Η γυναίκα είναι ο κίνδυνος κάθε παραδείσου;

Ένα αρκετά απαιτητικό και τολμηρό εγχείρημα θεατρικής σύνθεσης έκλεισε την καλοκαιρινή περίοδο του Φεστιβάλ Αθηνών στις 31 Ιουλίου, στο κτήριο της οδού Πειραιώς 260.

Της Κατερίνας Ζαφειροπούλου*

Πρόκειται για το αυτοβιογραφικό έργο του Πωλ Κλωντέλ (1868-1955), “Το ατλαζένιο γοβάκι”, σε σκηνοθεσία Έφης Θεοδώρου, που ανέβηκε για δεύτερη φορά στην Ελλάδα, 50 χρόνια μετά την πρώτη παράσταση από το Εθνικό Θέατρο,

σε σκηνοθεσία Αλέξη Σολομού (1964). Μία σπάνια θεατρική εμπειρία τεσσάρων ωρών που γέμισε τους θεατές με μεγάλες προσδοκίες και που παρουσιάζεται, ουσιαστικά, για πρώτη φορά σε θεατρικό κοινό της γενιάς μας.

“Το ατλαζένιο γοβάκι”

Η ιστορία εκτυλίσσεται στην Ισπανία του 16ου αι., κέντρο του καθολικισμού, την εποχή των “κονκισταδόρες”, Ισπανών, δηλαδή, κατακτητών που ταξίδευαν σε Ευρώπη και Αμερική, εγκαθιδρύοντας νέες ισπανικές πολιτείες. Μέσα στο αναγεννησιακό σκηνικό προς την κατάκτηση του Νέου Κόσμου, ένας απαγορευμένος έρωτας προσπαθεί να κρατηθεί ζωντανός. Ολόκληρο το έργο πραγματεύεται θεμελιώδη υπαρξιακά ζητήματα, ξεκινώντας από την ανεκπλήρωτη αγάπη, την αμαρτία, την απάτη, την ελπίδα, ενώ στον πυρήνα του βρίσκεται η σχέση του ανθρώπου με το Θεό, οι ανομολόγητες επιθυμίες, ο αποχωρισμός, η νοσταλγία, το όνειρο, ο αυτοπροσδιορισμός. Μέσα από τον έρωτα των κεντρικών ηρώων, Δόνιας Προέσα (Μαρία Σκουλά) και Δον Ροντρίγκο (Μάξιμος Μουμούρης), παρουσιάζονται και δομούνται όλοι οι χαρακτήρες.

Ο Κλωντέλ έγραψε ένα πραγματικά μεγάλο σε έκταση και σημασία έργο –το οποίο υπό κανονικές συνθήκες διαρκεί, περίπου, 12 ώρες- εμπνευσμένο από τη θυελλώδη προσωπική ζωή του και τα ταξίδια του σε όλον τον κόσμο. Το “Ατλαζένιο (δηλ. σατινένιο) γοβάκι” είναι η προσωπική του ιστορία αγάπης: ο συγγραφέας έζησε έναν μεγάλο έρωτα με μία γυναίκα παντρεμένη με άλλον, η οποία, τελικά, τον εγκατέλειψε, όντας έγκυος στο παιδί του, για να ζήσει με άλλους εραστές. Έτσι, ο Κλωντέλ γεύτηκε τον έρωτα ως απουσία, με έναν διαρκή πόνο. Όπως ακριβώς και ο πρωταγωνιστής του, Ροντρίγκο… Μέσα από την απουσία της αγάπης οι ήρωες του έργου προσπαθούν να βρουν τον εαυτό τους, αναζητούν τη σχέση τους με το θεό, ως και τη θέωση.

Η πρωτοτυπία του έργου έγκειται, αρχικά, στον τρόπο χρήσης του λόγου από τον συγγραφέα. Πρόκειται για μία, σχεδόν, ποιητική σύνθεση, γραφή επηρεασμένη έντονα από τους Γάλλους συμβολιστές, αισθητικά άρτια απλά και μόνο από το άκουσμά της. Πολλές φορές φτάνει στις όχθες του γκροτέσκο, χρησιμοποιώντας στοιχεία ειρωνείας και χιούμορ, σίγουρα αρκετά μπροστά από την εποχή του. Ο συγγραφέας δίνει χώρο στον θεατή “να αναπνεύσει”, χρησιμοποιώντας το κείμενο ως λευκό καμβά, όπου ο θεατής μπορεί να το ερμηνεύσει με το δικό του τρόπο -αν και πρόκειται για ένα αρκετά απαιτητικό κείμενο. Οι διαρκείς εναλλαγές του επικού, του λυρικού, της αφήγησης κάνουν το έργο ενδιαφέρον καθ’ όλη τη διάρκεια των 4 ωρών του. Ολόκληρη η σύνθεση είναι μία βαθειά φιλοσοφική θεώρηση της έννοιας του ανθρώπου σε σχέση με τη ζωή, το θεό και τον έρωτα. Όλοι οι ήρωες βιώνουν ένα προσωπικό μαρτύριο, μία απογοήτευση, θρηνούν την απώλεια και γυρνούν ολοένα στην αναζήτηση του χαμένου Παραδείσου, της ζωής που δεν έζησαν, συνυφαίνοντας το δράμα με την κωμωδία, ακριβώς όπως συμβαίνει και στη ζωή. Το κείμενο, θα μπορούσε κανείς να πει, αποτελεί σχόλιο του συγγραφέα προς τον εαυτό του, το οποίο το καθιστά εκ των προτέρων δύσκολο στην εφαρμογή του.

Η παράσταση

Στο φετινό “γοβάκι”, λοιπόν, το industrial σκηνικό του κτηρίου της Πειραιώς, που έξυπνα χρησιμοποιήθηκε από την Εύα Μανιδάκη, σε συνδυασμό με τους ευφάνταστους και προσεκτικά μελετημένους φωτισμούς του Αλέκου Γιάνναρου, μας μετέφεραν, όντως, για λίγες ώρες στο ισπανικό παλάτι, στη σπασμένη σχεδία του Δον Ροντρίγκο, στο δάσος όπου τόσο αθώα και περίτεχνα γεννήθηκε η αγάπη της Δόνιας Μουσικής και του Αντιβασιλέα της Νάπολης. Πάνω στη σκηνή δημιουργήθηκε ένα παιχνίδι αντικειμένων, σχημάτων, σκιών, με πραγματικά καλό εικαστικό αποτέλεσμα. Όλα αυτά, σε συνδυασμό με τα υπέροχα κοστούμια εποχής της Ιωάννας Τσάμη (η οποία είχε κάνει εξίσου εξαιρετική δουλειά στην περσινή Αντιγόνη της Ν.Τριανταφύλλη, που ανέβηκε στο αίθριο του Μουσείου Μπενάκη), δημιούργησαν ένα πάντρεμα κλασικού και σύγχρονου, με μία ιδιαίτερη αισθητική επιμέλεια. Φωτεινά αστέρια της παραπάνω σύνθεσης αποτέλεσαν τα δύο επιμήκη τραπέζια, τα οποία αποκτούσαν διαφορετικό ρόλο ανάλογα με τη σκηνή, το βεστιάριο που αποτελούσε μέρος του σκηνικού φόντου, όπως, επίσης, και η τελευταία σκηνή στο σύνολό της, όπου όλοι οι ηθοποιοί βρίσκονταν εν πλω μεσοπέλαγα, οι φωτισμοί της οποίας έδιναν την εντύπωση της απεραντοσύνης της θάλασσας, της έννοιας του μετέωρου και της ματαιότητας του ατέρμονου ταξιδιού.

Ενδιαφέρον (ή και παράξενο) ήταν το ότι υπήρχαν μεγάλες αποστάσεις ερμηνείας ανάμεσα στους ηθοποιούς. Προσωπικά ξεχώρισα τον Νικόλα Χανακούλα (τον είδαμε το φετινό χειμώνα στον Φάουστ του Μαρμαρινού, δίπλα στον Ακύλλα Καραζήση, στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών). Με άγγιξε ιδιαίτερα η ερμηνεία του στον χαρακτήρα του Κινέζου ακόλουθου του Ροντρίγκο, όπου, καθώς μιλούσε για τη θάλασσα και τα πουλιά που πετούσαν, ένιωθα πως όντως τα έβλεπε, τα έπιανε και ήξερε από τι ήταν “φτιαγμένα”. Ακόμα, ξεχώρισε ο Κωνσταντίνος Αβαρικιώτης με την γκροτέσκο εμφάνισή του και το αφηγηματικό ταμπεραμέντο του, που κατά τόπους ξέφευγε από την ψευδαίσθηση του θεατρικού κειμένου και δημιουργούσε το σχήμα “θέατρο εν θεάτρω”, το οποίο απαντάται συχνά σε μεταγενέστερα έργα, στο Θέατρο του Παραλόγου. Τέλος, αξιοσημείωτη ήταν και η γλυκιά φιγούρα της Πηνελόπης Τσιλίκα, με αποκορύφωμα την ερωτική σκηνή νεανικής αγάπης στο δάσος με τον Κωνσταντίνο Ασπιώτη.

Αποκορύφωμα στη σύνθεση της παράστασης αποτέλεσε η μουσική της, που συντέθηκε από το Νίκο Πλάτανο και παιζόταν ζωντανά από τους ίδιους τους ηθοποιούς κατά τη διάρκειά της. Πιάνο, σαξόφωνο, τρομπέτα, βιολοντσέλο, ηλεκτρική κιθάρα, ντραμς κ.α. δημιούργησαν το πιο κατάλληλο άυλο σκηνικό που θα μπορούσε να υποδεχτεί την ιστορία μας.

Στον αντίποδα, ωστόσο, βρέθηκαν τα “πρώτα ονόματα” της παράστασης. Συγκεκριμένα, δεν με συγκίνησε η ερμηνεία της Μαρίας Σκουλά ως Δόνια Προέσα, ενώ το μεγαλύτερο μέρος του υπόλοιπου θιάσου φαινόταν να ενεργεί κατά βούληση και να λείπει η σκηνοθετική καθοδήγηση. Έτσι, παρά τα ερμηνευτικά “φάουλ” της, η παράσταση δεν κούρασε από άποψη διάρκειας, ενώ παράλληλα, ως σύνολο, ήταν μία αρκετά ριψοκίνδυνη πρωτοβουλία, που, όμως, αποδόθηκε αξιοπρεπώς.

Ο συγγραφέας

Ο Πωλ Κλωντέλ έζησε στα τέλη του 19ου αι.- μέσα 20ου. Σπούδασε νομικά και πολιτικές επιστήμες στο Παρίσι και εργάστηκε ως διπλωμάτης, γεγονός που τον μετέφερε συχνά σε διάφορα μέρη του πλανήτη: ΗΠΑ, Ιαπωνία, Γερμανία, Ιταλία, Δανία. Παράλληλα έγραφε ποιήματα, θεατρικά έργα και δοκίμια. Όλο το συγγραφικό του έργο σημαδεύτηκε από την πίστη του στο Θεό. Το έργο του “Το ατλαζένιο γοβάκι”, σύμφωνα με τη Le Monde, κατατάσσεται στα 100 σπουδαιότερα βιβλία του 20ου αιώνα. Γράφτηκε την περίοδο 1919-1924, όταν ο Κλωντέλ βρισκόταν στην Ιαπωνία, παρουσιάστηκε, όμως, για πρώτη φορά μεσούσης της γερμανικής κατοχής, το 1943, στην περίφημη Comedie- Francaise, σε σκηνοθεσία Σαν- Λουί Μπαρό.

Άλλες παραστάσεις-εκδοχές: 1987: Φεστιβάλ της Αβινιόν σε σκηνοθεσία Αντουάν Βιτέζ. 2007: Θέατρο «Οντεόν» του Παρισιού, σε σκηνοθεσία Ολιβιέ Πι. 1985: ταινία διάρκειας 7 ωρών από τον Μανουέλ ντε Ολιβέιρα.

(*Η Κατερίνα Ζαφειροπούλου έχει τελειώσει το τμήμα Φιλοσοφίας ΠαιδαγωγΦικής και Ψυχολογίας της Αθήνας και ασχολείται με το θέατρο, τον κωμικό αυτοσχεδιασμό και τη ζωγραφική.)

Προτεινόμενες παραστάσεις:

“Καλιφόρνια Ντρίμιν”, Αθηνά

“Fantastico”, το Σχολείον (Εθνικό)

“Βάτραχοι”, περιοδεία (Εθνικό)

“Ιππολυτος”, περιοδεία (Εθνικό)

“Ελένη”, Πειραιώς 260 (Εθνικό)

“Προμηθέας”, Πειραιώς 260

“Πάπισσα Ιωάννα”, Πειραιώς 260

“Μανιφέστο του πολέμου”, Θέατρο Βράχων

“Piaf”, Μπάντμιντον

“Stand up comedy by ravnio”, Μπρόντγουεϊ