Ο ύπνος συμβάλλει στην εκμάθηση του λεξιλογίου

Λένε πως ο ύπνος τρέφει το παιδί κι ο ήλιος το μοσχάρι! Κάπως έτσι έχει συλλάβει ο σοφός λαός τη θετική επίδραση του ύπνου στην ανάπτυξη του παιδιού. Δύσκολα αμφισβητεί κανείς τη σημασία του ύπνου στον κιρκάδιο ρυθμό, στον ημερήσιο βιολογικό μας κύκλο. Πόσοι όμως θα φαντάζονταν ότι ο ύπνος θα μπορούσε να συμβάλλει στη γνωσιακή ανάπτυξη του ανθρώπου; Τα τελευταία χρόνια η επιστημονική έρευνα έχει στραφεί στη μελέτη της ευεργετικής συνεισφοράς του ύπνου στη γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού και συγκεκριμένα στην εκμάθηση του λεξιλογίου. Τα συναρπαστικά αποτελέσματα των σχετικών μελετών της τελευταίας

δεκαετίας παρουσιάζουν σε πρόσφατο άρθρο τους στο επιστημονικό περιοδικό Neuroscience and Biobehavioral Reviews ομάδα ερευνητών ψυχολόγων με επικεφαλής τη δρα Lisa Henderson από το Πανεπιστήμιο του York, Ηνωμένο Βασίλειο.

Ο εγκέφαλος δεν κοιμάται ποτέ

Πολλοί ίσως έχουν την εντύπωση ότι ο εγκέφαλος παύει να λειτουργεί όταν κοιμόμαστε. Στην πραγματικότητα, κατά τη διάρκεια του ύπνου ο εγκέφαλος είναι απολύτως ενεργός και η λειτουργία του διακρίνεται σε διάφορα χρονικά στάδια. Οι δύο τελευταίες φάσεις του λεγόμενου ύπνου χωρίς ταχείες κινήσεις των οφθαλμών (non-rapid eye movement sleep), κατά τον οποίο ο άνθρωπος δεν ονειρεύεται, αποτελούν τη βαθύτερη μορφή ύπνου και ονομάζονται ύπνος βραδέων κυμάτων (slow-wave sleep). Σε αυτό το χρονικό διάστημα, ο εγκέφαλος παρουσιάζει έναν πολύπλοκο συνδυασμό ηλεκτρικών διακυμάνσεων πολύ χαμηλής και πολύ υψηλής συχνότητας. Μετρήσεις με τη μέθοδο του ενδοκρανιακού ηλεκτροεγκεφαλογραφήματος έχουν δείξει ότι αυτή η δραστηριότητα των νευρώνων προέρχεται κυρίως από μια υποφλοιική περιοχή (δηλαδή, περιοχή κάτω από τον εξωτερικό εγκεφαλικό φλοιό) που λέγεται ιππόκαμπος και επιπρόσθετα από την επικοινωνία της με φλοιικές περιοχές (δηλαδή, περιοχές του εξωτερικού εγκεφαλικού φλοιού). Πώς όμως σχετίζεται αυτή η εγκεφαλική δραστηριότητα με την εκμάθηση του λεξιλογίου;

Ο εγκέφαλος «έχει μνήμη»

Για τους γνωσιακούς νευροεπιστήμονες, οι μνήμες είναι αναπαραστάσεις πληροφοριών που κωδικοποιούνται, αποθηκεύονται και συντηρούνται στον εγκέφαλο για μεγάλο χρονικό διάστημα μέσω βιοχημικών αλληλεπιδράσεων μεταξύ των νευρώνων. Σύμφωνα με μια δημοφιλή θεωρία, μια καινούρια εισερχόμενη πληροφορία κωδικοποιείται αρχικά ως μνημονικό ίχνος στον ιππόκαμπο και σε γειτονικές περιοχές, όπως στο εσωτερικό τμήμα του κροταφικού λοβού. Για να αποθηκευτεί τελικά στη μακροπρόθεσμη μνήμη ως μνημονική αναπαράσταση, το ίχνος αυτό θα πρέπει να περάσει από μια διαδικασία σταθεροποίησης, κατά την οποία θα μετακινηθεί από τον ιππόκαμπο στις φλοιικές περιοχές του εγκεφάλου, για να ενσωματωθεί στις υπόλοιπες αποθηκευμένες μνήμες και να αποτελέσει κομμάτι της μακροπρόθεσμης μνήμης.

Λεξιλόγιο: ένα μεγάλο κιβώτιο μνημονικών αναπαραστάσεων

Ένα είδος μακροπρόθεσμης μνήμης είναι και η λεξιλογική γνώση που έχουμε ως ομιλητές. Με άλλα λόγια, από πλευράς εγκεφαλικής οργάνωσης οι λέξεις είναι μνημονικές αναπαραστάσεις και η εκμάθησή τους στα πρώτα χρόνια της ζωής υποστηρίζεται από τα μνημονικά συστήματα του εγκεφάλου. Όταν ο άνθρωπος συναντά μια καινούρια λέξη για πρώτη φορά, δημιουργείται αρχικά στον ιππόκαμπο ένα μνημονικό ίχνος που συνοδεύεται από πολύ ειδικές πληροφορίες, όπως την πηγή της νέας λέξης και το συγκείμενο που την περιέβαλε.

Για να μπορέσει το ίχνος αυτό να μετατραπεί σε πλήρη λεξιλογική αναπαράσταση με όλες τις απαραίτητες πληροφορίες (πώς ακούγεται, τι σημαίνει, με ποιες λέξεις μπορεί να συνταχθεί, με ποιες λέξεις συνεμφανίζεται συνήθως κ.λπ.), θα πρέπει να μετακινηθεί από τον ιππόκαμπο προς τον εξωτερικό εγκεφαλικό φλοιό. Εκεί θα ενσωματωθεί με την ήδη υπάρχουσα λεξιλογική γνώση και θα ενταχθεί σε διάφορα δίκτυα συγγενών λέξεων. Σκεφτείτε, για παράδειγμα, πόσες λέξεις σάς «έρχονται στο μυαλό» όταν ξεκινώ να αρθρώνω παρα…, ή ακόμα πόσες σημασιολογικά συγγενείς λέξεις ανακαλείτε όταν ακούτε τη λέξη θάλασσα.

Αυτή τη λεξιλογική μνήμη επιστρατεύουμε τελικά όταν ακούμε προφορικό λόγο, για να μπορούμε να αναγνωρίζουμε γνώστες λέξεις και να κατανοούμε τον συνομιλητή ή τη συνομιλήτριά μας. Τη διαδικασία της μετακίνησης των μνημονικών ιχνών από τον ιππόκαμπο στον εξωτερικό φλοιό του εγκεφάλου και της ενσωμάτωσής τους στη μακροπρόθεσμη λεξιλογική μνήμη ενισχύει καθοριστικά η αυξημένη επικοινωνία των περιοχών αυτών κατά τη διάρκεια του ύπνου βραδέων κυμάτων.

Παιδιά vs ενήλικες: υπάρχει διαφορά;

Το φαινόμενο της σταθεροποίησης των λεξιλογικών αναπαραστάσεων στη μακροπρόθεσμη μνήμη κατά τη διάρκεια του ύπνου παρατηρείται καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου—ιδιαίτερα όμως από τη βρεφική ηλικία μέχρι την πρώιμη εφηβεία, ηλικίες κατά τις οποίες τα ποσοστά ύπνου βραδέων κυμάτων είναι ιδιαιτέρως υψηλά. Έχει υπολογιστεί ότι ο ύπνος βραδέων κυμάτων αριθμεί περίπου το 40% του συνολικού ύπνου στα παιδιά, ενώ περίπου το 20% του συνολικού ύπνου στους ενήλικες. Παιδιά σχολικής ηλικίας (6–12 ετών) μπορούν να βελτιώσουν την απομνημόνευση νέων λέξεων από 14% έως 28%, όταν την εκμάθηση των νέων λέξεων ακολουθήσει περίοδος ύπνου.

Η εκμάθηση μπορεί να έχει τη μορφή άμεσης διδασκαλίας μιας λίστας λέξεων ή έμμεσης διδασκαλίας μέσω της ανάγνωσης ιστοριών—τα αποτελέσματα είναι παρόμοια. Όσον αφορά την ποιότητα της βελτίωσης, αυτή δεν αφορά μόνο την ανάκληση των φωνολογικών μορφών, αλλά και την κατάκτηση της σημασίας των λέξεων. Παρόμοιες στρατηγικές εκμάθησης νέων λέξεων έχουν πρόσφατα καταγραφεί και στο ηλεκτροεγκεφαλογραφικό σήμα βρεφών, τα οποία, αφού ήρθαν για πρώτη φορά σε επαφή με νέες λέξεις και ακολούθως πήγαν για ύπνο, κατάφεραν να διατηρήσουν στη μνήμη τους τις σημασίες των λέξεων αυτών.

Στους ενήλικες το φαινόμενο αυτό εξακολουθεί μεν να υπάρχει, αλλά όχι στον ίδιο βαθμό συγκριτικά με τα αναπτυξιακά στάδια μέχρι και την πρώιμη εφηβεία. Αρκετές πειραματικές εργασίες έχουν δείξει ότι ενήλικες ανακαλούν επιτυχώς πολύ περισσότερες νέες λέξεις που έχουν μάθει στη μητρική τους γλώσσα, αν μεταξύ της εκμάθησης και της ανάκλησης μεσολαβήσει ύπνος, κάτι που ισχύει και για ενήλικες που μαθαίνουν λέξεις από ξένες γλώσσες. Μάλιστα, έχει καταγραφεί ότι μεγαλύτερη διάρκεια ύπνου βραδέων κυμάτων έχει ως αποτέλεσμα ταχύτερη ανάκληση των νέων λέξεων.

Ωστόσο, οι ειδικοί επισημαίνουν ότι αυτό που πραγματικά καθορίζει την επιτυχημένη απομνημόνευση νέων λέξεων στους ενήλικες δεν είναι ο ίδιος ο μηχανισμός που επιτρέπει την επικοινωνία μεταξύ ιππόκαμπου και εξωτερικού φλοιού κατά τη διάρκεια του ύπνου βραδέων κυμάτων—είναι μάλλον η υπάρχουσα, αποθηκευμένη λεξιλογική γνώση: όσο αυτή αυξάνεται από την βρεφική ηλικία μέχρι την ενηλικίωση, τόσο πιο πολύ διευκολύνει τις διαδικασίες ενσωμάτωσης νέου λεξιλογίου. Αρκεί να σκεφτούμε ότι όσο περισσότερες σημασιολογικές διακρίσεις έχει καταφέρει να χτίσει κανείς στη μακροπρόθεσμη λεξιλογική μνήμη του, τόσο ευκολότερα μπορεί να τις διευρύνει μαθαίνοντας νέες λέξεις.

Κλείνοντας, καλό είναι να τονίσω ότι τα ευρήματα αυτά από τον χώρο της γνωσιακής νευροεπιστήμης δεν αντικρούουν τους ήδη γνωστούς παράγοντες που επηρεάζουν το ατομικό μέγεθος του λεξιλογίου. Είναι αδιανόητο να σκεφτεί κανείς ότι το περιβάλλον εγγραμματισμού και ο βαθμός έκθεσης σε λεξιλογικά ερεθίσματα δεν συμβάλλουν καθοριστικά στην εκμάθηση νέου λεξιλογίου. Ο νευροφυσιολογικός μηχανισμός που παρέχει ο ύπνος προστίθεται στη λίστα των παραγόντων ως εξαιρετικά ωφέλιμος για την ήδη ενισχυμένη από το σχολείο και την οικογένεια μαθησιακή εμπειρία που λαμβάνει καθημερινά το παιδί.

Παραπομπή: James, E., Gaskell, M. G., Weighall, A., &Henderson, L. (2017). Consolidation of vocabulary during sleep: the rich get richer? Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 77, 1-13.

Βενέδικτος Βασιλείου, M.Sc.
[email protected]
Γλωσσολόγος, υποψήφιος διδάκτορας Νευρογλωσσολογίας
Max Planck Institute for Human Cognitive and Brain Sciences,
Τμήμα Νευροψυχολογίας,
Λειψία, Γερμανία

*Ακολουθήστε μας στο @glossoskopio (Twitter) και στο Γλωσσοσκόπιο («Η Σημερινή») (Facebook)