Τα Χριστούγεννα στη ζωγραφική παράδοση

Εως την εποχή της Εικονομαχίας η εικονογραφία είναι απαρτισμένη, αλλά όχιτυποποιημένη. Μετά τη λήξη της Εικονομαχίας παρουσιάζεται τυποποιημένη

Από τον
Δημήτριο Δ. Τριανταφυλλόπουλο*

Η Γέννηση του Χριστού παρουσιάζεται πολύ νωρίς, ήδη στις κατακόμβες από τον 3ο/4ο αι., ως μια σκηνή του καθημερινού ελληνορωμαϊκού βίου. Αυτό γίνεται για να μη δοθεί άσκοπη λαβή στους ειδωλολάτρες για εχθρικές πράξεις κατά των χριστιανών·

Η επίδραση της εικονογραφίας της ελληνορωμαϊκής, προχριστιανικής παράδοσης είναι έντονη: Λουτρό του Θείου Βρέφους, όπως εκείνο του Διονύσου, βουκολικές σκηνές με τους ποιμένες, αυτοκρατορική εθιμοτυπία για τους Μάγους και τη Θεοτόκο ως Δέσποινα κ.λπ. Επιτυγχάνονται έτσι από την Εκκλησία η πρόσληψη και η μεταμόρφωση του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού. Εως την εποχή της Εικονομαχίας η εικονογραφία είναι απαρτισμένη, αλλά όχι τυποποιημένη. Μετά τη λήξη της Εικονομαχίας παρουσιάζεται τυποποιημένη: πέρα από τη διήγηση των Ευαγγελιστών Ματθαίου και Λουκά, επιδρά και η υμνολογία των ημερών, καθώς και η θεολογική γραμματεία. Ας δούμε τα βασικά στοιχεία:

Το Θείο Βρέφος και η Θεοτόκος: Ανακεκλιμένη ή γυρισμένη προς τη φάτνη ή προς τον θεατή η Θεοτόκος, αποφεύγεται στο Βυζάντιο η δυτική, γονατιστή Παναγία. Ο Νήπιος Χριστός βρίσκεται σε φάτνη μέσα σε σκοτεινό σπήλαιο, δηλαδή μια προεικόνιση του Πάθους, της ταφής και της Ανάστασής Του.

Αγγελικός ύμνος: Οι άγγελοι βρίσκονται εν φωτοχυσία στον ουρανό δοξολογούντες ένας μπορεί να στρέφεται προς την πλευρά των ποιμένων, άλλος προς τους Μάγους. Δεν εμφανίζονται στη φάτνη, όπως στη Δύση.
Ποιμένες: Συνήθως απεικονίζονται ένας δυο σε βραχώδες τοπίο, από τους οποίους ο ένας παίρνει το καλό μήνυμα από τον άγγελο, ο άλλος, ο νεότερος, συχνά παίζει αυλό, φλογέρα, από χαριτωμένη παρανόηση του ευαγγελικού ποιμένες αγραυλούντες = αυλούντες! Σπάνια στα μεταβυζαντινά χρόνια παρουσιάζονται προσκυνώντας στη φάτνη, όπως στη Δύση.

Τρεις Μάγοι: Μόνοι τους, έφιπποι, συνήθως εστεμμένοι για να θυμίζουν τη βασιλική κατά κόσμον καταγωγή του Χριστού από τον Δαβίδ, ακροώνται το μήνυμα του αγγέλου. Ενώ στην παλαιοχριστιανική εποχή παρουσιαζόταν σπάνια, ως αυτόνομο επεισόδιο, και η προσκύνηση του Θείου Βρέφους, αυτό χάνεται κατόπιν και ξαναεμφανίζεται στη μεταβυζαντινή εποχή, επηρεασμένο από δυτικές παραστάσεις. (Στη Δύση η προσκύνηση των Μάγων εορτάζεται επίσημα κατά τα Θεοφάνεια· τα άγια λείψανά τους βρίσκονται στην Κολονία.)

Λουτρό Θείου Βρέφους: Βρίσκεται στο κάτω μέρος της σύνθεσης, πιο κάτω από τη φάτνη. Η μαία Σαλώμη και μία θεραπαινίδα πλένουν τον Νήπιο Χριστό μέσα σε κολυμβήθρα (προεικόνιση βαπτίσματος). Ακολουθείται, όπως είδαμε, αρχαία εικαστική παράδοση.
Μνήστωρ Ιωσήφ: Η μορφή του φωτίζεται διακριτικά, αν δεν παραμένει στο ημίφως, όπως στους πρώτους αιώνες. Μετά την Εικονομαχία σταθεροποιείται η παρουσία του: είτε παρακολουθεί από απόσταση το υπερφυσικό γεγονός του γεννηθέντος Θεανθρώπου είτε, συχνότερα, δοκιμάζεται από λογισμούς του Πονηρού, μεταμφιεσμένου σε γέροντα βοσκό. Τονίζεται, έτσι, η μυστηριακή φύση του θείου τοκετού. Στη μεταβυζαντινή εποχή υπάρχουν και άλλες παραλλαγές κατά δυτική επίδραση: άλλοτε γονατίζει από την άλλη πλευρά της φάτνης και άλλοτε παραστέκει τη Θεοτόκο κατά την προσκύνηση των ποιμένων ή των Μάγων.

Τόσο οι ευαγγελικές διηγήσεις όσο και το εορτολόγιο και οι ύμνοι της Εκκλησίας μνημονεύουν και παραπληρωματικά επεισόδια της Γεννήσεως: την απογραφή του Καίσαρος, το ταξίδι προς τη Βηθλεέμ, το επεισόδιο των Μάγων με τον Ηρώδη, τη φυγή των Μάγων, το ενύπνιο του Ιωσήφ για τον επικείμενο θανάσιμο κίνδυνο, τη φυγή στην Αίγυπτο, την τραγική βρεφοκτονία. Στην τέχνη σπάνια τα συναντάμε ως μεμονωμένα θέματα, όπως σε μία εικόνα στη Μονή του Σινά των αρχών του 12ου αι.

Η εξέλιξη στη Δύση: Εως τις αρχές του όψιμου Μεσαίωνα (13ος αιώνας και εξής), η παράδοση είναι κοινή σε Ανατολή και Δύση· εφεξής αρχίζουν οι διαφοροποιήσεις. Τα θρησκευτικά θεατρικά δρώμενα ή «μεσαιωνικά μυστήρια», που κάνουν την εμφάνισή τους λίγο πριν, άγνωστα στην Ανατολή στην επίσημη λατρεία, υποχρεώνουν σε έναν νατουραλισμό των θείων προσώπων, αφού αναγκαστικά τα υποδύονται άνθρωποι. Η Γέννηση του Θεανθρώπου μεταβάλλεται βαθμιαία σε ένα λαμπρό, συχνά εξωτικό δρώμενο, που παραλληλίζεται με το εορταστικό περιβάλλον των τοπικών ηγεμόνων, οι οποίοι όλο και συχνότερα απεικονίζονται στη θέση των Τριών Μάγων. Μία από τις διασημότερες τοιχογραφίες της πρώιμης Αναγέννησης στη Φλορεντία, έργο του Benozzo Gozzoli το 1459, απεικονίζει τους Τρεις Μάγους ως εξωτική συνοδεία του Βυζαντινού αυτοκράτορα Ιωάννου Ζ' Παλαιολόγου στην Ιταλία! Ο Ντίρερ τον 16ο αι. μεταβάλλει τον έναν Μάγο σε μαύρο Αφρικανό, σύμφωνα με τις μεγάλες ανακαλύψεις των θαλασσοπόρων της εποχής του.

Οι απλοϊκοί ποιμένες σιγά σιγά μετατρέπονται σε αστούς, οι υμνολογούντες άγγελοι σε αστραφτερούς ακολούθους των βασιλικών αυλών. Η ταπεινή φάτνη γίνεται μεγαλόπρεπο λίκνο, η Θεοτόκος, που τώρα υπερτονίζεται η παρουσία της, παίρνει τα χαρακτηριστικά μιας ευγενούς της φεουδαρχίας. Το επεισόδιο της σφαγής των νηπίων λαμβάνει δραματικές διαστάσεις, θυμίζοντας συχνά την αγριότητα των εκεί θρησκευτικών πολέμων. Ακόμη μία σημαντική μεταβολή με αλληγορικό νόημα: Το σκοτεινό σπήλαιο μετατρέπεται σε μισοερειπωμένο αχυρώνα, που συμβολίζει τον καταρρέοντα παλαιό κόσμο. Αυτά τα στοιχεία απαντούν, λίγο πολύ, σε μεγάλο βαθμό από τον 15ο έως και τον 18ο αι., παρά τις προσπάθειες της λουθηροκαλβινικής Μεταρρύθμισης στην ηπειρωτική Ευρώπη και της επανάστασης του Κρόμγουελ στη Μεγάλη Βρετανία να μετριαστεί ο υπερβολικά εκκοσμικευμένος χαρακτήρας των εκκλησιαστικών εικαστικών δημιουργιών.

Το τοπίο αλλάζει με την έλευση του Ρομαντισμού στα τέλη του 18ου/αρχές 19ου αι. Η κατάρρευση των βασιλείων καθιστά αναχρονιστική την προηγούμενη παράσταση, που τώρα αντλεί από την ειδυλλιακότητα: ρομαντισμός της νύχτας, αντίθεση φωτός φάτνης με το γύρω σκοτάδι, οι άγγελοι πια ως χαριτωμένα, μισόγυμνα αγγελάκια, αρκαδισμός μέσω των ποιμένων, οι τρεις Μάγοι στο πνεύμα του Οριενταλισμού, εμφάνιση του χιονισμένου τοπίου και του χριστουγεννιάτικου δέντρου κ.λπ. - γενικά, παριστάνεται σαν βουκολική ή υπαίθρια σκηνή. Ενα βήμα ακόμη και φτάνουμε στο «βατικάνειο κιτς» με τις εικονίτσες, που πλημμύριζαν και τη δεκαετία του 1960 όλες τις θρησκευτικές οργανώσεις στην ορθόδοξη Ελλάδα και όχι μόνο! Η εικόνα των χιονισμένων τοπίων, η ακουστική ρύπανση με δημοφιλείς μελωδίες που μας συνοδεύουν ψυχαναγκαστικά σε δημόσιους χώρους και ο εκχυδαϊσμός του λεγόμενου «πνεύματος των Χριστουγέννων» -ας θυμηθούμε τις παρωδίες της «Χριστουγεννιάτικης ιστορίας» του Ντίκενς στα Μίκυ Μάους!- έχουν εξισώσει τα Χριστούγεννα στη συλλογική φαντασία με μία χαρούμενη, φαντασμαγορική ανάπαυλα, στερημένη από κάθε εσωτερική πνοή και πίστη. Για τούτο συχνά τα Χριστούγεννα είναι απεχθή σε ανθρώπους άπιστους, και δικαιολογημένα! Πάμπολλοι συνάνθρωποί μας παθαίνουν κατάθλιψη αυτές τις μέρες, λες και ο Χριστός ενανθρώπησε για να φέρει τον θάνατο και όχι την όντως ζωή στον άνθρωπο!

Η πλήρης εκκοσμίκευση του θέματος το μετέτρεψε σε περιφρονητέο καταναλωτικό αγαθό, που αντί να καλεί σε μετοχή στο μυστήριο της ενανθρωπήσεως, προκαλεί με τη ρηχότητά του και ωθεί τον άνθρωπο σε εσωτερική μόνωση και σε απελπισία!
Η ζώσα Εκκλησία θα μας θυμίζει, μέχρι τέρματος των αιώνων, την οδό της ασκήσεως και της ταπεινώσεως στον δρόμο μας προς τη Βηθλεέμ του ενανθρωπήσαντος λόγου!

*τ. καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κύπρου. πρ. Εφορος Βυζαντινών Αρχαιοτήτων ΥΠΠΟ Ελλάδος. Μέλος Συνοδικής Επιτροπής επί της Εκκλησιαστικής Τέχνης Εκκλησίας Ελλάδος