Wislawa Szymborska: «Η ζωή εδώ και τώρα»

Η Βισουάβα Σιμπόρσκα (1923-2012) όσο ζούσε δημοσίευσε περίπου 350 ποιήματα, κατανεμημένα σε δεκατρείς συλλογές. Αναλογούν πέντε ποιήματα για κάθε έτος. Αυτά στάθηκαν αρκετά, ώστε να καθιερωθεί όχι μόνο στην πατρίδα της στην Πολωνία, αλλά και στον υπόλοιπο κόσμο, με αποκορύφωμα το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1996. Στην έκδοση Βισουάβα Σιμπόρσκα, Η ζωή εδώ και τώρα (εκδ. Καστανιώτη, 2021) ανθολογούνται 103 ποιήματά της. Η επιλογή, η μετάφραση από τα πολωνικά και η κατατοπιστική εισαγωγή ανήκουν στην Μπεάτα Ζουλκιέβιτς.

Η μεταφράστρια εργάστηκε με επιμονή και πραγματική αγωνία επί πολλούς μήνες, για να παραδώσει στο ελληνικό κοινό ένα αντιπροσωπευτικό πανόραμα του ποιητικού κόσμου της Σιμπόρσκα. Είχαν προηγηθεί δύο ανθολογήσεις και μεταφράσεις της Σιμπόρσκα από τον Βασίλη Καραβίτη το 2003 και το 2013 (εκδ. Σοκόλη).

{loadmodule mod_adsence-inarticle-makri} {loadposition adsence-inarticle-makri}

Γιατί, όμως, η ποίηση της Σιμπόρσκα κατάφερε να καθιερωθεί και μάλιστα να κερδίζει, προϊόντος του χρόνου, όλο και περισσότερους, φανατικούς αναγνώστες; Είναι πρώτα απ’ όλα η λοξή της ματιά, η ευαισθησία και ο σεβασμός απέναντι στα πιο μικρά και ταπεινά, τα αποσπασματικά, τα άψυχα και τα έμψυχα πλάσματα του κόσμου γύρω μας, η αποθέωση των καθημερινών στιγμών, ο τρόπος γενικά που πραγματεύεται τις θεματικές της. Όλα αυτά διαμορφώνουν μιαν ιδιαίτερη ποιητική ηθική. Η Σιμπόρσκα από αυτό το ελάχιστο και αποσπασματικό, εν πολλοίς του ιδιωτικού χώρου, ξανοίγεται στοχαστικά στον μεγάλο κόσμο, στο μυστήριο της ύπαρξης. Ο λόγος της, άμεσος και λιτός, χαμηλόφωνος, γεφυρώνει την απόσταση έτσι που ο αναγνώστης να αισθάνεται εξοικειωμένος και να ταυτίζεται με το ποιητικό υποκείμενο. Η Σιμπόρσκα καταφέρνει να αποτυπώσει στην ποίησή της το θαύμα της ζωής με μοναδικό, αναπάντεχο και αιφνίδιο τρόπο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της ποιητικής της ευαισθησίας είναι το ποίημα:

«Κάτω από ένα μικρό άστρο»: Συγχώρεσέ με, διωκόμενη ελπίδα, που ώρες ώρες γελάω./ Συγχωρήστε με, έρημοι, που δεν τρέχω μ’ ένα κουτάλι νερό./ Κι εσύ, γεράκι, χρόνια τώρα ίδιο στο ίδιο κλουβί,/ ακίνητο, με βλέμμα στραμμένο πάντοτε στο ίδιο σημείο,/ συγχώρα με ακόμη κι αν ήσουν πουλί ταριχευμένο./ Ζητώ συγγνώμη από το κομμένο δέντρο για τα τέσσερα πόδια του τραπεζιού./ Ζητώ συγγνώμη από τις μεγάλες ερωτήσεις για τις μικρές απαντήσεις.

Η ποίησή της αναπτύσσεται συχνά με χιούμορ και δηκτική ειρωνεία («Εδώ»: Δεν ξέρω για αλλού/ αλλά εδώ η Γη έχει αρκετά απ’ όλα./ Εδώ παράγονται καρέκλες και λύπες,/ ψαλίδια βιολιά, τρυφερότητα, τα τρανζίστορ,/ υδατοφράκτες, αστεία, φλιτζάνια) και τη χαρακτηριστική λοξή ματιά της, που κορυφώνεται σε μια σειρά από συγκλονιστικά ποιήματα όπως «Η γυναίκα του Λωτ», «Τέλος και αρχή», «Εντυπώσεις από το θέατρο», τα οποία δημοσιεύτηκαν από τη δεκαετία του 1972 και εξής, τη σπουδαιότερη και πιο ώριμη περίοδο του ποιητικού της έργου.

«Η γυναίκα του Λωτ»: Λένε πως κοίταξα πίσω από περιέργεια./ Αλλά πέραν της περιέργειας μπορεί να είχα κι άλλους λόγους./ Κοίταξα πίσω θρηνώντας την ασημένια μου πιατέλα./ […] Για να μην κοιτάζω άλλο τον δίκαιο σβέρκο/ του άντρα μου, του Λωτ./ Από ξαφνική σιγουριά πως αν έπεφτα νεκρή/ αυτό δεν θα σταματούσε καν./ Ωθούμενη από την ανυπακοή των ταπεινών./ […] Αισθάνθηκα μέσα μου τα γηρατειά. Την απόσταση./ Τη ματαιότητα της περιπλάνησης. Τη νύστα./ […] Κοίταξα πίσω από μοναξιά./ Από ντροπή που φεύγω στα κλεφτά.

«Τέλος και αρχή»: Μετά από κάθε πόλεμο/ κάποιος πρέπει να βάλει μια τάξη./ Αφού δεν θα τακτοποιηθούν/ από μόνα τους τα πράγματα.// Κάποιος πρέπει να σπρώξει τα συντρίμμια/ στις άκρες των δρόμων/ για να μπορούν να περάσουν/ κάρα γεμάτα πτώματα.

Ταυτόχρονα, στην ποίησή της αναδεικνύεται μια άνευ όρων αγάπη για τον κόσμο, ένας βαθύς ανθρωπισμός και οικολογική ευαισθησία. Έτσι, στους στίχους της κατονομάζονται δεκάδες φυτά και ζώα, αλλά και άψυχα, καθημερινά και ευτελή αντικείμενα που αποκτούν υπόσταση ανθρώπινη («Συνομιλία με μια πέτρα»: […] –Είμαι από πέτρα, λέει η πέτρα,/ γι’ αυτό είναι αναγκαίο να κρατήσω τη σοβαρότητά μου./ Φύγε από δω./ Δεν έχω τους μυς του γέλιου). Θα πει στο ποίημα «Είμαι πολύ κοντά…»: […] Η κακομοίρα,/ είμαι πολύ περιορισμένη στη μορφή μου,/ ενώ ήμουν σημύδα, ενώ ήμουν σαύρα,/ ενώ έβγαινα απ’ τα ρούχα μου και απ’ το σατέν μου δέρμα. Ιδιαίτερα οι αναφορές της στα ζώα, στα οποία προσδίδονται ανθρώπινα χαρακτηριστικά, είναι απλώς η πρόφαση για να μιλήσει για τις ανθρώπινες συμπεριφορές.

Συχνά θέματα της γραφής της είναι, επίσης, η μνήμη («Ταξιδιωτική ελεγεία»: Όλα δικά μου, τίποτα στην κυριότητά μου,/ τίποτα στην κυριότητα της μνήμης, «Δύσκολη ζωή με τη μνήμη»: Δεν είμαι καλό ακροατήριο με τη μνήμη μου./ Αυτή θέλει να ακούω τη φωνή της ακατάπαυστα,/ ενώ εγώ διαρκώς στριφογυρίζω, ξεροβήχω,/ ακούω και δεν ακούω,/ φεύγω, επιστρέφω και πάλι φεύγω), ο χρόνος και η φθορά («Ελληνικό άγαλμα»: Με τη βοήθεια των ανθρώπων και άλλων στοιχείων/ δεν δούλεψε άσχημα πάνω του ο χρόνος./ Πρώτα του αφαίρεσε τη μύτη, μετά τα γεννητικά όργανα,/ στη συνέχεια τα δάχτυλα των χεριών και των ποδιών…). Ασφαλώς, συναφείς θεματικές είναι ο υπαρξιακός στοχασμός, η ανθρώπινη μοίρα που ενίοτε σχετίζεται με τις σκοτεινότερες περιπέτειες της ανθρωπότητας (π.χ. το Ολοκαύτωμα ή η 11η Σεπτ. 2001), τα βαθύτερα ζητήματα της ανθρώπινης ύπαρξης και ο θάνατος: «Για τον θάνατο χωρίς υπερβολές»: Δεν καταλαβαίνει από αστεία […]/ Στις συζητήσεις μας για το αύριο/ παρεμβαίνει με την τελευταία του λέξη,/ εκτός θέματος. «Τα γράμματα των πεθαμένων»: Διαβάζουμε τα γράμματα των πεθαμένων σαν ανήμποροι θεοί,/ θεοί ωστόσο, γιατί γνωρίζουμε τις ημερομηνίες που ακολούθησαν./ Ξέρουμε ποια χρέη δεν έχουν εξοφληθεί./ Ποιους γρήγορα γρήγορα παντρεύτηκαν οι χήρες./ Κακόμοιροι πεθαμένοι, τυφλωμένοι πεθαμένοι,/ εξαπατώμενοι, επιρρεπείς στα λάθη, αδέξια προνοητικοί.

Δεν λείπει, ασφαλώς, από την ποίησή της ένας διάχυτος ερωτισμός (π.χ. «Ερωτευμένοι», «Έρωτας με την πρώτη ματιά») και τα ποιήματα ποιητικής:

«Η χαρά της γραφής»: Πάνω στο λευκό χαρτί παραμονεύουν, έτοιμα να ορμήσουν,/ γράμματα που μπορούν να πάρουν λάθος σειρά,/ προτάσεις που θα το πολιορκήσουν/ και δεν θα υπάρχει σωτηρία.// Μια σταγόνα μελάνι περιέχει αρκετό απόθεμα/ κυνηγών με το μάτι στο στόχαστρο,/ έτοιμων να τρέξουν προς τα κάτω στην απότομη πένα,/ να περικυκλώσουν το ζαρκάδι, να το σημαδέψουν.// Η χαρά της γραφής./ Η δυνατότητα της διαιώνισης./ Η εκδίκηση του θνητού χεριού.

{jb_quote}Η Σιμπόρσκα καταφέρνει να αποτυπώσει στην ποίησή της το θαύμα της ζωής με μοναδικό, αναπάντεχο και αιφνίδιο τρόπο.{/jb_quote}

Η Σιμπόρσκα αντλεί την έμπνευσή της όχι μόνο από τον κόσμο γύρω της, αλλά και από τον χώρο της ιστορίας, της φιλοσοφίας και της τέχνης. Κι εδώ, εξέχουσα θέση κατέχει η αρχαία ελληνική μυθολογία, η γραμματεία και η φιλοσοφία, αλλά και η Παλαιά Διαθήκη.

Σε μια συνέντευξή της στους Νιου Γιορκ Τάιμς, το 1996, τόνιζε ότι τα ποιήματά της «είναι αυστηρά μη πολιτικά». Ωστόσο, στην ποίησή της διακρίνει κανείς μιαν υπεύθυνη στάση ζωής απέναντι στα μεγάλα ζητήματα, τις ανθρώπινες συμπεριφορές, τον κόσμο γύρω μας, έτσι που η ποίησή της να καθίσταται στην ουσία της βαθιά πολιτική και υπαρξιακή. Βέβαια, όσο κι αν η ίδια το αρνείται, έγραψε και κατεξοχήν πολιτικά ποιήματα. Στο ποίημα «Παιδιά της εποχής», που δημοσιεύτηκε μια δεκαετία πριν, ανατρέπει τη θέση που διατύπωσε στη συνέντευξη: Είμαστε παιδιά της εποχής,/ η εποχή είναι πολιτική.// […] Θες δεν θες,/ τα γονίδιά σου έχουν πολιτικό παρελθόν,/ το δέρμα σου πολιτική χροιά,/ τα μάτια σου πολιτική αντίληψη.// Ό,τι πεις έχει απόηχο,/ ό,τι αποσιωπάς έχει έκφραση/ ούτως ή άλλως πολιτική.// Τα απολιτικά ποιήματα είναι κι αυτά πολιτικά.

Στην ίδια συνέντευξη βεβαίωνε πως η ποίησή της αναφέρεται στους «ανθρώπους και τη ζωή». Και αυτό είναι αλήθεια. Υμνεί τις χαρές, και καμιά φορά ναρκοθετεί και υπονομεύει τη ρουτίνα, το κυνήγι της επιτυχίας, την κατ’ επίφασιν ευτυχία, παροτρύνοντας τον αναγνώστη να απολαύσει τη ζωή, να την αποδεχτεί ακόμα και με τις αποτυχίες της. Στο ποίημα «Αποκάλυψη» υπογραμμίζει: Πιστεύω στην ωχρότητα του προσώπου του,/ στη ναυτία του, στον κρύο ιδρώτα των χειλιών του./ […] Πιστεύω στο αρνούμενο τη συμμετοχή χέρι,/ πιστεύω στην κατεστραμμένη καριέρα,/ πιστεύω στον ναυαγισμένο κόπο πολλών ετών./ Πιστεύω στο παρμένο στον τάφο μυστικό.

Το 1962, στη συλλογή της Αλάτι, στο αυτοσαρκαστικό ποίημα «Επιτύμβιο» απευθύνεται στον αναγνώστη: Εδώ κείτεται παλιομοδίτικη σαν υποστιγμή/ η συγγραφέας μερικών στροφών[…]/ Και τίποτα καλύτερο στον τάφο της δεν θα βρεις,/ μόνον αυτά τα στιχάκια, μια γλαύκα κι άγρια βάτα./ Διαβάτη, το κουμπί του ηλεκτρονικού μυαλού σου πάτα,/ τη μοίρα της Σιμπόρσκα δυο λεπτά να συλλογιστείς.

Η Σιμπόρσκα φαίνεται να μας κλείνει το μάτι με τον σαρκασμό, τον αυτοσαρκασμό και την ιδιαίτερη αντισυμβατική, λοξή ματιά της ήδη από εκείνο το μακρινό 1962.

«Εντυπώσεις από το θέατρο»

Για μένα η πιο σημαντική πράξη στην τραγωδία είναι η έκτη:
η ανάσταση των νεκρών από τα πεδία της μάχης επί της σκηνής,
το ίσιωμα των περουκών και των φαντεζί ενδυμάτων,
η αφαίρεση των μαχαιριών από τα στήθη,
το ξεκρέμασμα των θηλιών απ’ τους λαιμούς,
η στοίχιση ανάμεσα στους ζωντανούς,
με πρόσωπο προς το κοινό.

Οι υποκλίσεις, ατομικές και ομαδικές:
η λευκή παλάμη πάνω στην πληγή της καρδιάς,
η ρεβεράντζα της αυτόχειρος,
τα νεύματα της κομμένης κεφαλής.

Οι υποκλίσεις ανά ζεύγη:
η εξαλλοσύνη απλώνει χέρι στην πραότητα,
το θύμα μακάρια κοιτάει στα μάτια το δήμιο,
ο επαναστάτης συγκαταβατικά βαδίζει δίπλα στον τύραννο.

Το ποδοπάτημα της αιωνιότητας με τη μύτη της χρυσής γόβας.
Ο διασκορπισμός της ηθικής με τον πλατύ γύρο του καπέλου.
Η αθεράπευτη ετοιμότητα να ξεκινάς την επόμενη μέρα πάλι απ’ την αρχή.

Η είσοδος στη σειρά αυτών που έχουν πεθάνει πολύ πριν,
στην τρίτη πράξη, στην τέταρτη και ανάμεσα στις πράξεις.
Η σαν από θαύμα επιστροφή των χωρίς ίχνη χαμένων.

Η σκέψη ότι υπομονετικά περίμεναν στο παρασκήνιο
χωρίς να βγάζουν τα κοστούμια τους,
χωρίς να ξεπλένουν το μακιγιάζ τους,
με συγκινεί περισσότερο από τους μακροσκελείς μονολόγους της τραγωδίας.

Αλλά ό,τι πραγματικά με ανυψώνει είναι το κατέβασμα της αυλαίας
κι όσα φαίνονται πριν ακόμα αυτή ακουμπήσει στο πάτωμα:
εδώ ένα χέρι σπεύδει να πιάσει το λουλούδι,
εκεί ένα άλλο σηκώνει το πεσμένο ξίφος.
Και τότε μόνο ένα τρίτο, αόρατο,
εκτελεί το καθήκον του:
μου κόβει την ανάσα.

Η ζωή εδώ και τώρα
Βισουάβα Σιμπόρσκα
μετάφραση: Μπεάτα Ζουλκιέβιτς
Εκδόσεις Καστανιώτη
σ. 248
ISBN: 978-960-03-6827-7
Τιμή: 16,00€