Γράμμα από τη Ρωσία (IV)

του Δημήτρη Β. Τριανταφυλλίδη

Νικημένο μου ξεφτέρι δεν αλλάζουν οι καιροί
Νίκος Γκάτσος

Στα περίχωρα της Μόσχας, μακριά από το πολύβουο κέντρο της, βρίσκεται η ιερά μονή του Ντοσκόι, αφιερωμένο στην Παναγία του Ντον, μονή που συμβολίζει τις απαρχές του ρωσικού κράτους. Μέσα από τα τείχη της μονής βρίσκεται η νεκρόπολις, όπου είναι θαμμένοι επιφανείς Ρώσοι διανοούμενοι, κυβερνητικά στελέχη, πανεπιστημιακοί, ποιητές, ευγενείς κ. ά. Ανάμεσα τους, βρίσκονται οι τάφοι των αδελφών Ζωσιμά αλλά και πλήθους Ελλήνων της διασποράς, οι οποίοι διακρίθηκαν στη ρωσική αυτοκρατορία

Παρά το γεγονός ότι το νεκροταφείο αυτό βρίσκεται στη σκιά αιωνόβιων δέντρων αλλά και των τειχών της μονής, η περιήγηση σε αυτό μια μέρα όπου η θερμοκρασία είχε ξεπεράσει τους 35 βαθμούς, οδήγησε τα βήματα μου στον εντυπωσιακό ναό της Παναγίας του Ντον. Ήταν μια απλή καθημερινή ημέρα όταν κάθισα σε ένα από τα λιγοστά στασίδια, απέναντι από ένα εντυπωσιακό εικονοστάσι, ύψους μερικών δεκάδων μέτρων και αποτελούμενο από τις πλέον εντυπωσιακές εικόνες της ρωσικής σχολής. Βυθισμένος στις σκέψεις μου, χάθηκα παρατηρώντας αυτή την χειροποίητη έκφραση ενός αχειροποίητου κάλλους και προσπαθούσα να συνδέσω το γήινο με το επουράνιο, το εδώ με το επέκεινα, την ιστορία με το παρόν, τον άνθρωπο με τα πάθη του και τον άνθρωπο με τις ελπίδες του. Κάποια στιγμή πρόσεξα μια όμορφη νεαρή κοπέλα, να στέκεται φορώντας ένα μαντίλι στο κεφάλι της μπροστά στην εικόνα της Θεομήτορος, περιμένοντας μια ηλικιωμένη κυρία να φύγει. Μόλις εκείνη έφυγε, πλησίασε την εικόνα, σταυροκοπήθηκε μπροστά της και μετά απλώνοντας το δεξί της χέρι για να την αγγίξει έμεινε εκεί, ακίνητη, προσευχόμενη μέσα σε βαθιά κατάνυξη.

Η βαθιά θρησκευτική πίστη του ρωσικού λαού, η ανεπιτήδευτη ευσέβεια του, η προσήλωση του στις παραδόσεις, έχει περιγραφεί από άλλους, πολύ καλύτερα από εμένα και κυρίως από τη γραφίδα του Φ. Μ. Ντοστογιέφσκι, ο οποίος δε δίσταζε να ασκήσει κριτική στις δεισιδαιμονίες και τις προλήψεις του απλού χωρικού, στο «Ημερολόγιο του συγγραφέα», αλλά και από τη πένα πολλών άλλων μεγάλων ρώσων στοχαστών, κυρίως του 19ου αιώνα. Πολλοί, βέβαια, σήμερα, θεωρούν πως ο ρωσικός λαός δεν είναι αρκούντως προσηλωμένος στα θρησκευτικά του καθήκοντα, αλλά αυτούς θα μπορούσαμε να τους κατατάξουμε στην κατηγορία των ζηλωτών, οι οποίοι έτσι κι αλλιώς, δεν είναι ποτέ ευχαριστημένοι με τίποτα λιγότερο από την εγκαθίδρυση ενός χριστιανικού «χαλιφάτου».
Ωστόσο, όσο κι αν φαίνεται παράδοξο στα μάτια ενός δυτικού περιηγητή, η ρωσική θρησκευτική πίστη, αποτελούσε και αποτελεί ένα από τα βασικά θεμέλια της ρωσικής κοινωνίας, είτε αυτή βρίσκεται σε φάση εξωστρέφειας και επικοινωνίας με τις άλλες κοινωνίες, είτε βρίσκεται σε φάση εσωστρέφειας, ενδοσκόπησης και απομονωτισμού. Ο οποιοσδήποτε θελήσει να καταλάβει το ρωσικό πολιτισμό, αναμφίβολα θα πρέπει όχι μόνο να δεχτεί τη θρησκευτική πίστη ως ένα από τα βασικά νήματα του καμβά που συνθέτουν τη ρωσική αυτοσυνείδηση και γλώσσα, αλλά και να αναγνωρίσει τον πρωταγωνιστικό της ρόλο στην ιστορική εξέλιξη αυτού του λαού. Την ίδια στιγμή, η μελέτη της εκκλησιαστικής ιστορίας αλλά και της ιστορίας των σχισμάτων και των αιρέσεων, αποδεικνύεται πολύτιμος βοηθός στην κατανόηση όλων εκείνων των στρεβλώσεων, των «εξαιρέσεων» και των εκτροπών που αποτελούν την αλυσίδα των γεγονότων και, κυρίως, των εξουσιών, στη ρωσική ιστορία. Ο διαχωρισμός ανάμεσα στην πίστη του απλού ανθρώπου, την εκκλησία ως εξουσιαστικό θεσμό και τις σχέσεις της με την κοσμική εξουσία, στο φόντο της αρχής της συναλληλίας (ΣΤ Νεαρά του Ιουστινιανού, αλλά και Επαναγωγή του Πατριάρχη Φωτίου) ίσως βοηθήσει τον έντιμο αναζητητή απαντήσεων στη σωστή διατύπωση των ερωτήσεων που τον απασχολούν.

Πέραν όμως των φιλοσοφικών, κοινωνιολογικών και θεολογικών αναζητήσεων, υπάρχει ο απλός Ρώσος η καθημερινή ζωή του οποίου ρυθμίζεται από ένα περίπλοκο και πολυεπίπεδο πλέγμα σχέσεων, κανόνων και απαγορεύσεων, οι απαρχές των οποίων χάνονται στα βάθη των βυζαντινών αιώνων. Αυτή η καθημερινή πραγματικότητα, απλή και άδολη για τα εκατομμύρια των Ρώσων, παραμένει ένα άλυτο μυστήριο για τον δυτικό ορθολογιστή, πράγμα όμως που τον κάνει να επανέρχεται διαρκώς αναζητώντας πλέον όχι τις απαντήσεις, μα τις ερωτήσεις. Και αυτό είναι κάτι ανεκτίμητο.