Παγκοσμιοποίηση σε επιβράδυνση;

Για ένα μεγάλο διάστημα θεωρούσαμε ότι ο όγκος και η αξία των παγκόσμιων συναλλαγών θα αυξανόταν στο διηνεκές.

Και όντως ο όγκος του παγκόσμιου εμπορίου ως προς το παγκόσμιο ΑΕΠ αυξήθηκε από το 39% στο 61% το 2008 και πέρσι ήταν στο 58%. Τα διεθνή στοιχεία ενεργητικού (και οι επισφάλειες) από το 128% ανέβηκαν στο 401% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Το ίδιο ισχύει και για άλλους δείκτες: για παράδειγμα την

τελευταία δεκαετία ο όγκος των δεδομένων που διακινούνται διασυνοριακά έχει αυξηθεί 64 φορές, ενώ σταθερά αυξάνεται ο όγκος των αεροπορικών ταξιδιών αλλά και των δεμάτων που διακινούνται παγκοσμίως.

Όμως, την ίδια στιγμή ορισμένοι άλλοι δείκτες παραπέμπουν σε μια διαφορετική εικόνα. Παρά τον εντυπωσιακό του όγκο, το παγκόσμιο εμπόριο παραμένει στάσιμο ως ποσοστό του παγκόσμιου ΑΕΠ. Οι εισαγωγές ενδιάμεσων προϊόντων ανέβηκαν τα τελευταία είκοσι χρόνια, όμως ενώ το 2008 ήταν στο 19% του παγκόσμιου ΑΕΠ σήμερα είναι στο 17%. Το μερίδιο των πολυεθνικών στα συνολικά εταιρικά κέρδη υποχώρησε από το 33% το 2008 στο 31%. Οι ξένες άμεσες επενδύσεις υποχώρησαν από το 3,5% του παγκόσμιου ΑΕΠ το 2007 στο 1,3% το 2018. Τα διασυνοριακά τραπεζικά δάνεια υποχώρησαν από 60% του παγκόσμιου ΑΕΠ το 2006 στο 17%. Οι ακαθάριστες ροές κεφαλαίου από το 7% στην αρχή του 2007 έχουν υποχωρήσει στο 1,5%.

Ένα μέρος αυτών των τάσεων μπορούν να αποδοθούν σε τάσεις που αφορούν πιο δομικές αλλαγές στην παγκόσμια οικονομία. Για παράδειγμα κάποτε τα προϊόντα υψηλής τεχνολογίας συναρμολογούνταν στην Κίνα. Σήμερα, το μεγαλύτερο μέρος των εξαρτημάτων ενός I-Phone κατασκευάζεται στην Κίνα. Διάφορες αναπτυσσόμενες οικονομίες αντί να εισάγουν, παράγουν οι ίδιες. Επίσης, ένα μεγάλο μέρος της παγκόσμιας οικονομίας αφορά τις υπηρεσίες. Αυτές εκ των πραγμάτων επιτελούνται σε τοπικό επίπεδο. Οι υπηρεσίες ενός οδοντίατρου ή ενός δικηγόρου δεν εξάγονται τόσο εύκολα.

Η βαριά σκιά του εμπορικού πολέμου

Όμως, υπάρχει και η βαριά σκιά του εμπορικού πολέμου, όπως τουλάχιστον δείχνει να τον οραματίζεται ο Ντόναλντ Τραμπ. Ενδεικτικό είναι το γεγονός ότι το εισόδημα που άντλησαν οι ΗΠΑ από δασμούς ως ποσοστό της αξίας όλων των εισαγωγών ήταν 1,3% το 2015. Το 2018 είχε φτάσει το 2,7%. Εάν δεν ευοδωθούν οι διαπραγματεύσεις ανάμεσα στις ΗΠΑ και την Κίνα το ποσοστό αυτό μπορεί να φτάσει το 3,4% τον Απρίλη.

Δεν είναι τυχαίο ότι ήδη διάφορες εταιρείες ήδη παίρνουν τα μέτρα τους για την επόμενη μέρα ενός ανοιχτά κηρυγμένου εμπορικού πολέμου. Περιορίζουν την παρουσία τους στην Κίνα, αναζητούν άλλες μεταποιητικές βάσεις, προσπαθούν να αντιμετωπίσουν τη μετάβαση σε έναν κόσμο όπου οι ΗΠΑ δεν θα είναι πλέον ο εγγυητής της παγκοσμιοποίησης.

Βέβαια για κάποιες εταιρείες τα πράγματα δεν θα είναι και τόσο εύκολα. Τα συμβόλαια που έχει η Apple με τις εταιρείες που κατασκευάζουν τα προϊόντα της κυρίως στην Κίνα αγγίζουν τα 42 δισεκατομμύρια δολάρια και δεν μπορούν να ακυρωθούν. Ούτε θα τους είναι εύκολο να μετεγκατασταθούν σε άλλες περιοχές χωρίς αύξηση του κόστους.

Την ίδια στιγμή όλα δείχνουν ότι σε παγκόσμια κλίμακα οι μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες δεν κινούνται πλέον θεωρώντας ως δεδομένη την εικόνα της παγκοσμιοποίησης που δημιούργησαν κινήσεις όπως η θέση σε ισχύ της NAFTA ή ίδρυση του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου και η είσοδος της Κίνας σε αυτόν το 2001. Πλέον ολοένα και περισσότερες εταιρείες αποφεύγουν τις επενδύσεις που θεωρούν ότι μπορεί να εκτίθενται σε γεωπολιτικούς κινδύνους, ενώ ολοένα και περισσότερες κυβερνήσεις διεκδικούν έναν έλεγχο στο ποιες επενδύσεις έρχονται και από πού. Οι κινεζικές επενδύσεις στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ υποχώρησαν κατά 73% το 2018.

Η περιφερειοποίηση της παγκόσμιας οικονομίας

Την ίδια ώρα ολοένα και περισσότερο τείνουμε προς αύξηση των περιφερειακών περισσότερο παρά παγκόσμιων συναλλαγών. Ουσιαστικά, οι εταιρείες και ως προς την παραγωγή και ως προς τις εξαγωγές και ως προς τις επενδύσεις σκέφτονται περισσότερο με όρους περιφέρειας, παρά υφηλίου. Τόσο στην Ασία όσο και στην Ευρώπη ο κύριος όγκος του εμπορίου γίνεται εντός της ευρύτερης περιφέρειας, ενώ μέρος του σχεδιασμού του Ντόναλντ Τραμπ ως προς την επιβολή δασμών σε κινεζικές εισαγωγές είναι και η ενίσχυση των αμερικανικών επιχειρήσεων που παράγουν για την αμερικανική αγορά. Το 2017 οι ασιατικές εταιρείες έκαναν περισσότερες πωλήσεις εξωτερικού στην ίδια την Ασία παρά στις ΗΠΑ. Στην Ευρώπη το 60% των ξένων άμεσων επενδύσεων έρχεται από την ίδια την Ευρώπη.

Βέβαια, πολλοί αντιτείνουν ότι υπάρχει η αύξηση στο παγκόσμιο εμπόριο στις υπηρεσίες. Αρκεί να αναλογιστούμε τον τρόπο που διάφορες υπηρεσίες όπως π.χ. η διαχείριση λογιστικών συστημάτων, μισθοδοσιών, υπηρεσιών πληροφορικής σήμερα προσφέρονται από ινδικές εταιρείες. Αντίστοιχα, είναι εντυπωσιακή αύξηση των πωλήσεων μέσω διαδικτύου ή ο τεράστιος αριθμός πελατών εκτός συνόρων για εταιρείες όπως η Netflix ή η Facebook.

Ωστόσο ο τεράστιος αριθμός πελατών δεν σημαίνει και ανάλογο όγκο πωλήσεων. Το 2017 οι συνολικές διεθνείς πωλήσεις των 1000 αμερικανικών εταιριών ψηφιακών υπηρεσιών, e-commerce, λογισμικού, συμπεριλαμβανομένης των Amazon, Facebook, Microsoft και Google έφταναν το 1% των παγκόσμιων εξαγωγών.

Η όξυνση των ανταγωνισμών

Το ενδεχόμενο μιας «περιφερειοποίησης» της παγκοσμιοποίησης είναι πραγματικό και αρκετά σημάδια δείχνουν ότι τα πράγματα τείνουν προς τα εκεί. Ας μην ξεχνάμε ότι αυτό που περιγράφουμε ως την αρχική ώθηση προς την παγκοσμιοποίηση συνέπεσε με μια περίοδο στην οποία μόλις είχε καταρρεύσει η Σοβιετική Ένωση, οι ΗΠΑ ήταν αδιαμφισβήτητα η κυρίαρχη δύναμη όχι μόνο πολιτικοστρατιωτικά αλλά και οικονομικά. Μάλιστα, ήταν και μια περίοδος όπου οι περισσότερες ελίτ στις ΗΠΑ θεωρούσαν ότι η απελευθέρωση του παγκόσμιου εμπορίου μπορεί να ενίσχυε και ορισμένες δυνητικά ανταγωνιστικές χώρες, εντούτοις συνολικά ήταν προς το συμφέρον των ΗΠΑ.

Σήμερα ο κόσμος είναι διαφορετικός. Η αμερικανική ηγεμονία δεν είναι αυτονόητη ούτε οικονομικά ούτε πολιτικά, έστω και εάν οι ΗΠΑ διατηρούν ένα σαφές προβάδισμα. Σε αυτό το πλαίσιο είναι σαφές ότι οι επιλογές της αμερικανικής κυβέρνησης, παραπέμπουν σε μια προσπάθεια να ανακόψουν αυτήν την αμφισβήτηση, ακόμη και εάν αυτό σημαίνει π.χ. τη χρήση πολιτικών ζητημάτων για την αντιμετώπιση οικονομικών προκλήσεων, π.χ. με το να βάζουν προσκόμματα σε κινεζικές εταιρείες και επενδύσεις με το πρόσχημα ζητημάτων «βιομηχανικής κατασκοπίας».

Την ίδια στιγμή με τον τρόπο που κινούνται οι ΗΠΑ είναι ως εάν να θέτουν σε διάφορες χώρες το δίλημμα να διαλέξουν προνομιακό εμπορικό και επενδυτικό εταίρο. Αυτό μπορεί συγκυριακά να συναντά κάποια ανταπόκριση σε ορισμένες χώρες, όμως είναι πιθανό να οδηγήσει και στο αντίθετο αποτέλεσμα, δηλαδή χώρες να επιλέξουν ως προνομιακό εταίρο την Κίνα. Σε αυτή την περίπτωση θα έχουν έναν ανταγωνισμό ανάμεσα σε ιδιότυπους συνασπισμούς οικονομικών και επενδυτικών σχέσεων, που όμως ταυτόχρονα θα δημιουργεί και προβλήματα σε διάφορες οικονομίες ακριβώς εξαιτίας του βαθμού διεθνοποίησης συγκεκριμένων κλάδων και οικονομιών.

Ωστόσο, αυτό γεννά και νέους κινδύνους. Αρκεί να αναλογιστούμε ότι ανεξαρτήτως των οικονομικών και πολιτικών ανταγωνισμών, σήμερα έχουμε και υπερδιόγκωση των χρηματοοικονομικών ροών σε ένα σύστημα στο οποίο ακόμη κυριαρχεί το δολάριο. Ένα πιο ανταγωνιστικό πλαίσιο θα μπορούσε να διακυβεύσει τη θέση του δολαρίου ή να ενισχύσει την τάση απομάκρυνσης από αυτό, κάτι που με τη σειρά του θα ενίσχυε τις τάσεις κατακερματισμού της παγκόσμιας οικονομίας.

Σε κάθε περίπτωση, αποδεικνύεται ότι η εικόνα μιας παγκοσμιοποίησης χωρίς φραγμούς που με έναν τρόπο θα περιόριζε τη βαρύτητα των πολιτικών ανταγωνισμών στο παγκόσμιο σύστημα, ήταν περισσότερο μια ιδεολογική προβολή παρά μια πραγματική δυναμική.