«Μίκης Θεοδωράκης: Μύθος και πολιτική στη σύγχρονη ελληνική μουσική»

Η συγγραφέας σπούδασε αγγλική φιλολογία στο Πανεπιστήμιο της Μελβούρνης, και μουσικολογία και τσέμπαλο στο Ωδείο του Σίδνεϊ. Στην Ελλάδα ήρθε για πρώτη φορά το 1965 ως τουρίστρια. Γοητευμένη από την ελληνική μουσική έμεινε μέχρι το 1967, οπότε έφυγε για την πατρίδα της βοηθώντας αντιστασιακές οργανώσεις Ελλήνων μεταναστών, γράφοντας παράλληλα ένα βιβλίο για το ρεμπέτικο τραγούδι. Το 1972 γνωρίστηκε με τον Μίκη σε περιοδεία του στην Αυστραλία και μετά την πτώση της δικτατορίας, το 1975, επανήλθε στη χώρα μας συνεργαζόμενη με

τον μεγάλο συνθέτη αλλά και με τον Διονύση Σαββόπουλο και τη Μαρίζα Κωχ. Είναι Επίκουρος Καθηγήτρια στο Τμήμα Συγκριτικής Λογοτεχνίας του Πανεπιστημίου Κορνέλ και Διευθύντρια της Μεσογειακής Πρωτοβουλίας του Ινστιτούτου Ευρωπαϊκών Σπουδών.

«Με την Gail γνωριστήκαμε στο αεροδρόμιο του Σίδνεϊ στα 1972» γράφει ο Μίκης Θεοδωράκης προλογίζοντας την σημερινή έκδοση. «Είχε επιστρατευθεί από τους διοργανωτές των συνομιλιών μου στην Αυστραλία ως προσωπική μου διερμηνέας. Σήμερα, ύστερα από 40 και βάλε χρόνια, αναδείχθηκε σε προσωπικό πιλότο του σκάφους της μουσικής μου, που σημαίνει ότι οι γνώσεις και οι εκτιμήσεις της για μένα και για το έργο μου έχουν τη σφραγίδα της αυθεντικότητας, διατηρώντας στο ακέραιο τον σπάνιο πλούτο των γνώσεων και απόψεων έναντι της Τέχνης και της ιδιομορφίας του φαινομένου της μουσικής δημιουργίας. Από την άποψη αυτή θεωρώ τον εαυτό μου τυχερό, γιατί όλον αυτόν τον καιρό είχα ένα αγαπημένο πρόσωπο να με παρακολουθεί και να με κρίνει τόσο αυστηρά όσο είναι το μέγεθος της αγάπης του. Έτσι, κάθε φορά που ολοκληρώνω ένα έργο προβάλλει αυτόματα το ερώτημα: «Ποια θα είναι, άραγε, η γνώμη της Gail;».

Ακολουθεί απόσπασμα από το κεφάλαιο 9, για τον κύκλο τραγουδιών της δικτατορικής περιόδου «Ήλιος και Χρόνος», ένα υπερρεαλιστικό ποιητικό έργο διαφορετικό από τα αγωνιστικά τραγούδια του.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9

Τα εφτά χρόνια της δικτατορίας ήταν μια περίοδος έντονης δημιουργικότητας για τον Μίκη Θεοδωράκη. Στο διάστημα που μεσολάβησε ανάμεσα στη σύλληψή του (Αύγουστος 1967) και στην επιστροφή του από το Παρίσι στην Ελλάδα (Ιούλης 1974) ο Θεοδωράκης έγραψε σε ποίηση Σεφέρη το Μυθιστόρημα, τα Επιφάνια-Αβέρωφ, το Raven, το Ο Ήλιος και ο Χρόνος -κύκλο τραγουδιών πάνω σε δική του ποίηση-, τους έντεκα κύκλους ποικίλου χαρακτήρα που αποτέλεσαν τη σειρά Αρκαδίες, τα Τραγούδια του Αντρέα, τον κύκλο τραγουδιών Στην Ανατολή, τη μουσική για τα φιλμ Μπιριμπί, Τρωάδες, Κατάσταση Πολιορκίας, και το μεγάλο μετασυμφωνικό του έργο Canto General. Εξακολούθησε να συνθέτει τραγούδια σε γνώριμες φόρμες αλλά συγχρόνως προώθησε και μια νέα φόρμα τραγουδιού που ονόμασε τραγούδι-ποταμός.

Ο πρώτος κύκλος τραγουδιών που έγραψε μετά τη σύλληψή του ήταν Ο Ήλιος και ο Χρόνος. Για πολλούς λόγους είναι ένα έργο που δεν ταξινομείται στα γνωστά καλούπια, γραμμένο κάτω από ιδιάζουσες συνθήκες. Ο Θεοδωράκης ποτέ πριν δεν είχε επιχειρήσει να γράψει έναν μεγάλο κύκλο τραγουδιών πάνω σε ποίηση δική του, αλλά τις πρώτες μέρες της φυλάκισής του αυτό ήταν το μόνο μέσο έκφρασης και μουσικής έμπνευσης. Τα ποιήματα γράφτηκαν σε μια στιγμή που είχε φτάσει στα πρόθυρα της αυτοκτονίας. Για σαράντα μέρες ήταν σε πλήρη απομόνωση, περιμένοντας από στιγμή σε στιγμή να τον πάρουν για να τον βασανίσουν ή να τον εκτελέσουν. Μετά από δύο εβδομάδες τον άφησαν να έχει μολύβι και χαρτί στη διάθεσή του. Σε κατάσταση σχεδόν παροξυσμού έγραψε τριάντα δύο ποιήματα απανωτά. Μόνον η σκέψη της σύνθεσής τους τον βοήθησε να μην αφήσει τον εαυτό του να βουλιάξει στην απελπισία. Στο ημερολόγιό του γράφει «Δεν είμαι ποιητής, όμως όταν οι στίχοι άρχισαν να σφυροκοπούν το μυαλό μου ένιωσα πόσο οι λέξεις μπορεί να ντυθούν στο αίμα. Πόσο μπορεί να με λυτρώσουν. Είμαι δημιουργός. Νικώ το χρόνο και το θάνατο… Είμαι ο χρόνος. Να γιατί ο ΗΛΙΟΣ και ο ΧΡΟΝΟΣ έγιναν νικητήριος κύκλος. Νίκη πικρή, γιατί η ψυχή του ποιητή πονά για όλους τους ανθρώπους. Ακόμα και γι' αυτούς που τον μισούν και τον βασανίζουν».

Τα ποιήματα του Ο Ήλιος και ο Χρόνος είναι πλημμυρισμένα από ονειρικές, σχεδόν σουρεαλιστικές εικόνες. Ένα κύμα ξαφνικής συνειδητοποίησης, πέρα από τα φυσιολογικά όρια της αντοχής. Οι αλλαγές διάθεσης είναι απότομες - ένα κομμάτι είναι πικρό, το επόμενο θριαμβευτικό, το τρίτο ρομαντικό. Όταν οι συνταγματάρχες κατέλαβαν την εξουσία ο Θεοδωράκης δούλευε πάνω σ' έναν από τους καλύτερους κύκλους τραγουδιών του· μελοποιούσε το Romancero Gitan του Λόρκα. Μετά τις καθαρές μελωδικές γραμμές και την προσεκτική αρχιτεκτονική του κύκλου Λόρκα, Ο Ήλιος και ο Χρόνος φαίνεται να οροθετεί μια στιγμή πτώσης της μουσικής ποιότητας. Υπάρχουν δεκαπέντε μελοποιημένα ποιήματα και μόνον τρία ή τέσσερα απ' αυτά παρουσιάζουν αληθινά μουσικό ενδιαφέρον. Μερικές από τις μελωδίες είναι συναρπαστικές, ξεσηκώνουν εύκολα τον ενθουσιασμό και έγιναν δημοφιλείς. Το τραγούδι «Ποτέ, ποτέ» χαιρετιζόταν με χειροκροτήματα κάθε φορά που ακουγόταν στον «Μουσικό Αύγουστο του 1977», ίσως γιατί είναι ένα από τα λίγα τραγούδια τού Ο Ήλιος και ο Χρόνος που τραγουδιέται εύκολα. Πολύ περισσότερο ενδιαφέρον παρουσιάζει για 'μένα ή απλή αφηγηματική μελοποίηση του ποιήματος:

Ανάμεσα σ' εμένα και στον Ήλιο

δεν υπάρχει

παρά μόνο η διαφορά του χρόνου.

Ανατέλλω και δύω.

Υπάρχω και δεν υπάρχω.

Με βλέπουν

χωρίς να μπορώ να δω τον εαυτό μου.

Το τραγούδι που ακολουθεί, «Όταν σταματήσει ο χρόνος», είναι επίσης γοητευτικό: τραγούδι σε γρήγορο μινόρε γραμμένο για γυναικεία φωνή, όπου η φράση «μήνες, μέρες, ώρες, στιγμές» οδηγεί κλιμακωτά στις επαναλαμβανόμενες λέξεις σαν αποκορύφωση: «δέκατα δευτερολέπτων, δέκατα δευτερολέπτων, δέκατα δευτερολέπτων…» Επίσης, στη μελοποίηση του ποιήματος «Μέσα στους παραδείσιους κήπους του κρανίου μου» χρησιμοποιείται η ίδια μελωδία για μια παράδοξη εναλλαγή εικόνων: άγγελοι με τζετ, γιασεμιά και κόκκινες σαύρες, ουράνιες πόρνες…

Τα κεφάλαια του βιβλίου:

Τα εφηβικά χρόνια του Θεοδωράκη, οι πρώτες συνθέσεις- Οι σπουδές του στο Παρίσι.

Οι επιρροές από τη σύγχρονη μουσική στο Παρίσι- Τα πρώτα του κλασικά έργα- Επιστροφή στις ρίζες.

Σύνδεση με τα πολιτικά γεγονότα από τον Εμφύλιο Πόλεμο και μετά- Ο Επιτάφιος- Οι διαμάχες για τη γλώσσα και τη μουσική.

Η σχέση ανάμεσα στην ελληνική λογοτεχνία και τη μουσική- Διάκριση των συνθέσεων του Θεοδωράκη σε κατηγορίες-

Ανάλυση του Επιταφίου.

Το απριλιανό πραξικόπημα- Ο πολιτικός ρόλος του Θεοδωράκη- Η Νεολαία Λαμπράκη.

Άξιον Εστί.

Τα λαϊκά έργα της περιόδου 1960- 1967: Επιφάνεια, Λιποτάκτες, Το τραγούδι του Νεκρού Αδελφού, Ένας Όμηρος, Ρωμιοσύνη, Romancero Gitan.

Η επτάχρονη δικτατορία- Φυλάκιση και εξορία.

Κύκλοι τραγουδιών της δικτατορικής περιόδου: Ήλιος και Χρόνος, Μυθιστόρημα, Τα Τραγούδια του Αντρέα, Τα Λαϊκά, Νύχτα Θανάτου, Αρκαδία 1-4, Τα Τραγούδια του Αγώνα, 18 Λιανοτράγουδα της Πικρής Πατρίδας, Στην Ανατολή.

Τραγούδια- ποταμός της δικτατορικής περιόδου: Επιφάνια- Αβέρωφ, Κατάσταση Πολιορκίας, Η Αδελφή μας Αθήνα, Ο Επιζών, Μιλώ, Ονομάζομαι Κώστας Στεργίου, Είχα Τρεις Ζωές, Πνευματικό Εμβατήριο, Canto General.

Επιστροφή στην Ελλάδα- Οι «ανταγωνιστές» του στη μουσική, Σαββόπουλος, Μαρκόπουλος, Χατζιδάκις- Τα Τραγούδια της Εξορίας, Μπαλάντες.

Αλλαγές στην ελληνική κοινωνία και κουλτούρα στη δικτατορική και μεταδικτατορική περίοδο- Οι συνέπειες τους στη δημοτικότητα του Θεοδωράκη.

Αρχαίες και σύγχρονες ελληνικές τραγωδίες στις όπερες του Μίκη Θεοδωράκη.

Οι πρόσφατες αλλαγές και η πτώση της δημοτικότητας του Θεοδωράκη.