Η κουλτούρα της δυσφορίας και η φιλοσοφία της κατανόησης

του Δημήτρη Β. Τριανταφυλλίδη

Στο «Τι πιστεύω» γραμμένο το 1974, στον απόηχο του Μάη του '68, η Ζακλίν ντε Ρομιγί, (μτφ Σώτη Τριανταφύλλου, εκδόσεις Πατάκη) αντιπαραβάλει την κουλτούρα της δυσφορίας με τη φιλοσοφία της κατανόησης. Παρ' ότι το κείμενο γράφτηκε πριν από τέσσερις δεκαετίες, ο σημερινός αναγνώστης το βρίσκει εξαιρετικά επίκαιρο και ιδιαίτερα χρήσιμο για να κατανοήσει την περιρρέουσα ατμόσφαιρα στην ύστερη μνημονιακή εποχή της χώρας μας.

Η κουλτούρα της δυσφορίας, η οποία απορρέει από ένα συγκεκριμένο

τρόπο σκέψης που με τη σειρά του είναι γέννημα ενός ιδιαίτερο ανθρωπολογικού τύπου, εξετάζει την ιστορία και την πραγματικότητα μέσα από το πρίσμα της διαρκούς γκρίνιας, της ακόρεστης μιζέριας, της ατελεύτητης στέρησης εξαιτίας της απουσίας ενός φαντασιακού πατέρα - κράτους - αφέντη που στο δικό της ιδανικό κόσμο θα έλυνε όλα τα προβλήματα και θα έβρισκε τη θεραπεία δια πάσα νόσο και πάσα μαλακία.

Απεναντίας, η φιλοσοφία της κατανόησης εδράζεται στο γεγονός ότι δεν υπάρχουν βεβαιότητες, ότι δεν υπάρχουν απαντήσεις στις ερωτήσεις πριν καν αυτές τεθούν, ότι δεν υπάρχει παρά μόνο μια διαρκώς ανανεούμενη σειρά ερωτηματικών γιατί, οι απαντήσεις στα οποία θα αλλάζουν ανάλογα με τις αλλαγές που υφίσταται η ίδια η πραγματικότητα.

Οι δύο, διαφορετικές αυτές προσεγγίσεις της ζωής, καθορίζουν και δύο διαφορετικούς ανθρωπολογικούς τύπους ανθρώπων αλλά και τους τρόπους με τους οποίους συμπεριφέρονται στην ατομική και τη συλλογική τους ζωής. Έτσι, με το ξέσπασμα της σφοδρότατης κρίσης, αναδύθηκαν από τα βάθη του ατομικού και συλλογικού υποσυνείδητου οι οπαδοί της κουλτούρας της δυσφορίας, αντί να αναζητήσουν απαντήσεις στα ερωτήματα που αφορούν την πορεία που έφεραν την κοινωνία στο χείλος της καταστροφής, αποφάσισαν πως το σύμπτωμα (το μνημόνιο) είναι η γενεσιουργός αιτία της κρίσης και όχι το αντίθετο. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τη διαμόρφωση μιας νοοτροπίας δεκτικής σε κάθε είδους συνομωσιολογικές «ερμηνείες», σε παρά φύση συμμαχίες με απόψεις ολοκληρωτικού χαρακτήρα και σε θεοποίηση του θυμού ως βασικό εργαλείο ανάλυσης της ζωής. Δημιουργήθηκε έτσι ένα περιβάλλον όπου ευδοκίμησαν και άνθισαν διάφορα αντιλήψεις που θεωρούν πως η συντήρηση (μέσω της διατήρησης των νεκρών πια μορφών κοινωνικής οργάνωσης) είναι πρόοδος και πως η υπεράσπιση άδικων μορφών ανακατανομής του πλούτου (μέσω της υπεράσπισης των συντεχνιών που δημιούργησαν οι νικητές του Εμφυλίου πολέμου δωρίζοντας συστήματα εγγυημένης προσόδου στους συνεργάτες τους) είναι το πρώτιστο επαναστατικό καθήκον. Είναι το περιβάλλον της θεολογικά θεμελιωμένης βεβαιότητας, όπου και μόνο η διατύπωση ερωτημάτων θεωρείται έγκλημα καθοσιώσεως και εσχάτης προδοσίας στην ιδεολογία του μίσους.

Από την άλλη πλευρά, υπάρχει ένα κοινωνικό ρεύμα, ανθρώπων που προβληματίζονται τόσο για τις αιτίες της κατάρρευσης του μεταπολιτευτικού κοινωνικού συμβολαίου όσο και για τις προοπτικές που θα πρέπει να έχει τούτος ο τόπος. Είναι το περιβάλλον όπου κυριαρχεί ο πλατωνικός θάμβος, η διαρκής αναζήτηση των αιτιών, η απορία ως πηγή της γνώσης και της κατανόησης της βαθύτερης ουσίας των πραγμάτων. Η πνευματική αυτή στάση καθορίζει και τις συμπεριφορές σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Οι άνθρωποι αυτού του πνευματικού και κοινωνικο-πολιτικού συστήματος είναι εκείνοι που μέσα στις δυσκολίες και τα βάρη της ζωής, κράτησαν ζωντανή τη χώρα, δημιουργώντας ο καθένας στο δικό του περιβάλλον, τα μικρά και μεγάλα εκείνα έργα και πράξεις που έδωσαν κουράγιο και σε άλλους. Πηγή αισιοδοξίας και ελπίδας οι άνθρωποι αυτοί, στην αέναη κίνηση τους, εκπέμπουν φως, προτιμώντας τη δημιουργία από τον καταγγελτικό λόγο, ο οποίος παραμένει στείρος και οπισθοδρομικός σε μια κοινωνία που διαρκώς αλλάζει με ραγδαίους ρυθμούς.

Η χώρα αυτή τη στιγμή είναι το θέατρο της μάχης ανάμεσα στην κουλτούρα της δυσφορίας και της φιλοσοφίας της κατανόησης. Η μάχη αυτή ούτε σύντομη θα είναι, ούτε θα περάσει χωρίς να αφήσει τα ίχνη της στην ιστορία του τόπου. Από την έκβασή της θα κριθεί η θέση της Ελλάδας στον 21ο αιώνα, μια θέση μέσα στη μεγάλη ευρωπαϊκή οικογένεια, επιλογή που έγινε με μεγάλες θυσίες που πριν 7 περίπου δεκαετίες.