Ιστορία, σκοπός και ρόλος του ΟΠΕΚ στον 21ο αιώνα

Ένας από του διεθνής οικονομικούς Οργανισμούς που από την ίδρυση του έως σήμερα επηρεάζει σημαντικά τις παγκόσμιες εξελίξεις που αφορούν την αγορά πετρελαίου είναι ο Οργανισμός Πετρελαιοπαραγωγών Κρατών γνωστός στους περισσότερους με το αρκτικόλεξο ΟΠΕΚ (αγγλικά ΟPEC)

Με κυρίαρχη χώρα την Σαουδαραβική Αραβία ως το μεγαλύτερο παραγωγό και εξαγωγέα

ανάμεσα σε 13 κράτη μέλη, ο ΟΠΕΚ λειτουργεί ως ένα πανίσχυρο καρτέλ συμφερόντων που αξιοποιεί, κατά το δοκούν, την δύναμη που του παρέχει το πετρέλαιο ως εξαγώγιμο προϊόν παγκόσμιας εμβέλειας με γνώμονα τα οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα των μελών του.

Βασική πηγή ισχύος αποτελεί το γεγονός πως ακόμα και σήμερα τα κράτη μέλη του ΟΠΕΚ αθροιστικά διαθέτουν τα μεγαλύτερα επιβεβαιωμένα κοιτάσματα πετρελαίου παγκοσμίως.

Πλαίσιο και αίτια ιδρύσεως

Το ιστορικό-πολιτικό πλαίσιο που ώθησε στην γένεση του ΟΠΕΚ ήταν συνυφασμένο με τη διαδικασία αποαποικιοποίησης των περιοχών της Μέσης Ανατολής, της Λατινικής Αμερικής και αργότερα της Αφρικής στις αρχές τις δεκαετίας του ΄70.

Η σημασία του πετρελαίου μετά από δύο Παγκόσμιους βιομηχανοποιημένους Πολέμους και η ανάδυση του διπολικού κόσμου ανέτρεψε το παλαιό -αυτοκρατορικού τύπου - status quo φέρνοντας στο προσκήνιο ένα νέο κύμα αυτοδιάθεσης των λαών. Το εθνικό κράτος ανέλαβε τα ηνία στην χάραξη οικονομικής πολιτικής και αξιοποίησης των ενεργειακών πηγών που κατείχε για πλουτισμό και εμπέδωση της εθνικής κυριαρχίας-ανεξαρτησίας.

Προ ιδρύσεως του ΟΠΕΚ την πρωτοκαθεδρία στην παραγωγή και εξαγωγή πετρελαίου την είχαν οι ΗΠΑ που καθόρισαν σε μεγάλο βαθμό τόσο την έκβαση των δύο Παγκοσμίων Πολέμων όσο και την ενίσχυση των πολυεθνικών εταιρειών πετρελαίου. Οι « Επτά Αδερφές» όπως ονομάστηκαν τότε οι πολυεθνικές εταιρείες της βιομηχανίας πετρελαίου ήλεγχαν και μονοπωλούσαν το σύνολο της παραγωγής, διάθεσης και διαμόρφωσης της τιμής του πετρελαίου στην παγκόσμια αγορά.

Το Σεπτέμβριο του 1960 στην Βαγδάτη με πρωτοβουλία δυο ιστορικά εχθρικών κρατών οι επικεφαλής τους ο Σάχης του Ιράν και ο Σαουδάραβας βασιλέας μαζί με τους πολιτειακούς ηγέτες των Ιράκ, Κουβέιτ και Βενεζουέλας έγιναν τα πρώτα πέντε ιδρυτικά μέλη του ΟΠΕΚ. Μέχρι και την 1η Ιανουαρίου του 2016 η λίστα των μελών μεταβλήθηκε και εν τέλει συμπεριλαμβάνει άλλα 8 κράτη που εντάχθηκαν στον διεθνή Οργανισμό. Με χρονολογική σειρά είναι τα εξής: Κατάρ (1961), Ινδονησία(1962), Λιβύη(1962), Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα(1967), Αλγερία(1969), Νιγηρία(1971), Εκουαδόρ (1973), Γκαμπόν(1975) και Αγκόλα (2007).

Ο μετασχηματισμός των πρώην αποικιών σε ανεξάρτητα κράτη του αναπτυσσόμενου κόσμου οδήγησε στην πολιτική εθνικοποίησης των ενεργειακών πηγών που νέμονταν οι αποικιακές δυνάμεις της εποχής. Με την διαδικασία εθνικοποίησης τα κράτη του ΟΠΕΚ επιχείρησαν να εξασφαλίσουν με την λειτουργία τους ως ενιαίο φορέα μέσω δασμών τα απαραίτητα έσοδα για χάραξη εθνικής πολιτικής και περιορισμού της πίεσης των πολυεθνικών εταιρειών που ζητούσαν σημαντικές μειώσεις στην φορολογία για να αντιμετωπίσουν την αυξανόμενη πίεση από την εξαγωγική δραστηριότητα της τότε Σοβιετικής Ένωσης.

Κομβικές ιστορικές στιγμές του ΟΠΕΚ

Η ίδρυση του κράτους του Ισραήλ το 1948 αντιμετωπίστηκε ως «ανάθεμα» από τον αραβικό και μουσουλμανικό κόσμο. Τόσο το 1967 όσο και το 1973 οι αραβο-ισραηλινές πολεμικές συγκρούσεις συνάντησαν την οργίλη αντίδραση του ΟΠΕΚ με την επιβολή εμπάργκο στην πώληση πετρελαίου εναντίον της ενεργοβόρου Δύσης που υποστήριξε την ίδρυση του εβραϊκού κράτους. Η πετρελαϊκή κρίση του ’74 κατέδειξε πως ο ΟΠΕΚ είχε μεταστρέψει την δυναμική ισχύος υπέρ του. Μέσα σε τέσσερις μήνες οι τιμές του πετρελαίου σχεδόν πενταπλασιάστηκαν από $3 σε $13 ανά βαρέλι με την οικονομία της Ευρώπης να πλήττεται βάναυσα.

Tο 1982 λίγα χρόνια από την ανατροπή του Σάχη στο Ιράν το 1979 και την καθίδρυση της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Ιρανού Αγιατολαχ Χομεϊνί που τέσταρε τις αντοχές του Οργανισμού και υπερδιπλασίασε τις τιμές ανά βαρέλι , ο ΟΠΕΚ εισήγαγε για πρώτη φορά πολιτικές διαχείρισης της διεθνής τιμής του πετρελαίου μέσα από την αυξομείωση του ρυθμού προσφοράς πετρελαίου. Κατ’ επέκταση επηρεάζοντας την προσφορά ο ΟΠΕΚ άρχισε να λειτουργεί ως καρτέλ ρυθμιστής της τιμής του πετρελαίου παγκοσμίως.

Το σοκ του ’74 και οι νέες ανακαλύψεις στα μέσα του ’90 σε Αλάσκα και Βόρεια Θάλασσα ανέτρεψαν την παντοδυναμία του ΟΠΕΚ και εισήγαγαν ισχυρούς παίκτες στην παγκόσμια αγορά πετρελαίου εκτός της μονοπωλιακής «μέγγενης» του ΟΠΕΚ. Την πτώση των τιμών του πετρελαίου την επόμενη δεκαετία παρά τις αλλεπάλληλες αποφάσεις για μείωση της παραγωγής του πετρελαίου για αύξηση των τιμών ακολούθησε η επόμενη με κατακόρυφη άνοδο της τιμής που πλησίασε τα $150 το βαρέλι το 2008.

Την δεκαετία του 2000 η δύναμη των αγορών και η δυνατότητα τους να επηρεάσουν την τιμή του πετρελαίου ως χρηματιστηριακού προϊόντος πλέον αποδυνάμωσε περαιτέρω τα στρατηγικά όπλα των πετρελαιοπαραγωγών χωρών-μελών του ΟΠΕΚ για χειραφέτηση των διεθνών τιμών. H αδυναμία του ΟΠΕΚ να αντιμετωπίσει τις κερδοσκοπικές διαθέσεις των αγορών, οδήγησε στην απόφαση του 2011 (μετά από μια αποτυχημένη συνεδρίαση των μελών του) να απεμπολήσει το μηχανισμό ποσοστώσεων στην παραγωγή του ΄82.

Η σταδιακή μείωση των τιμών του πετρελαίου από το 2011 λόγω της οικονομικής κρίσης και η «επανάσταση» του σχιστολιθικού πετρελαίου το 2014 που ξεκίνησαν οι ΗΠΑ σε συνδυασμό με την αύξηση των ρωσικών εξαγωγών οδήγησαν εκ νέου σε καθίζηση των τιμών του πετρελαίου γεγονός που τα μέλη του ΟΠΕΚ με πρωτεργάτη την Σαουδική Αραβία αποφάσισαν να ρίξουν την τιμή του πετρελαίου κάτω των $30 α.β. κρατώντας τους ρυθμούς παραγωγής.

Το μέλλον του ΟΠΕΚ

Τα τελευταία δύο έτη βιώνουμε ένα ιδιότυπο «power game» μεταξύ του ΟΠΕΚ και των άλλων ισχυρών παικτών στην παγκόσμια βιομηχανία πετρελαίου. Η επίτευξη συμφωνίας ΗΠΑ-Τεχεράνης για σταδιακή άρση του εμπάργκο στο πετρέλαιο και η επιθετική ενεργειακή πολιτική της Ρωσίας έχουν προσθέσει στην εξίσωση επιπλέον μεταβλητές που δυσχεραίνουν την αποκλιμάκωση και την σταθεροποίηση του κλίματος στην αγορά πετρελαίου. Από πλευράς ΟΠΕΚ με σαφή τα σημάδια της αποδυνάμωσης γίνεται μια προσπάθεια διατήρησης των κεκτημένων του. Από το 50% στην παγκόσμια παραγωγή πετρελαίου το 1973 μέσα σε 4 δεκαετίες το μερίδιο του Οργανισμού αγγίζει πλέον μόλις το 30%. Η δύναμη του ΟΠΕΚ είναι ταυτόχρονα και αδυναμία του καθώς οι οικονομίες του είναι διασυνδεμένες με το $ και βασίζονται κυρίως τα έσοδα των κρατικών προϋπολογισμών από την τιμή εξαγωγής του πετρελαίου.

Με τις υπάρχουσες τιμές τα κράτη του Κόλπου και η Ρωσία διατηρώντας τα ποσοστά παραγωγής υψηλά χάνουν σημαντικά έσοδα από το πετρέλαιο πετυχαίνουν όμως την μείωση της παραγωγή τρίτων χωρών που με υψηλές τιμές πετρελαίου τα τελευταία χρόνια επένδυσαν σε μη συμβατικές μορφές πετρελαίου (σχιστόλιθος, tar sands κτλ) που είναι βιώσιμές μόνο με υψηλές τιμές λόγω κόστους παραγωγής.
Με τις ΗΠΑ και την Διεθνή Κοινότητα (πλην Ιράν) να ζητούν την μείωση της παραγωγής στις χώρες του ΟΠΕΚ και τους οίκους αξιολόγησης να πιέζουν με υποβαθμίσεις της πιστοληπτικής ικανότητας των χωρών του Κόλπου για αύξηση της τιμής , οι εξαρτημένες στο $ οικονομίες βάλλονται από τον διεθνή παράγοντα για πάγωμα στην παραγωγή. Τα ελλείμματα στο ισοζύγιο εξωτερικών πληρωμών και η μείωση των συναλλαγματικών αποθεμάτων τους ήδη επηρεάζουν τις οικονομίες τους.

Συμπερασματικά στα 56 χρόνια του γίνεται όλο και πιο φανερή για τον ΟΠΕΚ η μείωση της παρεμβατικότητας του στην χειραφέτηση των τιμών του πετρελαίου και η υπερκέραση των εμποδίων που έθετε από τις αγορές και του υπόλοιπους ενεργειακούς παίκτες. Όμως όσο το πετρέλαιο παραμένει συστατικό στοιχείο των κοινωνιών μας και οι χώρες που τον συναποτελούν κατέχουν προνομιακές θέσεις στην παραγωγή του θα συνεχίζει να διατηρεί την αίγλη του και την δυναμική του με σαφέστατα σταδιακή υποχώρηση συν τω χρόνω

Ο Ιωακείμ Δ. Αμπαρτζίδης είναι υποψήφιος διδάκτωρ του Παν. Λευκωσίας σε ζητήματα Ενεργειακής Ασφάλειας και Διπλωματίας με μεταπτυχιακές σπουδές σε Ισραήλ και Τουρκία.
.