Αφιέρωμα: Ομοφυλοφιλικές σχέσεις, μια ιστορία της ανθρωπότητας

Θα λέγαμε σύμφωνα με το κλισέ ότι το ζήτημα των ομοφυλοφιλικών σχέσεων είναι τόσο παλιό όσο και η ανθρωπότητα. Η προσπάθειά μας επικεντρώνεται σε μιαν αμιγώς ιστορική θεώρηση δίχως ιδεολογικές, κοινωνικές και πολιτισμικές προκαταλήψεις.

«Η κουλτούρα ως προϊόν συνείδησης και ελεύθερης βούλησης, κατά παράδοξο τρόπο, περιλαμβάνει εξεζητημένα συστήματα απαγόρευσης. Κάθε κοινωνία έχει διαφορετικούς κανόνες σεξουαλικής συμπεριφοράς, οι οποίοι επίσης παραβιάζονται. Η ιδέα ότι υπάρχει μια γραμμή που δεν επιτρέπεται να περάσει κανείς, ενώ στην πράξη πολλοί την περνούν, είναι μια ιστορία πιο παλιά από την ιστορία με το φίδι που έβαλε την Εύα σε πειρασμό».

Η σεξουαλική ποικιλομορφία δεν είναι προφανώς μια σύγχρονη ανακάλυψη κάποιων «διεφθαρμένων ψυχών» αλλά μια αρχέγονη έκφραση των σεξουαλικών επιθυμιών. Στην ιστορία της ανθρωπότητας, σε όλες τις μεριές του κόσμου όπου υπήρξαν άνθρωποι, κάποιοι άντρες και κάποιες γυναίκες ένιωθαν συναισθηματική και σωματική οικειότητα με κάποιους του ίδιου φύλου. Έτσι, δεν παραλείπονται εκείνες οι ιστορίες που αναφέρονται σε ψυχές και σώματα ομόφυλων ζευγαριών. Πλούσιες είναι εκείνες οι αναφορές αρχαιοελληνικών και ιουδαϊκών γραφών που διαμόρφωσαν τον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό, οι οποίες περιέχουν αντίστοιχες περιπτώσεις έρωτα, φιλίας, αγάπης, συντροφικότητας. Για να γίνουν πιο σαφείς αυτές οι ιστορίες, καλό είναι να γνωρίζουμε ότι η σημασία ορισμένων λέξεων δεν προσλαμβάνεται με το ίδιο νόημα σήμερα: για παράδειγμα πολλές αρχαιοελληνικές λέξεις δεν κάνουν σαφή διάκριση ανάμεσα στον «φίλο» και τον «εραστή», όπως επίσης αποδίδουν το «εταίρος» ως σύντροφος αλλά την «εταίρα» ως πόρνη.

Ο ίδιος ο Πλάτων αναφέρεται στο αρχέτυπο των αττικών εραστών, τον Αρμόδιο και Αριστογείτονα, οι οποίοι θεωρούνται ιδρυτές της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, χρησιμοποιώντας στην ίδια φράση τις λέξεις «έρως» και «φιλία» για να περιγράψει τις σχέσεις τους»:

«ο γαρ Αριστογείτονος έρως και η Αρμοδίου φιλία βέβαιος γενομένη…»

Πλάτωνος «Συμπόσιο», 182.4

Τα αρχαία κείμενα βρίθουν αντίστοιχων παραδειγμάτων ως προς τη χρήση και σημασία των λέξεων, όχι μόνο στην αρχαιοελληνική αλλά και σε άλλες παλιές γλώσσες.

Στην «Ιλιάδα» του Ομήρου, στο συγκλονιστικότερο ηρωικό έπος που έγραψε ποτέ άνθρωπος, μνημονεύεται η συντροφική σχέση του Αχιλλέα με τον Πάτροκλο. Περιγράφει μια σχέση μεταξύ δυο λαμπρών ανδρών στο ήθος, την ανδρεία και την ομορφιά, που χρονολογείται στον πρώιμο 12ο π.Χ. αιώνα. Στον 6ο αιώνα, αντίστοιχα, η λυρική ποιήτρια Σαπφώ περιγράφει με απαράμιλλη συναισθηματική ενάργεια τους καημούς του έρωτα γυναίκας προς γυναίκα, έτσι ώστε η γενέτειρά της, Λέσβος, να μας δώσει τον όρο «λεσβιασμός» που χαρακτηρίζει τη γυναικεία ομοφυλοφιλία. Στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι οι πληροφορίες για την ανδρική ομοφυλοφιλία είναι συντριπτικά περισσότερες από ό,τι για τη γυναικεία. Αυτό πιθανόν να ερμηνεύεται από το γεγονός ότι η συντριπτική πλειονότητα των κείμενων εκείνης της περιόδου προέρχονται από άντρες και απευθύνονται σε άνδρες. Οι γυναίκες, μάλιστα, παρουσιάζονται μέσα σε αυτά είτε ως ιδιοκτησία είτε ως αντικείμενα σεξουαλικού πόθου.

Ήδη από την ελληνική μυθολογία, οι αναφορές στον ομοφυλοφιλικό έρωτα είναι περισσότερες από ό,τι θα περίμενε κανείς για μια «σπάνια» και «αποκλίνουσα» συμπεριφορά. Οι δε αναφορές σε σχέση με τις ερωτικές προτιμήσεις της κοινωνίας σε διάφορες περιόδους της αρχαιότητας είναι πάμπολλες. Σπάνια συναντά κανείς αρχαίο κείμενο που να μην έχει έστω κάποιες σχετικές αναφορές.

«Όσον αφορά τις ερωτικές σχέσεις, οι Κρητικοί έχουν ένα πολύ ιδιαίτερο έθιμο, διότι δεν αποκτούν τους ερωμένους τους με την πείθω αλλά με την αρπαγή…», μας διασώζει ο Στράβων, ιστορικός του 2ου π.Χ. αιώνα, από ένα χαμένο κείμενο του Έφορου, ενός ιστορικού και γεωγράφου του 4ου αιώνα π.Χ. Αυτή η παραπομπή μας φέρνει στον νου την ιστορία του ωραίου Γανυμήδη, τον οποίον ερωτεύτηκε σφοδρά ο Δίας. Πρόκειται για την πιο φημισμένη από τις μυθολογικές κρητικές παραδόσεις. Στην ελληνική μυθολογία, όπως και σε άλλες, δεν λείπουν οι ομοφυλοφιλικές ιστορίες.

«Κατά τον Τίμαιο, οι παιδεραστικές συνήθειες διαδόθηκαν στην Ελλάδα από την Κρήτη. Άλλοι όμως βεβαιώνουν ότι αυτός που εγκαινίασε τούτες τις ερωτικές συνήθειες ήταν ο Λάιος, την εποχή που τον φιλοξενούσε ο Πέλοπας. Τότε ερωτεύτηκε τον γιο του Πέλοπα, τον Χρύσιππο. Τον άρπαξε, τον έβαλε στο άρμα του κι έφυγε για τη Θήβα».

Αθήναιος

Την κρητική καινοτομία εδώ ο Αθήναιος (170 – 223 μ.Χ. περίπου) τη μετατοπίζει από την Κρήτη στη Θήβα. Μάλιστα, ο Απολλόδωρος προσθέτει μιαν ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια. Όταν πέθανε ο Λάβδακος, ο Λάιος ήταν ενός έτους, και πρώτα ο Λύκος, μετά δε οι ανιψιοί του Αμφιτρύωνα και ο Ζήθος σφετερίστηκαν τη βασιλεία και εξόρισαν τον Λάιο κοντά στον Πέλοπα, ο οποίος «όταν δίδασκε τον Χρύσιππο να οδηγεί το άρμα τον ερωτεύτηκε και τον απήγαγε».

Εδώ οι αντιστίξεις είναι σαφείς. Ο Λάιος ήταν ο εκπαιδευτής του Χρύσιππου, όπως ο Ποσειδώνας ήταν του Πέλοπα: εκπαιδευτές και συγχρόνως εραστές. Η ποιήτρια Πράξιλλα (μέσα 5ου αιώνα π.Χ.) αντικαθιστά τον Λάιο με τον Δία αλλά και ο Πίνδαρος συνέκρινε την απαγωγή του Πέλοπα από έναν θεό με την απαγωγή του Γανυμήδη από τον Δια. Στην ελληνική μυθολογία πλήθος είναι οι εκδοχές που θέλουν τον έναν τόπο μετά τον άλλο να διεκδικούν την «ανακάλυψη» της παιδεραστίας. Οι ιστορίες με τον Υάκινθο, τον Νάρκισσο και τον Κυπάρισσο μαρτυρούν ως τόπους τη Λακωνία, τη Βοιωτία, τη Θεσσαλία, τη Θράκη. Γενικά, δεν υπάρχει τόπος όπου να μην έχουμε μια ομοφυλοφιλική μυθική – ιστορική ανάμνηση. Για τον Υάκινθο ο Απολλόδωρος διασώζει δύο παραδόσεις, μία θεσσαλική και μιαν άλλη των Λακεδαιμονίων. Σύμφωνα με την πρώτη, ο Υάκινθος ήταν γιος της Μούσας Κλειώς και του Πίερου. Τον ερωτεύτηκε ο Θάμυρις, που θεωρείτο ο πρώτος που εισήγαγε την παιδεραστία (Απολλόδωρος 1.3).

Θαυμάσια αποτυπωμένες από τους Αττικούς αγγειοπλάστες είναι σκηνές που απεικονίζουν τον εκπάγλου καλλονής Νάρκισσο μαζί με τον Ζέφυρο σε στάση γλουτιαίας συνουσίας – ενώ κατά το μεγαλύτερο μέρος τους οι ομοφυλοφιλικές συνουσίες παριστάνονται σε όρθια στάση.

«Η ελληνική μυθολογία περιέχει έναν σημαντικό αριθμό παιδεραστικών ιστοριών. Δεν είναι δύσκολο να δούμε ότι η κάθε μια προέρχεται από συγκεκριμένη περιοχή και συχνά είναι φανερό ότι πρόκειται για έναν μύθο της καταγωγής της ομοφυλοφιλίας στην αναφερόμενη επαρχία ή πόλη. Είναι οι θεμελιωτικοί μύθοι μιας κοινωνικής συμπεριφοράς.

[…] Από τη στιγμή που γνωρίζουμε ότι οι ελληνικοί μύθοι διατηρούν την ανάμνηση μιας πληθώρας χαμένων θεσμών και ειδικά μυητικών τελετουργιών, έχουμε το δικαίωμα να σκεφτούμε ότι αυτοί οι μύθοι, όπου εικονίζεται η μυητική ομοφυλοφιλία, παρουσιάζουν μιαν αρχαία φάση της ελληνικής ομοφυλοφιλίας ή, για να το πούμε αλλιώς, ότι το κρητικό τυπικό του Εφόρου αποτελεί αξιοπρόσεκτη επιβίωση, μεσούσης της ιστορικής Ελλάδας, ενός θεσμού που παλιότερα ήταν πολύ διαδεδομένος στον ελληνικό χώρο. Και συνεπώς, ότι η μυητική ομοφυλοφιλία αποτελεί στην πραγματικότητα την προϊστορία της ομοφυλοφιλίας της κλασικής περιόδου».

Bernard Sergent, «Ομοφυλοφιλία στην Ελληνική Μυθολογία», Πρόλογος του Georges Dumezil , μετφ. Έλενα Πατρικίου, εκδ. Χατζηνικολή, 1986.

ΛΕΖΑΝΤΑ: Ο Απόλλωνας θρηνεί τον θάνατο του Υάκινθου. Tiepolo Giovanni Battista, περίπου 1752 – 1753, λάδι σε μουσαμά. Μαδρίτη, Thyssen-Bornemisza Museum

Διαβάστε επίσης:

Η δημογραφική ελληνική πραγματικότητα: Αρνητικά τα φυσικά και μεταναστευτικά ισοζύγια μετά το 2010

Η Βιέννη στο Μέγαρο

Παραστάσεις που ξεχώρισαν το 2023