Η θέση της Ελληνίδας στο πέρασμα των χρόνων

Η γυναίκα μέσα στον ωκεανό των αιώνων της ανθρωπότητας άλλοτε εξυμνήθηκε τυλιγμένη στο λαμπερό φως της αποδοχής, της αγάπης, της εκτίμησης, του θαυμασμού, άλλοτε καταδικάστηκε να μένει εγκλωβισμένη στο παγερό σκοτεινό μπουντρούμι της αμφισβήτησης, του μίσους, της αδικίας, της απαξίωσης, ακόμα και του βασανιστηρίου θανάτου, και άλλοτε πάλεψε με ψυχή σφυρηλατημένη από αξίες και ιδανικά που της καταπάτησαν, για να δραπετεύσει από το παγωμένο σκοτάδι της απαξίωσης και να ντυθεί το ζεστό φως

Το κουβάρι των διακυμάνσεων της θέσης της γυναίκας στη κοινωνία ξετυλίγεται ήδη από τα αρχαία χρόνια. Ποια ήταν όμως η θέση της γυναίκας στην αρχαία Ελλάδα; Σχετικά με αυτό κυριαρχούν τρεις διαφορετικές μεταξύ τους απόψεις:

1) Η πρώτη άποψη που είναι και η επικρατέστερη θέλει τη γυναίκα στην Αρχαία Ελλάδα να θεωρείται υποδεέστερο ον από τον άντρα και επιπλέον να μη μορφώνεται. Σύμφωνα με αυτή η γυναίκα στον αρχαίο ελληνικό κόσμο έπρεπε να είναι απλά όμορφη, υγιής, σεμνή, προκειμένου να συμβιβάζεται με τα πρότυπα μιας ανδροκρατικής κοινωνίας.

Η κατάσταση της γυναίκας την εποχή αυτή περιγράφεται ως τραγική καθώς οι γυναίκες ήταν φυλακισμένες στα απομονωμένα γυναικεία διαμερίσματα των οικείων, χωρίς να μορφώνονται, ενώ οι άντρες διατηρούσαν όλες τις ελευθερίες τoυς.

2) Η δεύτερη άποψη θέλει η θέση της γυναίκας στη πόλη της Αθήνας να είναι ακριβώς αυτή που περιγράφτηκε στη προηγούμενη προσέγγιση (άποψη 1), αλλά τα πράγματα να είναι ελαφρώς καλύτερα σε άλλες πόλεις της Αρχαίας Ελλάδας.

3) Σε αντίθεση με τη πρώτη άποψη για τη θέση της γυναίκας στην Αρχαία Ελλάδα, η τρίτη αυτή καινούργια και επαναστατική άποψη θέλει η θέση της γυναίκας να είναι ισότιμη με αυτή του άντρα. Σύμφωνα με τη προσέγγιση αυτή η ισότητα παρουσιάζεται ακόμα και στο πώς παρουσιάζονται οι Θεοί των Αρχαίων Ελλήνων, δηλ έξι άντρες και έξι γυναίκες. Το κυριότερο χαρακτηριστικό το οποίο διέπει τον αρχαίο ελληνικό κόσμο είναι η αρμονία ή αλλιώς το μέτρο. Σύμφωνα λοιπόν με τη τρίτη άποψη η αρμονία αυτή μέσα στη κοινωνία, επισφραγίζεται και μέσω της προαγωγής της ισότητας των δύο φύλων.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας τέτοιας κοινωνίας αποτελεί η Υπατία. Η Υπατία ήταν αστρονόμος, μαθηματικός, φιλόσοφος, και Πρόεδρος της Νεοπλατωνικής Σχολής της Αλεξάνδρειας. Επειδή η ιστορία ασχολείται κυρίως με τους πολέμους οι οποίοι είναι ανδροκρατικοί, με εξαίρεση των αμαζόνων, δεν έχουν διασωθεί τα ονόματα των γυναικών που διέπρεψαν εξίσου με τους άντρες. Ωστόσο σώζονται πληθώρα ονομάτων πολλών Ελληνίδων επιστημόνων της αρχαιότητας από τη Σχολή του Πυθαγόρα, του Επίκουρου, την Ακαδημία του Πλάτωνα, καθώς και τις Ανώτατες Ιατρικές Σχολές. Επίσης οι γυναίκες στην Αρχαία Ελλάδα κατείχαν ιερατικά, κοινωνικά και αστικά δικαιώματα. Ενώ αξίζει να σημειωθεί ότι πλήθος Ανώτατων Σχολών δέχονταν εξίσου γυναίκες και άντρες.

Η νέα αυτή άποψη στηρίζεται στα ευρήματα της μελέτης, του Τέρι Μπράουν καθηγητή του Πανεπιστημίου του Manchester. Άλλα ευρήματα που συνηγορούν με την άποψη αυτή είναι αναγραφές σε επιτύμβιες στήλες νέων γυναικών. Ενώ η ιστορικός M. Katz αναφέρει ότι τίποτα δεν είναι περισσότερο ανακριβές από την ιδέα της φυλακισμένης γυναίκας στην Αρχαία Ελλάδα.

Σύμφωνα με την εναλλακτική αυτή άποψη, η εικόνα της αμόρφωτης και καταπιεσμένης γυναίκας στην Αρχαία Ελλάδα δημιουργήθηκε σκόπιμα από τη προκατάληψη του κλήρου προς το γυναικείο φύλλο την εποχή του Μεσαίωνα, αλλά αργότερα και από τα κίνητρα των υποστηριχτών του γυναικείου κινήματος που τους εξυπηρετούσε η εικόνα της καταπιεσμένης γυναίκας.

Με την επικράτηση του χριστιανισμού ήρθε και το τέλος του αρχαίου κόσμου. Πώς αυτό επηρέασε τη θέση της γυναίκας τη μεταβατική εκείνη περίοδο;

Πολλοί υποστηρίζουν ότι ο χριστιανισμός απαξιώνει τη γυναίκα. Στο 596 Κανών ΄Θ του Μεγάλου Βασιλείου αναφέρονται τα εξής: «…αλλά εις την γυναίκα όπου τον άφηκε επειδή αυτή δεν έχει την άδειαν να αφήνει τον άντρα της αλλά καν δέρνη αυτήν εκείνος, πρέπει να υπομένει κι όχι να χωρίζεται, καν την προίκαν εξοδεύει,καν τις άλλας γυναίκας πορνεύει, αυτή πρέπει να καρτερεί… Ώστε η μεν γυναίκα, αφήσασα τον άνδρα της μοιχαλίς είναι, αν πάρει άλλον, ο δε αφεθείς αυτός άνδρας, αν πάρει άλλη συγχωρείται.» Σύμφωνα με αυτό πρέπει να καταδικάζεται αβασάνιστα κάθε δίκαιη γυναίκα, ενώ να επαινούνται οι σκληροί και οι περπατημένοι άντρες.

Στο χριστιανικό μεσαίωνα ένα εκατομμύριο γυναίκες κάηκαν ως μάγισσες. Είναι ενδιαφέρον όμως να δούμε τι ήταν αυτές οι μάγισσες. Οι μάγισσες ήταν έξυπνες γυναίκες οι οποίες είχαν λόγο, και είτε κατείχαν κάποια μόρφωση, είτε εξακολουθούσαν να πιστεύουν σε αρχαίες θρησκείες. Στα αγγλικά ο όρος μάγισσα εννοιολογικά αποδίδεται ως «η σοφή γυναίκα». (Δηλ ο όρος witch προήλθε από το wise woman.)

Στην ελληνική αρχαία πόλη της Αλεξάνδρειας η Υπατία γδάρθηκε με όστρακα μέχρι θανάτου επειδή ήταν όμορφη, έξυπνη, νέα και δίδασκε την επιστήμη των μαθηματικών, της αστρονομίας και της φιλοσοφίας σε Ανώτατη Σχολή στην οποία ήταν και Πρόεδρος. Κάτι το οποίο ήταν αδιανόητο να συμβαίνει από μια γυναίκα στη τότε νεοσύστατη χριστιανική κοινότητα. Αλλά επιπλέον η Υπατία ηρνείτο να υιοθετήσει τη νέα θρησκεία. Εκείνη βασανίστηκε φριχτά μέχρι θανάτου από άντρες χριστιανούς. Στα λίγα χρόνια που της επέτρεψαν να ζήσει, ερεύνησε τους κώνους του Απόλλωνα, που θεωρούνται από τα πιο δύσκολα προβλήματα, ενώ πολλές από τις ανακαλύψεις της και τα θεωρήματα της στην αστρονομία σχετικά με τη κίνηση της γης και των πλανητών, οικειοποιήθηκαν αργότερα ως δικά τους, κάποιοι γνωστοί αστρονόμοι, χωρίς να αναφέρουν πουθενά το όνομα της Υπατίας. Βασισμένη όμως πάνω σε αυτές τις ανακαλύψεις μιας γυναίκας, η σύγχρονη αστρονομία αναπτύχθηκε σε τέτοιο βαθμό που επέτρεψε στη NASA να μεγαλουργήσει και στην ανθρωπότητα να εξελιχθεί.

Έτσι ενώ τα αρχαία χρόνια έχουμε ονόματα γυναικών από το χώρο κυρίως της Επιστήμης κ.α. που ξεχώρισαν, ξαφνικά τη περίοδο του Μεσαίωνα κυριαρχεί μια μυστηριώδης σιωπή, καθότι σε καμία γυναίκα δεν επετράπη να διαπρέψει. Η αλήθεια είναι κάποιοι ονομάζουν τη περίοδο του Μεσαίωνα ως «Περίοδο αναστολής χιλίων ετών». Η ελεύθερη φιλοσοφική σκέψη υποχωρεί και η ανθρωπότητα οπισθοδρόμησε σε όλα τα επίπεδα. Μέσα σε αυτά τα χίλια έτη του Μεσαίωνα η θέση της γυναίκας καταγράφεται ως η χειρότερη ιστορικά, καθότι το θεοκρατικό σύστημα το οποίο είχε μόλις επιβληθεί, αντιμετώπιζε τη γυναίκα ως κάτι κακό, σκοτεινό και πέρα για πέρα κατώτερο.

Ωστόσο υπάρχει και ο αντίποδας της απαξίωσης της γυναικείου φύλλου από το χριστιανισμό, καθώς πολλοί Πατέρες υποστηρίζουν ότι τα εδάφια τα οποία αναφέρονται στη γυναίκα με υποτιμητικό τρόπο, εννοούν κάτι διαφορετικό από αυτό όπου εμείς, εκλαμβάνουμε ως νόημα. Πάντως είναι αδιαμφισβήτητο ότι το Ευαγγέλιο παρουσιάζει το Χριστό να είναι δίπλα στις γυναίκες και ιδιαίτερα στις εγκαταλελειμμένες και στις κατατρεγμένες, παλεύοντας για αυτές.

Μέσα σε αυτό το συνονθύλευμα των εποχών που θέτει σε τροχιά διαφοροποίησης τη θέση της γυναίκας μέσα στο χρόνο, αξίζει να σταθούμε στην ελληνίδα Σμυρνιά και Μικρασιάτισα.

Οι Ελληνίδες της Μικράς Ασίας και κυρίως της Σμύρνης μεγάλωναν διαφορετικά από τις γυναίκες που κατοικούσαν στο κύριο κορμό του ελληνικού κράτους. Τη περίοδο εκείνη στη περιοχή που ορίζουμε ως Ελλάδα σήμερα, λίγες γυναίκες μορφώνονταν και αυτό περιλάμβανε κυρίως τη μόρφωση του δημοτικού, ενώ οι περισσότερες δούλευαν σε χωράφια, φυσικά πάντα υπήρχαν και οι εξαιρέσεις. Η γυναίκα όμως στην Ελλάδα εκείνη την εποχή στη πλειοψηφία ήταν αμόρφωτη, καταπιεσμένη και υπό τη σκιά του άνδρα.

Οι Έλληνες στη κοσμοπολίτικη πόλη της Σμύρνης αποτελούσαν μέλη μιας εμπορικής, διοικητικής και βιομηχανικής ελίτ. Στα σχολεία τους οι κοπέλες μαζί με την άριστη εκμάθηση της ελληνικής γλώσσας ήταν υποχρεωτική η εκμάθηση δύο ξένων γλωσσών, των γαλλικών και των αγγλικών. Ταυτόχρονα λάμβαναν επαρκείς γνώσεις υγιεινής, μαγειρικής, ραπτικής κ.α. ώστε να προετοιμαστούν ως μέλλουσες μητέρες και σύζυγοι. Είναι άλλωστε γνωστό η σημασία που έδιναν οι Σμυρνιές στην υγιεινή και στη περιποιημένη εμφάνιση τους. Υποχρεωτική ήταν επίσης η εκμάθηση φωνητικής μουσικής, χορού, και γυμναστικής. Ενώ πολλές από αυτές συνέχιζαν τις σπουδές τους σε Ανώτατες Σχολές.

Η γυναίκα στη Σμύρνη και στη ευρύτερη περιοχή της Μικράς Ασίας( Αγία Παρασκευή, Κορδελιό κ.α.) ήταν ανεξάρτητη, έξυπνη, μορφωμένη, πάντα όμορφη και περιποιημένη και μια μητέρα και σύζυγος ικανή να στηρίξει την οικογένεια της με τους καλούς και προσεγμένους τρόπους της, και έτοιμη να μεταλαμπαδεύσει τις αξίες και τα ιδανικά της στα παιδιά της. Είναι ενδιαφέρον ότι κάποιοι υποστηρίζουν, ότι η θέση της γυναίκας στη Σμύρνη ήταν καλύτερη και από τη θέση της γυναίκας στη σημερινή ελληνική κοινωνία και το στηρίζουν στο γεγονός ότι οι Σμυρνιές έχαιραν από τον άλλο φύλλο μεγαλύτερο σεβασμό και εκτίμηση από ότι οι Ελληνίδες σήμερα.

Όταν οι γυναίκες αυτές μετά το διωγμό χρειάστηκε να μεταναστεύσουν σε μια αφιλόξενη για τη γυναίκα κοινωνία τα πράγματα ήταν δύσκολα. Στον ελληνικό χώρο η γυναίκα αντιμετωπιζόταν πολύ διαφορετικά. Οι υπόλοιπες γυναίκες που ήταν μόνιμοι κάτοικοι στην Ελλάδα τις φθονούσαν και αυτό χειροτέρευε ακόμα περισσότερο τη κατάσταση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ότι τις αποκαλούσαν υποτιμητικά “παστρικές” επειδή έδιναν έμφαση στην υγιεινή και τη περιποιημένη εμφάνιση. Ωστόσο εκείνες υπέμειναν αυτή τη κατάσταση και λίγα χρόνια αργότερα έδωσαν μεγάλο αγώνα δίπλα στις ντόπιες προκειμένου να διεκδικήσουν τα δικαιώματα τους μεταξύ των οποίων και τα πολιτικά.

Μετά από αυτό το συναρπαστικό ταξίδι στις απέραντες θάλασσες των αιώνων της ελληνικής πραγματικότητας για τη γυναικεία υπόσταση, ήρθε η ώρα να αγκυροβολήσουμε στο λιμάνι της σύγχρονης Ελληνίδας.

Η θέση της γυναίκας στην Ελλάδα δεν είναι η καλύτερη ή τουλάχιστον έχει πολλά περιθώρια βελτίωσης. Φυσικά πολλά πράγματα έχουν βελτιωθεί συγκριτικά με το πώς ήταν οι γυναίκες στην Ελλάδα πριν 100 χρόνια, αλλά όχι εντελώς. Πιο συγκεκριμένα στο χώρο εργασίας της, όταν μια γυναίκα διεκδικεί την ίδια θέση με έναν άντρα εκείνη θα πρέπει να διαθέτει περισσότερα προσόντα από τον άντρα για να γίνει αποδεκτή, συχνά με χαμηλότερο ενδεχομένως μισθό. Ωστόσο είναι γεγονός ότι υπάρχουν κάποιες θέσεις κυρίως ανώτερες διοικητικές στις οποίες οι γυναίκες προτιμώνται.

Επιπλέον μέσα στη σχέση τους ή το γάμος τους, πολλές Ελληνίδες πέφτουν θύματα ταπείνωσης ή βίας από το σύντροφο τους. Είναι γεγονός ότι μέσα σε λίγα χρόνια η Ελλάδα έχει καταγράψει αναλογικά με το πληθυσμό της ένα ανησυχητικό για τα ευρωπαϊκά δεδομένα, νούμερο γυναικών που δολοφονήθηκαν από τους ίδιους τους συντρόφους τους. Επίσης μια όμορφη γυναίκα μέσα στην ελληνική κοινωνία συχνά αντιμετωπίζεται από το άλλο φύλλο ως σεξιστικό σύμβολο ηδονής. Που οφείλονται όμως αυτά; Kατά ένα μέρος οφείλονται στο γεγονός ότι πολλές ελληνικές οικογένειες δε παρέχουν στα αγόρια τους τα απαραίτητα πρότυπα του σεβασμού και της εκτίμησης απέναντι στο γυναικείο φύλλο.

Βέβαια οι Ελληνίδες σήμερα απολαμβάνουν περισσότερα προνόμια και αγαθά από τις γυναίκες τους παρελθόντος, εκτιμώνται όλο και περισσότερο πλέον από τους άντρες και στην επιστήμη και στο χώρο εργασίας τους αλλά και στις σχέσεις τους. Ενώ σε πολλά μέχρι πριν ανδροκρατούμενα επαγγέλματα έχουν αρχίσει να εκτοπίζουν τους άντρες και να γίνονται περισσότερο απαραίτητες από εκείνους. Την Ελληνίδα γυναίκα σήμερα τη συναντάμε να είναι ταυτόχρονα μια επιτυχημένη μητέρα, καταξιωμένη επιστήμων, επαγγελματία ή εργαζόμενη, όμορφη και ζεστή σύντροφο.

Κάπου εδώ το ταξίδι μας έφτασε στο προορισμό του! Η γυναικεία υπόσταση μέσα στο πέρασμα των χρόνων άλλοτε έλαμψε, άλλοτε τραυματίστηκε και άλλοτε αναδύθηκε από τις στάχτες της για να λάμψει ξανά. Όπως και να έχει όμως, η γυναίκα παραμένει αυτό το γλυκό και μαγευτικό θαύμα της φύσης όπου φέρνει τη καινούργια ζωή στο κόσμο, για το λόγο αυτό φίλοι άντρες αξίζει τον αμέριστο σεβασμό, θαυμασμό και αγάπη σας, και εκείνη σίγουρα θα βρει έναν υπέροχο τρόπο για να σας το ανταποδώσει!

Η Ειρήνη Λεριού είναι Ερευνήτρια και Υποψήφια Διδάκτωρ στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.