«Ίντριγκες και πάθη στο Άμστερνταμ του 17ου αιώνα»

«Η κρίση αυτή, ξεκίνησε από τη Μέκκα του Καπιταλισμού τις Η.Π.Α., σε αντίθεση με άλλες που εκδηλώθηκαν την τελευταία δεκαετία του 20ου αιώνα και στις αρχές του 21ου και οι οποίες ξεκίνησαν από ανερχόμενες οικονομίες της περιφέρειας.

Όταν η κρίση ξέσπασε και άρχισε να απειλεί πυλώνες του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος, να προκαλεί τεράστιες απώλειες σε όρους εθνικού εισοδήματος και απασχόλησης, ξεκίνησε μια δημόσια συζήτηση για την αναζήτηση των παραγόντων που οδήγησαν στο ξέσπασμα αυτής της κρίσης.

Για πολλούς, η αφετηρία της κρίσης βρίσκεται στην υπερβολική ανάληψη κινδύνων

μέσω σύνθετων χρηματοοικονομικών προϊόντων, με τα οποία δεν ήταν εξοικειωμένοι ακόμη και έμπειροι παράγοντες της αγοράς, σε συνδυασμό με την απουσία μηχανισμών εποπτείας. Αποτέλεσμα μιας λογικής, που κυριάρχησε την τελευταία τριακονταετία και οδήγησε στην απελευθέρωση των αγορών.
Στα δημοσιεύματα του Τύπου, που με πιο εκλαϊκευμένο τρόπο αναζητούσαν τις αιτίες της κρίσης, άρχισαν να κυριαρχούν έννοιες όπως: «οψιόν, ανοικτές πωλήσεις, «σορτάρισμα», σκιώδες τραπεζικό σύστημα» αφήνοντας σε πολλές περιπτώσεις την εντύπωση ότι αυτά τα χρηματοοικονομικά εργαλεία αποτελούν σύγχρονες καινοτομίες των αγορών σε μια προσπάθεια να διαχειριστούν αποτελεσματικά κινδύνους που απορρέουν από τις διακυμάνσεις των τιμών των μετοχών ή των ομολόγων.

Εκτιμώ ότι σήμερα, δύσκολα θα μπορούσε κάποιος να δεχτεί ότι τα περισσότερα από αυτά τα χρηματοοικονομικά εργαλεία σε μια πρώιμη μορφή αποτελούσαν μέρος της καθημερινής δραστηριότητας των χρηματιστών του Άμστερνταμ πριν από 400 περίπου χρόνια.
Μπορεί η ορολογία να μην είναι, για πολλά από αυτά τα προϊόντα, η ίδια που χρησιμοποιούμε σήμερα αλλά τα χαρακτηριστικά είναι κοινά.
Σε αυτόν, λοιπόν, τον κόσμο της αναζήτησης του κέρδους στην Ολλανδία του 17ου αιώνα, μας ξεναγεί με ένα πολύ πλούσιο σε περιγραφές αλλά ταυτόχρονα με απλό και κατανοητό λόγο ο συγγραφέας του βιβλίου «Η γέννηση του Χρηματιστηρίου: ίντριγκες και πάθη στο Άμστερνταμ του 17ου αιώνα» Lodewijk Petram.

Περιγράφει με έναν μοναδικό τρόπο τις συνθήκες και τις προϋποθέσεις που οδήγησαν στην Ολλανδία του 17ου αιώνα, αρχικά στη δημιουργία μια ανώνυμης εταιρείας – αυτής των Ανατολικών Ινδιών – της οποίας τα μερίδια αποτελέσαν την αφορμή, τόσο για τη λειτουργία του πρώτου χρηματιστηρίου όσο και για τη χρήση χρηματo-οικονομικών παραγώγων, όπως οι προθεσμιακές συναλλαγές, οι ανοικτές πωλήσεις, οι οψιόν.
Είμαστε στα πρώιμα στάδια του καπιταλισμού. Η Ολλανδία μόλις έχει κατοχυρώσει την ανεξαρτησία της και επιδιώκει το μερίδιο της από τις εμπορικές συναλλαγές με τις Ανατολικές Ινδίες, από όπου έμποροι αγοράζουν γαρύφαλλο, μοσχοκάρυδο, πιπέρι και άλλα μπαχαρικά.
Στις διεκδικήσεις της συναντά την αντιπαλότητα των Ισπανών, των Πορτογάλων αλλά και των Άγγλων.
Είναι, λοιπόν, αναγκαίο να ξεφύγει από τις πρακτικές του παρελθόντος, της δημιουργίας δηλαδή, εταιρειών με διάρκεια ζωής όσο διαρκεί το ταξίδι ενός πλοίου που όταν γυρίζει φέρνει τα περιζήτητα μπαχαρικά και αμέσως μετά γίνεται η εκκαθάριση της εταιρείας.
Τώρα είναι αναγκαία η δημιουργία ενός στόλου και προχωρημένων στρατιωτικών φυλακίων για να προωθηθούν και να προστατευτούν τα Ολλανδικά συμφέροντα από τις ανταγωνίστριες δυνάμεις.

Έτσι, με τη βοήθεια της Δημοκρατίας δημιουργείται η πρώτη εταιρεία, με την όποια συγχωνεύονται προϋπάρχουσες εταιρείες.
Μέσω αυτής, θα συγκεντρωθούν τα αναγκαία κεφάλαια με ανοικτή εγγραφή μετόχων – από πολύ πλούσιους εμπόρους μέχρι και τους υπηρέτες τους – οι οποίοι έχουν ευθύνη μόνο για το μερίδιο συμμετοχής τους σε αυτήν.
Η διάρκεια ζωής της εταιρείας είναι αρχικά 21 χρόνια, όσο δηλαδή, και το παραχωρητήριο της Δημοκρατίας προς την εταιρεία.
Τελικά, είχε διάρκεια ζωής δύο αιώνες.
Αυτό που είχε σημασία, ήταν η πρόβλεψη, ότι τα μερίδια σε αυτήν ήταν μεταβιβάσιμα και διαπραγματεύσιμα.
Οι ανάγκες από την αδυναμία καταβολής του χρηματικού μεριδίου εμπρόθεσμα, η επιθυμία να αξιοποιήσουν οι επενδυτές ευκαιρίες που προκύπτουν από ιδιαίτερη πληροφόρηση ή η επιθυμία να προστατευτούν από κινδύνους ή να κερδοσκοπήσουν, οδηγούν στη καθιέρωση των εργαλείων, όπως οι προθεσμιακές συναλλαγές – που προϋπάρχουν και με τις οποίες είναι εξοικειωμένοι οι έμποροι σιτηρών – τα ρέπος αλλά και οι οψιόν.

Η εταιρεία θα ναυπηγούσε πλοία αλλά και θα χρηματοδοτούσε τη κατασκευή των στρατιωτικών φυλακίων.
Είναι σαφές, ότι η εταιρεία δεν είναι απλά μια εμπορική εταιρεία.
Συνδέεται άμεσα με τα συμφέροντα της Δημοκρατίας, αφού η τελευταία της παραχωρεί το μονοπώλιο στο εμπόριο ανατολικά του Ακρωτηρίου της Καλής Ελπίδας και δυτικά των Στενών του Μαγγελάνου.

Η επιτυχία της εταιρείας συνδέεται με τη κατοχύρωση της ανεξαρτησίας της νεοσυσταθείσας Δημοκρατίας.
Επομένως, η Δημοκρατία έχει συνεχή ανάμειξη στα ζητήματα που απασχολούν την εταιρεία, είτε αυτά αφορούν τον τρόπο λειτουργίας και διοίκησής της όταν οι μέτοχοι εγείρουν θέματα εταιρικής διακυβέρνησης μέσω ανώνυμων φυλλαδίων ή παραστάσεων, είτε όταν κερδοσκόποι απειλούν την εταιρεία «σορτάροντας» τις μετοχές της, αναγκάζοντας την Δημοκρατία να παρέμβει.
Έτσι δημιουργείται η ανάγκη για εποπτικούς μηχανισμούς, θέσπιση κανόνων λειτουργίας του χρηματιστηρίου και η απαγόρευση των ανοικτών πωλήσεων.

Το στοιχείο, όμως, που χρήζει ιδιαίτερης προσοχής, είναι το γεγονός ότι οι συμβαλλόμενοι παρά τη θέσπιση κανόνων για την απαγόρευση ανοικτών πωλήσεων ή την υποχρέωση να εγγράφουν τις προθεσμιακές πράξεις, εν γνώσει τους υπέγραφαν συμβόλαια στα οποία αναφέρονταν ρητά ότι δεν θα τους εφαρμόσουν.
Ακόμη χειρότερα, οι δικαστές είχαν διαφορετική άποψη από την πολιτεία για τα συμβόλαια αυτά. Ενώ οι συμβάσεις αυτές σύμφωνα με την πολιτεία ήταν άκυρες, όταν εμφανίζονταν στην ακροαματική διαδικασία, οι δικαστές εξέταζαν την ουσία της υπόθεσης. Ακόμη και ένας δικαστής του Ανώτατου Δικαστηρίου δε δίστασε να τα χρησιμοποιήσει.
Αρκετές από τις πρακτικές του πρώτου χρηματιστηρίου, όπως η αξιοποίηση της εσωτερικής πληροφόρησης από τα διευθυντικά στελέχη της εταιρείας, σήμερα είναι καταδικαστέες και απαγορεύονται.
Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου, παρακολουθούμε την αλλαγή στην επενδυτική συμπεριφορά των πρώτων μετόχων, οι οποίοι είχαν μακροχρόνιο επενδυτικό ορίζοντα – όσο και η ζωή της εταιρείας. Σε αντίθεση με αυτούς, που σε μια δεύτερη φάση κυρίως στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα, ενδιαφέρονται κυρίως για τα κεφαλαιακά κέρδη.

Η πορεία της εταιρείας αξιολογείται κυρίως μέσω της μερισματικής πολιτικής που ακολουθεί. Οι επιδόσεις της μετοχής επηρεάζονται τόσο από την εμπλοκή σε πολέμους όσο και από τη προσδοκία για υψηλά μερίσματα, τα οποία είναι, είτε χρηματικά είτε σε εμπορεύματα.
Όλες αυτές οι δραστηριότητες δεν θα μπορούσαν να λάβουν χώρα, αν δεν υπήρχε η πρώτη – ουσιαστικά – Κεντρική Τράπεζα του κόσμου, η Τράπεζα Συναλλαγών του Άμστερνταμ, μέσω της οποίας γίνονταν οι εκκαθαρίσεις των συναλλαγών.
Εξίσου σημαντική στην ανάπτυξη των χρηματιστηριακών δραστηριοτήτων, η παρουσία του Πορτογαλικού και Ισπανικού Εβραϊκού στοιχείου που βρήκε καταφύγιο στην ανεκτική νεοσυσταθείσα Δημοκρατία και το οποίο διέθετε ένα μοναδικό δίκτυο πληροφόρησης αλλά και είχε και πιο βραχυπρόθεσμο ορίζοντα στις επενδυτικές του επιλογές. Η παρουσία του άλλαξε ριζικά το τρόπο λειτουργίας του χρηματιστηρίου, αυξάνοντας σημαντικά τον όγκο των συναλλαγών.

Για να αντλήσει πληροφορίες, για την περίοδο εκείνη, ο συγγραφέας προσφεύγει σε μια πολύ σημαντική πηγή της εποχής που είναι το βιβλίο με τίτλο «Σύγχυση των Συγχύσεων» του Χοσέ ή Γιόζεφ Πένσο ντε λα Βεγκα, Εβραίος με ρίζες από την Ισπανία. Το βιβλίο κυκλοφόρησε το 1688 και θέμα του ήταν οι χρηματιστηριακές συναλλαγές στο Άμστερνταμ. Επίσης, χρησιμοποιεί το μετοχολόγιο της εταιρείας, συμβόλαια, αρχεία και ντοκουμέντα της εποχής. Ο συγγραφέας δεν αρκείται σε μια απλή περιγραφή των λειτουργιών του χρηματιστηρίου στο Άμστερνταμ, αλλά μας εξοικειώνει με το κοινωνικό υπόβαθρο της εποχής.
Θα σχολιάσω δύο κρίσιμα ερωτήματα που απασχολούν το συγγραφέα και έχουν ευθεία αναφορά στη σημερινή πραγματικότητα.
Το πρώτο ερώτημα, αφορά τη συνεισφορά στην οικονομική ανάπτυξη της Δημοκρατίας από τη λειτουργία του χρηματιστηρίου.
Ο συγγραφέας είναι κατηγορηματικός στην απάντησή του.
Θεωρεί πως δεν υπήρξαν τέτοια οφέλη αφού δεν δημιουργήθηκαν άλλες εταιρείες, ώστε να αντλήσουν από τα κεφάλαια που υπήρχαν τότε.
Άλλωστε η εκμηχάνιση της παραγωγής δεν έχει κάνει ακόμη την εμφάνιση της, ώστε να καθιστά αναγκαία την συγκρότηση εταιρειών για την άντληση κεφαλαίων .
Ίσως, μάλιστα, η οικονομία να είχε περισσότερα οφέλη, λέει ο συγγραφέας, αν η δημιουργικότητα των εμπλεκομένων στο χρηματιστήριο είχε προσανατολιστεί σε παραγωγικές δραστηριότητες.

Έχει βέβαια, ιδιαίτερη σημασία, η επισήμανση που κάνει ο συγγραφέας ότι στα τέλη του 17ου αιώνα το Λονδίνο, το οποίο ήταν πίσω σε σχέση με το Άμστερνταμ σε ότι αφορά τις χρηματοοικονομικές καινοτομίες, είχε ανακαλύψει ότι η χρηματιστηριακή αγορά θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την άντληση νέων κεφαλαίων. Κάτι που δεν επεδίωξε, ούτε η ίδια η εταιρεία Ανατολικών Ινδιών, αφού όσες φορές χρειάστηκε κεφάλαια προχώρησε σε έκδοση ομολόγων και όχι στην έκδοση νέων μετοχών.
Μένει ανοικτό, βέβαια, το ερώτημα, αν η παρουσία της εταιρείας που βοήθησε και στην άντληση δανειακών κεφαλαίων όταν τα χρειάστηκε η Δημοκρατία, βοήθησε στη διατήρηση της Ολλανδικής ευημερίας και η εκτίμηση μου είναι, πως ναι. Ο Niall Ferguson στο έργο του «Η εξέλιξη του χρήματος: Μια οικονομική ιστορία του Κόσμου» υποστηρίζει ότι «η Ολλανδική Πολιτεία υπερίσχυσε επί της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων, επειδή είχε το πρώτο σύγχρονο χρηματιστήριο του κόσμου, το οποίο, από οικονομική άποψη, ήταν προτιμότερο από την κατοχή του μεγαλύτερου ορυχείου αργύρου στον κόσμο».
Σήμερα, το χρηματιστήριο θεωρείται, ειδικά στις ΗΠΑ, η κύρια πηγή άντλησης κεφαλαίων για τη χρηματοδότηση των επενδύσεων που τροφοδοτούν την ανάπτυξη. Στην Ευρώπη, οι επιχειρήσεις εξαρτώνται περισσότερο από το τραπεζικό σύστημα για την χρηματοδότηση των επενδύσεων τους, ενώ τα χρηματιστήρια έχουν μικρότερη συμμετοχή στην άντληση των κεφαλαίων για τις επιχειρήσεις.
Είναι πολύ πιθανό, η κρίση που ταλαιπωρεί την Ευρωζώνη εδώ και πέντε χρόνια, να οδηγήσει και στην Ευρωζώνη σε μια σταδιακή αποδυνάμωση του ρόλου των Τραπεζών και σε ενίσχυση των χρηματιστηρίων.

Σίγουρα, η πρόοδος σε ότι αφορά την Ευρωπαϊκή Τραπεζική Ενοποίηση θα επηρεάσει τις εξελίξεις στο τομέα αυτό.
Το δεύτερο ερώτημα, αφορά το αν η κερδοσκοπική διάθεση των επενδυτών και η υπερμόχλευση, συνέβαλε στις χρηματιστηριακές εξάρσεις.
Ο ίδιος απαντά θετικά.
Για τον συγγραφέα, ένα κραχ, ίσως «είναι πότε – πότε απαραίτητο, ώστε οι επενδυτές να αποκτούν την επίγνωση του κινδύνου που συνδέεται με την διαπραγμάτευση των μετοχών».
Θα διαφωνήσω με αυτή τη θέση του συγγραφέα.
Η χρηματοοικονομική κρίση στην Ελλάδα προκάλεσε ένα τεράστιο κόστος, που σε όρους εθνικού εισοδήματος ξεπερνά το 25% σωρευτικά από το 2009. Ενώ σε όρους απασχόλησης, είμαστε στο χειρότερο δυνατό σημείο, με την ανεργία να οδεύει στο 30%.
Πολύ υψηλό τίμημα, για να αποκτούν οι επενδυτές επίγνωση των κινδύνων του χρηματιστηρίου.
Θεωρώ ότι η χώρα πληρώνει, εν μέρει τις επιλογές της να μην ανταποκριθεί στις προκλήσεις της παγκοσμιοποίησης και της συμμετοχής στην ΟΝΕ αλλά και τις συνέπειες από την κερδοσκοπική επίθεση που δέχτηκε καθώς οι αγορές διέγνωσαν πόσο ευάλωτο ήταν το θεσμικό πλαίσιο λειτουργίας της Ευρωζώνης.

Σήμερα η Ευρώπη επανεξετάζει, όχι πάντα με την αναγκαία ταχύτητα, θέματα που αφορούν την εποπτεία αλλά και τη λειτουργία των αγορών.
Όμως δεν δείχνει την αναγκαία αποφασιστικότητα. Στην ευρωπαϊκή τραπεζική ενοποίηση, φαίνεται ότι προωθούνται μόνο τα ζητήματα που δεν έχουν δημοσιονομικές συνέπειες.
Είναι δύσκολο να υπάρξει ομοφωνία ακόμη και σε πρωτοβουλίες, όπως ο Φόρος επί των Χρηματιστηριακών Συναλλαγών (ΦΧΣ) που επεδίωξε να επιβάλλει η Δημοκρατία, όπως είδαμε και στο βιβλίο.
Ο ΦΧΣ είναι ένας κοινωνικά δίκαιος και προοδευτικός φόρος και αποτελεί το προτιμώμενο εργαλείο, με το οποίο μπορεί να μετατοπισθεί η επιβάρυνση από τους φορολογούμενους στο χρηματοπιστωτικό τομέα, λόγω των πολλαπλών λειτουργιών του:
- μπορεί να εξασφαλίσει σημαντικά νέα έσοδα σε μια εποχή εντατικών προσπαθειών δημοσιονομικής εξυγίανσης, απαλλάσσοντας από την επιβάρυνση τους εργαζόμενους και την παραγωγική οικονομία.
- μπορεί να αποτελέσει αντικίνητρο, για υπερβολικά μοχλευμένες και επιβλαβείς κερδοσκοπικές συναλλαγές και έτσι, να συμβάλει μαζί με ένα κατάλληλο καθεστώς ρύθμισης και εποπτείας, στη σταθεροποίηση των αγορών και στον αναπροσανατολισμό του τομέα προς παραγωγικές μακροπρόθεσμες επενδύσεις.
- αποτελεί ένα πρώτο βήμα προς τη κατεύθυνση του περιορισμού του κατακερματισμού της εσωτερικής αγοράς, στο πεδίο της έμμεσης φορολογίας.
Η Ευρώπη σήμερα δυσκολεύεται, για πολιτικούς λόγους, να προχωρήσει στην εφαρμογή του ΦΧΣ. Αυτό, ίσως, αποτελεί μια ακόμη ένδειξη ότι τελικά, η οικονομική και νομισματική ενοποίηση, ενώ ειδώθηκε ως προθάλαμος της πολιτικής ενοποίησης, για να είναι επιτυχής, μάλλον την προϋποθέτει.»