν τεσσάρων ἐτῶν. Ἀπὸ μικρὸς ἔφτασα καὶ τὸν καιρὸν τῆς Τουρτσιᾶς. Ἔχει ἐνενῆντα δύο χρόνια ποὺ εἶμαι ἐδῶ πάνω στο μοναστήρι τοῦ Μαχαιρᾶ. Ὅμως δὲν εἶδα οὔτε θὰ ξαναδῶ νομίζω τέτοιον κακὸν καὶ τέτοιαν θηριωδίαν. […] Ἀκόμα καὶ σ’ αὐτὰ τὰ καλυμμαύχιά μας, ἐρευνοῦσαν, σάμπου ὁ Αὐξεντίου εἶναι κανένας ποντικὸς καὶ θὰ τρυπώσει μέσα. Εὐλογημένοι ἄνθρωποι, ἀκόμα καὶ μέσα στὴν Ἐκκλησίαν ἐβάλαν σκύλλους γιὰ ν’ ἀνακαλύψουν τὸν Αὐξεντίου καὶ ἔσκαψαν τὸ πάτωμα».

Η αποφασιστικότητα, την οποία επέδειξαν οι Βρετανοί στο πλαίσιο της έρευνάς τους, καταδεικνύει ότι, μάλλον, είχαν πληροφορίες για την περιοχή στην οποία κρύβονταν οι αντάρτες. Επέβαλαν, συνεπώς, κατ’ οίκον περιορισμό στην περιοχή του δάσους του Μαχαιρά και στο γειτονικό χωριό του Λυθροδόντα, στήνοντας παράλληλα το αρχηγείο τους εντός της Μονής.  Τελικά, στις 3 Μαρτίου 1957, ανακάλυψαν το κρησφύγετο, στο οποίο βρίσκονταν οι Γρηγόρης Αυξεντίου, Αυγουστής Ευσταθίου, Φειδίας Συμεωνίδης, Ανδρέας Στυλιανού και Αντώνης Παπαδόπουλος. Ξεκίνησε, τότε, μια από τις επικότερες μάχες του κυπριακού αγώνα, που ανύψωσε τον Γρ. Αυξεντίου σε σύμβολο του ελεύθερου ανθρώπου και πρότυπο αγωνιστή. Οι λεπτομέρειές της είναι γνωστές. Βρίσκονται, ευτυχώς, ακόμα εν ζωή κάποιοι εκ των πρωταγωνιστών. Στο πλαίσιο της αποψινής εισήγησης, θα περιοριστούμε απλώς σε μια αναφορά σχετική με τη Μονή Μαχαιρά. Κατά τη διάρκεια, λοιπόν, της μάχης που έμελλε να κοσμήσει την ελληνική και να στιγματίσει τη βρετανική ιστορία, οι Βρετανοί στρατιώτες προσπάθησαν να καταστρέψουν το κρησφύγετο με μεγάλες πέτρες. Ο Α. Ευσταθίου, θυμάται τότε τον Γρ. Αυξεντίου να τον εμψυχώνει: «Άστους Ματρόζο να κυλούν πέτρες. Οι τσίγκοι κρατούν. Εδκιάλεξέν τους γερούς ο γούμενος Ειρηναίος».  Η βοήθεια, συνεπώς, του Ηγουμένου, ήταν αισθητή από τους αντάρτες μέχρι την τελευταία στιγμή.

Αξίζει να σημειωθεί ότι κατά τη διάρκεια παραμονής της ομάδας Αυξεντίου στη Μονή, χρέη συνδέσμου της Οργάνωσης εκτελούσε ο Ηγούμενος του Μαχαιρά. Ο Αυξεντίου εμπιστεύθηκε στον Ειρηναίο φακέλους με χρήματα που εξασφάλισε η Ε.Ο.Κ.Α. για ενίσχυση οικογενειών των μελών της, με την εντολή να τους κάψει αν τυχόν γινόταν νέα έφοδος στη Μονή.  Ο Α. Ευσταθίου, μάλιστα, θυμάται την αγωνία του Γρ. Αυξεντίου για την τύχη του Ειρηναίου λίγο πριν τη μάχη της 3ης Μαρτίου 1957: «Ελπίζω ο Ειρηναίος να πρόλαβε να κάψει τα φακελάκια με τα χρήματα και να μεν τα βρουν οι ανακριτές, γιατί θα τον βασανίσουν πολλά».

Μετά τη μάχη συνελήφθησαν οι Μοναχοί Τιμόθεος και Μακάριος Μαχαιριώτης. Ο τελευταίος θεωρήθηκε ως ο σύνδεσμος του Αυξεντίου. Ένα χρόνο αργότερα κατάφερε να δραπετεύσει κατά τη μεταφορά του από τις Κεντρικές Φυλακές στον κεντρικό αστυνομικό σταθμό Λευκωσίας. Επίσης, ο Ηγούμενος Ειρηναίος για αρκετό διάστημα απομονώθηκε από τους υπόλοιπους Μοναχούς. Δεν του επέτρεπαν επαφή μαζί τους, ενώ συνοδευόταν από Βρετανούς στρατιώτες ακόμα και κατά τον εκκλησιασμό του.  Στη διάρκεια του εντοπισμού του, ο Ειρηναίος κατήγγειλε στον Βρετανό Κυβερνήτη, μέσω του δικηγόρου του, Ιωάννη Κληρίδη, ότι κακοποιήθηκε στο πλαίσιο της ανάκρισής του: «Συγκεκριμένως ὁ Πανοσιολογιότατος Ἡγούμενος Εἰρηναῖος παραπονεῖται ὅτι ἐσύρθη βιαίως εἰς ἕνα τῶν διαδρόμων τῆς Μονῆς καὶ ὅτι ὑπέστη πολλὰ λακτίσματα. Ἐπίσης ὅτι τοῦ ἀφήρεσαν τὸ καλυμαῦχι, τὸν ἐνέπτυσαν καὶ ἐτραβοῦσαν τὰ γένια του…»  Την κακοποίηση του Ειρηναίου κατήγγειλε και ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος, σε διάσκεψη Τύπου που παρέθεσε στην Αθήνα τον Ιούνιο του 1957.

Μετά τον Αυξεντίου, στην περιοχή του Μαχαιρά ανέλαβε να οργανώσει αντάρτικη ομάδα ο αγωνιστής Νεοπτόλεμος Γεωργίου – Λεφτής. Σύμφωνα με μαρτυρία του ιδίου, φιλοξενήθηκε στη Μονή και είχε επαφή με τον Ειρηναίο, αλλά εξ αιτίας όσων προηγήθηκαν, οι αντάρτες ήταν πιο προσεχτικοί στην επαφή τους με τον Ηγούμενο. Ο Ν. Λεφτής θυμάται, πάντως, ότι ο Ειρηναίος φρόντιζε να φτάνουν οι επιστολές της Οργάνωσης στα χέρια των ανταρτών μέσω άλλου καλόγηρου.  Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι κατά τη διάρκεια των βρετανικών επιχειρήσεων για εξόντωση της ομάδας του Γρ. Αυξεντίου κλάπηκε από τη Μονή το μαχαίρι της Παναγίας του Μαχαιρά που αποτελούσε ιστορικό κειμήλιο.

Μιχάλης Σταυρή – Υποψ. Διδάκτωρ, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Παν. Κύπρου