Οι άγνωστες πτυχές των Δεκεμβριανών

Μαρτυρίες και ντοκουμέντα, που φωτίζουν άγνωστες πτυχές των «Δεκεμβριανών» της Αθήνας του 1944 παρουσιάστηκαν στο συνέδριο, που διοργανώνει το τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ.

Όπως ανέφεραν οι ομιλητές, η μάχη της Αθήνας, το Δεκέμβριο του 1944, με την ενεργή ανάμιξη και των Βρετανών ήταν μια μοναδική περίπτωση σε ευρωπαϊκό επίπεδο, αλλά και μια εμφανής ένδειξη αποφασιστικότητας των μεγάλων δυνάμεων

της εποχής να προωθήσουν και να παγιώσουν την επικυριαρχία τους σε ζώνες επιρροής στον μεταπολεμικό κόσμο. Τα «Δεκεμβριανά» είχαν διεθνή αντίκτυπο με τις ξένες κυβερνήσεις να παίρνουν, ή να μην παίρνουν θέση για τα τεκταινόμενα και με την κοινή γνώμη τους, ή τους υπηκόους τους στην Αθήνα, να διάκεινται φιλικά, ή εχθρικά προς τη μία ή την άλλη πλευρά, όπως φαίνεται από τις πηγές.

«Η πολιτική κρίση που ξέσπασε στη Βρετανία λόγω των Δεκεμβριανών δεν εξελίχτηκε τελικά ποτέ και σε κυβερνητική, καθώς η ηγεσία των Εργατικών παρέμεινε πιστή στον Τσόρτσιλ. Ωστόσο, επρόκειτο για τη μεγαλύτερη δοκιμασία που γνώρισε η κυβέρνησή του από την εποχή της Δουνκέρκης» τόνισε ο ιστορικός του ΑΠΘ, Λουκιανός Χασιώτης. Όπως εξήγησε, οι λόγοι ήταν κυρίως τρεις : Η διάψευση της προσδοκίας ότι ο μεταπολεμικός κόσμος θα βασιζόταν στη διεθνή συνεργασία και όχι σε μεμονωμένες επεμβάσεις των μεγάλων δυνάμεων, η σύγχυση που δημιουργούσε η είδηση της πολεμικής αναμέτρησης με πρώην συμμάχους, αντιστασιακούς, τη στιγμή που ο πόλεμος δεν είχε ακόμα τελειώσει και τέλος, η υποψία ότι ο Τσώρτσιλ ακολουθούσε μία παραδοσιακή συντηρητική πολιτική στην Ελλάδα, υποστηρίζοντας τον βασιλιά και το «παλιό καθεστώς» έναντι των ανερχόμενων κοινωνικών δυνάμεων που εξέφραζε το ΕΑΜ. «Και, επιπλέον, ότι ενέπλεκε τους Εργατικούς σε αυτήν την πολιτική ενόψει των επικείμενων εκλογών για να πλήξει και να διχάσει το κόμμα» πρόσθεσε ο κ. Χασιώτης.

Μπορεί η Βρετανία να είχε άμεσο ενδιαφέρον να παγιωθεί η επικυριαρχία φίλιων προς αυτήν δυνάμεων στα πολιτικά πράγματα της Ελλάδας, διαβλέποντας ότι η αύξηση της επιρροής του ΕΛΑΣ θα οδηγούσε σε μια ενισχυμένη παρουσία των κομμουνιστών στο μετακατοχικό πολιτικό σκηνικό, αλλά επίσης ενδιαφέρον για την αύξηση της επιρροής της μεταπολεμικά στην περιοχή φαίνεται να είχε και η «τραυματισμένη» από τον Β' ΠΠ και τη «σκιά» της κυβέρνησης του Βισύ, Γαλλία.

Όπως τόνισε στην εισήγηση της η ιστορικός του Παντείου Πανεπιστημίου Ειρήνη Λαγάνη, ο επικεφαλής των «Ελευθέρων Γάλλων» και μετέπειτα πρώτος πρόεδρος της μεταπολεμικής Γαλλίας, στρατηγός Σαρλ Ντε Γκωλ, διαβλέποντας την αρχική δυστοκία Τσόρτσιλ και Ρούσβελτ να συναινέσουν στην απόλυτη επικράτηση του στη Γαλλία, και αργότερα να του αναγνωρίσουν μερίδιο επιρροής στον μεταπολεμικό κόσμο, είχε στραφεί προς την ΕΣΣΔ με την οποία τελικά στις 10 Δεκεμβρίου 1944 υπέγραψε «σύμφωνο συνεργασίας και αμοιβαίας βοήθειας». Ο πρόεδρος Ντε Γκωλ στις συζητήσεις με τους Στάλιν- Μολότωφ στη Μόσχα δεν έχασε την ευκαιρία να ρωτήσει το Στάλιν για τα γεγονότα στην Αθήνα . «Σε ερώτηση του Ντε Γκώλ για το τι γίνεται στην Αθήνα, ο Στάλιν τον προτρέπει να απευθυνθεί στους Άγγλους...» ανέφερε η κ. Λαγάνη. Επεσήμανε, ότι παρά τις γνωστές θέσεις του, ο Ντε Γκωλ εμφανίζεται θετικά διακείμενος προς το ΕΑΜ και μάλιστα στα απομνημονεύματά του, αναγνωρίζει στο ΚΚΕ τον καθοδηγητικό και «φρονηματικό» ρόλο του και σημειώνει για το ΕΑΜ ότι «μαχόταν τον κατακτητή παράλληλα άνοιγε δρόμο για την Επανάσταση».

Την κρίσιμη εκείνη περίοδο, με τα Δεκεμβριανά να έχουν ξεσπάσει, φαίνεται ότι ο Ντε Γκωλ διείδε στην Αθήνα μια ευκαιρία για να αυξήσει μεταπολεμική επιρροή της χώρας του.

Όπως ανέφερε η κ. Λαγάνη, στις 5 Δεκεμβρίου (την ημέρα που ο Γ. Παπανδρέου τελεί υπό παραίτηση) ο Ντε Γκωλ από τη Μόσχα ζητάει να έρθει «ιγκόγκνιτο» στην Αθήνα, προφανώς με την επιδίωξη να παρέμβει για μια ειρηνική επίλυση του ζητήματος, σε συνεννόηση Γ. Παπανδρέου και τους κομμουνιστές, αλλά αποτρέπεται από το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών. «Το πρόσχημα ήταν ότι η κατάσταση στην Αθήνα ήταν επικίνδυνη για την ασφάλεια του και ότι η ελληνική κυβέρνηση δεν επιθυμούσε να τον εκθέσει στον παραμικρό κίνδυνο» είπε η κ. Λαγάνη. Ανέφερε, ότι αυτά εξηγούν γιατί η Γαλλία έμεινε «αταλάντευτα ουδέτερη» στη διαμάχη, παρότι με αντιπροσώπους της παρακολουθούσε τα τεκταινόμενα τόσο στην Μέση Ανατολή, όσο και στη χώρα.

Τα «Δεκεμβριανά» αποτυπώνονται διαφορετικά στις εφημερίδες σε Βρετανία και ΗΠΑ μέσα από τα τηλεγραφήματα ανταποκριτών τους στην Αθήνα.

Όπως ανέφερε ο ιστορικός του Πανεπιστημίου Κύπρου Γιώργος Γιωργής, οι Βρετανοί ανταποκριτές, με τη χώρα τους άμεσα εμπλεκόμενη, μεταδίδουν από τη δική τους σκοπιά τα γεγονότα, πασχίζοντας πάντως να εμφανιστούν αμερόληπτοι. Αντίθετα, οι Αμερικανοί, με την κοινή γνώμη τους να ενδιαφέρεται για τον αντιναζιστικό αγώνα και επιθυμώντας να αντλούν ηρωικά παραδείγματα από την αντίσταση κατά των ναζί, επιφυλάσσουν θετικά σχόλια για το ΕΑΜ - ΕΛΑΣ, τόνισε ο κ. Γιωργής. Σημείωσε επίσης, ότι στις χώρες που τελούν υπό βρετανική κυριαρχία, ή επιρροή, τα γεγονότα μεταφέρονται κυρίως μέσα από τα τηλεγραφήματα βρετανών ανταποκριτών, ίσως και λόγω της απουσίας δημοσιογράφων δικής τους εθνικότητας στην Ελλάδα. Κάποιες εφημερίδες τα καταχωρούν αυτούσια, αλλάζοντας όμως τους τίτλους, ή προσθέτοντας αρθογραφία θετική, αρνητική, ή ουδέτερη.

«Οι 'Αγγλοι έγιναν δεκτοί με μεγάλο ενθουσιασμό από το πλήθος...» γράφει στην πρώτη ανταπόκριση του από το Κατάκωλο Ηλείας ο αμερικανός ανταποκριτής των «Νιου Γιόρκ Τάιμς» Τζων Μπράκερ και στη δεύτερη από τον Πύργο τονίζει : «Ολόκληρος ο λαός της Πελοποννήσου, συμπεριλαμβανομένου και του κλήρου είναι με το ΕΑΜ. Ο 'Αρης Βελουχιώτης το είδωλο του λαού».

Ο Μπράκερ και συνάδελφοί του θα συνεχίσουν στον ίδιο τόνο φιλοΕΑΜικό τόνο, ενώ στον αντίποδα, ο Τζον Ντίξον του Ρώυτερς «προσπαθούσε να τηρήσει αμερόληπτη στάση, πιο κοντά φυσικά προς την κυβερνητική εκδοχή» τόνισε ο κ. Γιωργής και συνέχισε, λέγοντας, ότι στα τηλεγραφήματα του Ρώυτερς οφείλεται η σχεδόν πανομοιότυπη κάλυψη των γεγονότων στις εφημερίδες της Κύπρου, όπου από τις επτά εφημερίδες του νησιού, οι πέντε υποστηρίζουν την κυβέρνηση Παπανδρέου και την αγγλική επέμβαση.

Στον τρόπο που αντιμετωπίζουν οι αντιμαχόμενοι Βρετανούς και Αμερικανούς υπηκόους στην Αθήνα, όπου έχει στο μεταξύ αναπτυχθεί η αποστολή της UNRRA, αναφέρθηκε ο ιστορικός του Πανεπιστημίου Κύπρου Γιώργος Καζαμίας.

Ως μέλος της, UNRRA, η σκωτζέζικης καταγωγής, καναδέζα Mabel Geldard-Brown εξιστορεί στις 73 σελίδες του ημερολογίου της, ότι είδε και άκουσε, διαπιστώνοντας τη θετική διάθεση του ΕΑΜ και η έμμεση βοήθεια που παρέχει στα μέλη των διεθνών ανθρωπιστικών αποστολών, είτε φτιάχνοντας χαλασμένα γεφύρια, είτε διακόπτοντας τα πυρά από και προς το ξενοδοχείο «Ακροπόλ Pallas» όπου διαμένουν. Φιλικότερες πάντως είναι οι σχέσεις των Αμερικανών με τους ΕΛΑΣίτες και αντίστροφα.

Στη σχετική ανακοίνωση ο κ. Καζαμίας αναφέρεται ο τρόπος που η Mabel Geldard-Brown περιγράφει την κατάσταση στην Αθήνα, τα πυρά και τα χαλάσματα στην Πατησίων και σε όλο το κέντρο τα συρματοπλέγματα και την πολεμική ατμόσφαιρα που επικρατεί και δυσχεραίνει την μετακίνηση των αποστολών.

«Συχνά για την ασφαλέστερη διακίνηση χρησιμοποιούνται αμερικανικές σημαίες, που αντιμετωπίζονται πολύ πιο φιλικά από το ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ. Είναι προφανής η ανταπόδοση της φιλικής αντιμετώπιση του ΕΛΑΣ και από το αμερικανικό προσωπικό» τόνισε ο κ. Καζαμίας και συνέχισε λέγοντας ότι αυτό εκνευρίζει την Geldard-Brown που το θεωρεί «ένδειξη αντιβρετανικής στάσης και συγχρόνως παράβαση της ουδετερότητας της UNRRA στο πεδίο».

«Μερικοί ακόμα αμερικανοί εμφανίστηκαν ξανά σήμερα φορώντας στρατιωτικές στολές ή με μεγάλες αμερικανικές σημαίες [στο στήθος τους]. Επισήμως μας έχει απαγορευθεί να φοράμε στολή όταν είμαστε έξω, αλλά πολλοί φορούν τις στολές τους και έχουν καταφύγει σε αυτήν την εξωφρενική επίδειξη εθνικού αισθήματος. Τι νομίζουν ότι θα κερδίσουν από αυτό δεν ξέρω, αλλά αυτή η μορφή επίδειξης κάνει το αίμα μου να βράζει ...» γράφει η Geldard-Brown .

Μια άλλη δυσάρεστη πτυχή των «Δεκεμβριανών» ανέλυσε ο ιστορικός του ΑΠΘ Ιάκωβος Μιχαηλίδης, αναφερόμενος στην πρακτική της «σύλληψης και κράτησης ομήρων από την ΟΠΛΑ και την Πολιτοφυλακή, οι οποίοι δεν συνέπλεαν ιδεολογικά με το ΚΚΕ».

«Η πιο γνωστή από τις περιπτώσεις αυτές είναι εκείνη της φάλαγγας επιφανών προσωπικοτήτων της εποχής, όπως πρώην υπουργών, καθηγητών πανεπιστημίου, διανοουμένων, εφοπλιστών, στρατιωτικών, δημοσίων υπαλλήλων, που σχηματίσθηκε στα Καλύβια Ασπροπύργου. «Προς στιγμήν ενομίσαμε ότι βρισκόμαστε στου Ζαχαράτου, στην Αθηναϊκή Λέσχη ή στο Κινγκ Τζόρτζ» έγραψε χαρακτηριστικά ένας από αυτούς, περιγράφοντας την πρωτόγνωρη κατάσταση» ανέφερε ο κ. Μιχαηλίδης.

Η πλειοψηφία των ομήρων απελευθερώθηκαν από τα τέλη Μαρτίου έως και το καλοκαίρι του 1945. Ωστόσο, αρκετές εκατοντάδες άτομα φαίνεται ότι έχασαν τη ζωή τους κατά τη διάρκεια της πορείας από την Αθήνα προς τη Θήβα, τον Ιανουάριο του 1945, όσο και από τη Θεσσαλονίκη προς την Αριδαία το ίδιο διάστημα. Ο κ. Μιχαηλίδης παρουσίασε απόσπασμα της επικοινωνίας του γενικού διοικητή Μακεδονίας της κυβέρνησης της Αθήνας, Γιωργίου Μόδη, μετά από αναφορές που έφταναν στο γραφείο του, με αντιπροσώπους του ΕΛΑΣ, που όμως του δήλωναν πλήρη άγνοια.

«Ξαναπήρα στο τηλέφωνο τους Ντηλαβέρη και Αποστολίδη και τους είπα: «Ηττηθήκατε στην «ηρωική» Αθήνα. Υποκύψατε. Και όμως διαπράττετε φρικαλέα εγκλήματα εις βάρος των κρατουμένων που τους πήρατε αυθαιρέτως απ' τη Θεσσαλονίκη ....Τρελαθήκατε ή λυσσάξατε;». Επρόβαλαν πάλιν άγνοια». Σε ότι αφορά, αναφορές από τον «Σύνδεσμο Οικογενειών ΕΛΑΣιτοκρατουμένων ομήρων» και αναζήτηση από την ελληνική κυβέρνηση τα δύο επόμενα χρόνια σχετικά με την ύπαρξη «ομήρων» στη Γιουγκοσλαβία, αυτή δεν επιβεβαιώθηκε από την ιστορική έρευνα.

Τέλος, ο Νίκος Καραγιαννακίδης από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους αναφέρθηκε στην περιοχή της Καβάλας και στις μάχες του ΕΛΑΣ με τους άνδρες του Αντόν Τσαούς, αλλά και την εκτέλεση ορισμένων πολιτών από τους ΕΑΜίτες και την ΟΠΛΑ χωρίς δίκη και μάλιστα χωρίς να υπάρχουν για όλους επαρκή στοιχεία για δοσιλογισμό στη διάρκεια της κατοχής. Ιδιαίτερη, ήταν η αναφορά του κ. Καραγιαννακίδη στην εκκένωση της Καβάλας από τους Βρετανούς, υπό την πίεση του ΕΑΜ και τη μετάβαση τους στη συνέχεια σε αγγλικά πλοία που είχαν σχηματίσει κλοιό πέριξ του κόλπου της Καβάλας, επιβάλλοντας ναυτικό αποκλεισμό.

Ο κ. Καραγιαννακίδης ανέφερε επίσης ότι οι Βρετανοί είχαν αποδυθεί σε μια μορφή ψυχολογικού πολέμου μοιράζοντας τρόφιμα στην παραλία της πόλης, στο μέρος που ήλεγχαν, υπό την προϋπόθεση ότι οι λήπτες της βοήθειας θα ερχόταν εκεί και με αυτό τον τρόπο «θα ήταν ορατοί από όλους τους παρευρισκόμενους στο χώρο της παραλίας» και «έτσι, θα φαινόταν πως υποβαλλόταν ένα είδος «δήλωσης αποκήρυξης του ΕΑΜ». Επεσήμανε, πάντως, ότι το κλίμα της εποχής απέτρεψε πολλούς στο να προβούν σε κάτι τέτοιο και παρέθεσε τη σχετική μαρτυρία του λογοτέχνη Πρόδρομου Μάρκογλου:

«Οι 'Αγγλοι βγαίνουν με τ' αποβατικά τους στην πόλη, αγοράζουνε με χρυσό όσα τρόφιμα υπάρχουν, μετά ένα μέρος τα μοιράζουν σ' όσους δέχονται να τα ζητιανέψουν, τα άλλα επιδεικτικά τα πετάνε στη θάλασσα, στη μέση του λιμανιού... Είχανε σπουδάσει πολιτική στις αποικίες».