A World not Ours: ομαδική έκθεση στο Art Space Pythagorion στη Σάμο

Το Art Space Pythagorion της Σάμου είναι στην ευχάριστη θέση να ανακοινώσει την έκθεσή του για το φετινό καλοκαίρι: A World Not Ours.

Ο τίτλος προέρχεται από την ομώνυμη βραβευμένη ταινία του Mahdi Fleifel (2012), η οποία με τη σειρά της δανείζεται τον τίτλο της από ένα βιβλίο του Παλαιστίνιου συγγραφέα Ghassan Kanafani (1936–72). Η ταινία παρουσιάζει τρεις γενιές εξόριστων στον προσφυγικό καταυλισμό Ein

el-Helweh στον νότιο Λίβανο, ενώ το βιβλίο μιλά για τη διασπορά και την αναζήτηση ταυτότητας. Η έκθεση οργανώνεται σε μια περιοχή που βρέθηκε στο επίκεντρο της προσφυγικής κρίσης που ξεκίνησε το 2015, κυρίως ως αποτέλεσμα του πολέμου στη Συρία. Ως ένα από τα τρία πλησιέστερα στις τουρκικές ακτές ελληνικά νησιά, η Σάμος (μαζί με τη Λέσβο και την Κω) είναι στον πυρήνα αυτής της ανθρω­πιστικής τραγωδίας που εξελίσσεται στα παράλια της περιοχής. Με δεδομένη τη φόρτιση του τόπου, είναι σημαντικό για μια έκθεση τέχνης να αναφερθεί σε μια κατάσταση που αποτελεί αδήριτη πραγματικότητα για το νησί και επείγον αλλά ανεπίλυτο ζήτημα για όλη την Ευρώπη. Η έκθεση εστιάζει στο θέμα της προσφυγικής κρίσης και της αναγκαστικής με­τανάστευσης, συγκεντρώνοντας μια ομάδα εικαστικών, φωτογράφων, κινηματογραφιστών και ακτιβιστών που παρουσιάζουν τις σχετικές αντιδράσεις, τις σκέψεις και τις μαρτυρίες τους. Μέσα από τις ποικίλες τους πρακτικές —εγκαταστάσεις, performance, φωτογραφία, φιλμ, φωτορεπορτάζ— οι συμμετέχοντες πηγαίνουν πέρα από τη μονόπλευρη και στερεότυπη παρουσίαση των ΜΜΕ και επισημαίνουν τις περίπλοκες ρίζες ενός από τα πιο επείγοντα ζητήματα της εποχής μας.

Επιστρατεύοντας διάφορες μεθόδους, από τον ακτιβισμό και την απευθείας δράση ως την ποιητική και τη μεταφορά, οι δημιουργοί της έκθεσης στοχάζονται γύρω από τα θέματα του εκτοπισμού και του βιώματος της έλλειψης πατρίδας, της διαρκούς ανασφάλειας, της διασποράς και της υπαρξιακής εκκρεμότητας. Η δουλειά που εκθέτουν είναι αποτέλεσμα μακρόχρονης και εις βάθος έρευνας, επί τόπου εμπλοκής και εμπειρίας από πρώτο χέρι. Τα έργα τους αντικατοπτρίζουν γνήσια ταύτιση και ανιδιοτελή κίνητρα, σε αντίθεση με αυτό που ο Tirdad Zolghadr ονομάζει ‘poornography’ (1): τη χρήση εικόνων φτώχιας και επισφάλειας από τα ΜΜΕ όσο και από την τέχνη για να προκαλέσουν αίσθηση. Στον χώρο της σύγχρονης τέχνης η προσφυγική κρίση έχει οδηγήσει σε ένα είδος οπορτουνισμού, με κάποιους να σπεύδουν να δημιουργήσουν επιφανειακά έργα με γνώμονα τον εύκολο εντυπωσιασμό, εξασφαλίζοντας ταυτοχρόνως δημοσιότητα για λογαριασμό τους. Η έκθεση αυτή, αντίθετα, περιλαμβάνει καλλιτέχνες που επιλέγουν μια ευαίσθητη, εις βάθος προσέγγιση σε θέματα που συχνά περνούν απαρατήρητα από την επικαιρότητα και εργάζονται με διακριτικότητα, περίσκεψη και ειλικρινείς προθέσεις. Πολλοί από τους συμμετέχοντες προέρχονται από τη Μέση Ανατολή ή τη ΝΑ Ευρώπη, από χώρες που βίωσαν από πρώτο χέρι τον πόλεμο, το τραύμα, τον εκτοπισμό και την επισφάλεια.

Η αμφιλεγόμενη συμφωνία του περασμένου Μαρτίου μεταξύ Ευρωπαϊκής Ένωσης και Τουρκίας (με την οποία για κάθε Σύρο που επιστρέφει στην Τουρκία η ΕΕ θα δέχεται έναν πρόσφυγα από τους εκεί καταυλισμούς) έφερε μείωση στον ρυθμό αφίξεων των προσφύγων στην Ελλάδα. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η κρίση αντιμετωπίστηκε. Μπορεί να φτάνουν λιγότερα σκάφη στα ελληνικά νησιά, αλλά όσο ο πόλεμος συνεχίζεται οι άνθρωποι θα εξακολουθούν να ρισκάρουν τη ζωή τους για να απομακρυνθούν από τις ζώνες κινδύνου και να εξασφαλίσουν καλύτερο και ασφαλέστερο μέλλον για τις οικογένειές τους (από τις αρχές του 2016 έχουν προστεθεί στην Ευρώπη 240.000 πρόσφυγες, κυρίως μέσω Ιταλίας). Η προσφυγική κρίση έχει αναχθεί σε ένα από τα πιο θεμελιώδη πολιτικά και υπαρξιακά ζητήματα της Ευρώπης, δοκιμάζοντας τη στάση της ηπείρου μας ως προς τα ανθρώπινα δικαιώματα, την ανοχή και την ειρηνική συνύπαρξη.

Η κρίση έχει οδηγήσει σε πολιτική πόλωση, άνοδο της εθνικιστικής ρητορικής, προκατάλη­ψη και εκ νέου άνοδο της ξενοφοβίας και του ρατσισμού στην Ευρώπη. Το προσφυγικό μπορεί να έχει άκρως πολιτικοποιηθεί, αλλά είναι πρώτα και κύρια ζήτημα ανθρωπιστικό. Ως τώρα οι πολιτικές της Ευρώπης υπήρξαν εν πολλοίς αντι-προσφυγικές, με πολλές χώρες να αρνούνται να ανοίξουν τις πόρτες τους και να βλέπουν τους πρόσφυγες σαν απειλή. Στις αρχές αυτού του χρόνου δεκαεννέα ευρωπαϊκά κράτη αρνήθηκαν να δεχθούν αιτούντες άσυλο από την Ελλάδα, τροφοδοτώντας τις κριτικές που θέλουν το ‘φρούριο Ευρώπη’ να παραμένει το ίδιο κλειστό όπως πάντοτε. Από αυτή την άποψη, δεν υπάρχει μόνο προσφυγική κρίση αλλά και κρίση στο σύστημα διαχείρισης της μετανάστευσης από την ΕΕ.

Τον Ιανουάριο του 2016, η Ευρωπαϊκή Ένωση είχε καλύψει μόλις το 0,17 % των 160.000 προσφύγων που έχει δεσμευτεί να μετεγκαταστήσει.(2) Για να γίνουν σαφέστερα τα μεγέθη, οι συνολικές εισροές για λόγους ασύλου στην ΕΕ το 2014 έφταναν μόλις στο 0,03% του συνολικού της πληθυσμού — μια αναλογία μικροσκοπική.(3) Ιδιαίτερα επηρεάζονται τα παιδιά, που αποτελούν το ένα τρίτο των αφίξεων, και ενώ όλα τα ευρωπαϊκά κράτη διέλευσης των προσφύγων έχουν υπογράψει τη Σύμβαση του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Παιδιού, τα περισσότερα κάνουν τα στραβά μάτια. Δισεκατομμύρια ευρώ έχουν διατεθεί για τον επαναπατρισμό των μεταναστών στις χώρες καταγωγής ή σε χώρες κοντά στις εμπόλεμες ζώνες, όπως η Τουρκία και ο Λίβανος, και για να μείνουν εκτός Ευρώπης. Το θεμελιώδες ερώτημα είναι αν δεν θα ήταν καλύτερο να διατεθούν οι πόροι αυτοί για την ενσωμάτωσή τους στην ευρωπαϊκή κοινωνία και την παροχή ευκαιριών απασχόλησης και εκπαίδευσης. Το γεγονός ότι η μετανάστευση έχει θετικό αντίκτυπο στις οικονομίες των χωρών υποδοχής παραβλέπεται σκόπιμα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η πολιτιστική ιστορία της Ευρώπης —όλου του κόσμου, μάλλον— έχει εμπλουτιστεί από τις μεταναστεύσεις.

Η μετανάστευση δεν είναι αυτόνομη διαδικασία αλλά αποτέλεσμα ευρύτερων δυναμικών. Βάσει στοιχείων του ΟΗΕ, το 62% εκείνων που φτάνουν στην Ευρώπη άφησαν τις πατρίδες τους λόγω πολέμου, δικτατορικών καθεστώτων και θρησκευτικού εξτρεμισμού. Η μεγαλύ­τερη αιτία του σημερινού κύματος μετανάστευσης είναι η σύρραξη στη Συρία, αλλά υπάρχουν και άλλοι σημαντικοί παράγοντες όπως η διαρκής βία στο Αφγανιστάν και το Ιράκ, οι παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Ερυθραία, ο εμφύλιος πόλεμος στη Λιβύη καθώς και η ακραία ανέχεια στον παγκόσμιο Νότο. Ο αριθμός των αιτούντων άσυλο στην Ευρώπη έχει αυξηθεί δραματικά τα τελευταία χρόνια και αναμένεται να αυξηθεί ακόμη περισσότερο. Στις μελλοντικές προκλήσεις για τον πλανήτη θα περιλαμβάνεται και η μετανάστευση λόγω της κλιματικής αλλαγής. Πέρα από την αυξανόμενη ξενοφοβία και τον ρατσισμό, εξαπλώνεται και η αμνησία. Οι Ευρωπαίοι φαίνεται να έχουν ξεχάσει την προσ­φυγική κρίση που ξέσπασε στην ήπειρο με το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου: οι γονείς ή οι παππούδες μας βρέθηκαν στην κατάσταση που αντιμετωπίζουν σήμερα οι Σύροι.

Παρότι η Ευρώπη γνωρίζει τελευταία μια αρκετά μεγάλη οικονομική κρίση, ιδίως στον Νότο, οι Ευρωπαίοι δεν πρέπει να ξεχνούν ότι παραμένουν σχετικά πλούσιοι. Πρέπει ακόμη να θυ­μόμαστε πως η προσφυγική κρίση δεν προέκυψε εν κενώ: ήταν αποτέλεσμα γεωπολιτικών παιχνιδιών εξουσίας στα οποία η Ευρώπη και η Δύση δεν ήταν αμέτοχες. Όπως έχει επιση­μάνει ο Slavoj Žižek, ‘παρότι οι μεγάλες μεταναστεύσεις υπήρχαν πάντοτε στην ιστορία του ανθρώπου, το βασικό αίτιο στη σύγχρονη ιστορία ήταν οι αποικιοκρατικές επεκτάσεις’.(4) Η σημερινή ευρωπαϊκή ευμάρεια πηγάζει σε μεγάλο βαθμό από εκείνο το αποικιοκρατικό πα­ρελθόν, και αυτός είναι ένας από τους λόγους που δεν μπορούμε σήμερα να εθελοτυφλού­με. Ασφαλώς οι ρίζες του προβλήματος δεν περιορίζονται στο αποικιοκρατικό παρελθόν της Ευρώπης. Όπως εξηγεί ο Jürgen Habermas στο βιβλίο του Europe: The Faltering Project, ‘η επώδυνη μετάβαση στις μετααποικιακές κοινωνίες μεταναστών’ στην Ευρώπη συμπίπτει με ‘τις τα­πεινωτικές συνθήκες της διογκούμενης κοινωνικής ανισότητας’ ως αποτέλεσμα της παγκο­σμιοποίησης, των νεοφιλελεύθερων πολιτικών και των μεταβαλλόμενων όρων εργασίας.

Το θέμα πρέπει να αντιμετωπιστεί από όλες τις ευρωπαϊκές χώρες στις οποίες ζητούν άσυλο οι πρόσφυγες. Ωστόσο η Ελλάδα, μια χώρα ουσιαστικά χρεοκοπημένη και με τη δική της πρωτόγνωρη ανθρωπιστική κρίση, βρίσκεται στην αιχμή του προσφυγικού και στο επίκεντρο των αντικρουόμενων προσεγγίσεων του προβλήματος. Ενώ η διεθνής κοινότητα απαιτεί από την Ελλάδα να ανακόψει την εισροή προσφύγων από την Τουρκία, χωρίς να παίρνουν οι ίδιοι μέτρα κατά της διακίνησης, πολλοί Έλληνες στα νησιά πασχίζουν να βοηθήσουν παρέχοντας τροφή και ιατρική ή νομική βοήθεια. Άλλοι, όμως, βλέπουν τους πρόσφυγες σαν απειλή για τον τουρισμό, ενώ μερικοί βρίσκουν την ευκαιρία να κερδο­σκοπήσουν. Πρόκειται για ένα ζοφερό παράδειγμα των δεινών που περνά η ίδια η Ελλάδα, όπου ο ‘Άλλος’ εύκολα γίνεται εξιλαστήριο θύμα.

Μια και η προσφυγική κρίση δεν πρόκειται να λυθεί από μόνη της, είναι απαραίτητο να αναπτυχθεί μεγαλύτερη επίγνωση της φύσης, του μεγέθους και της περιπλοκότητας του προβλήματος. Γιατί, θα ρωτούσε κάποιος, πρέπει μια έκθεση να καταπιαστεί με ένα κρίσιμο ανεπίλυτο πρόβλημα τόσο ευαίσθητο και τόσο σύνθετο στην αναπαράστασή του; Η απάντηση εί­ναι απλή: οι καλλιτέχνες έχουν τον δικό τους τρόπο να προσεγγίζουν τις κοινωνικοπολιτικές και γεωπολιτικές καταστροφές. Οι τεχνοκράτες προσπαθούν γενικά να συλλάβουν το πρόβλημα με πρακτικούς όρους και να το χειριστούν ως απτά ποσοτικά δεδομένα. Τα ΜΜΕ αντιμετωπίζουν τις τραγωδίες κυρίως σαν θέαμα που σύντομα παλιώνει και ξεχνιέται. Η κοινή γνώμη, υπό την επήρεια λαϊκιστικών κομμάτων και της κίτρινης δημοσιογραφίας, βιώνει τις ανθρωπιστικές κρίσεις σαν απειλή για την απασχόληση και τον τρόπο ζωής τους. Οι καλλιτέχνες, αντίθετα, μπορούν να φωτίσουν τις πολυπλοκότητες πίσω από τα σχετικά ζητήματα, επισημαίνοντας τις κάθε λογής διαφορετικές θέσεις που μπορεί κανείς να πάρει.

Οι εναλλακτικές αυτές προσεγγίσεις μάς καλούν να δούμε τα προβλήματα από διαφορετικές και αναπάντεχες οπτικές γωνίες και να εντοπίσουμε πλευρές που δεν είχαμε φανταστεί ή τις είχαμε παρανοήσει. Οι καλλιτέχνες όχι μόνο αποκαλύπτουν το δράμα αλλά ανασύρουν και τις ποικίλες υποκειμενικότητες που χάνονται μέσα στις κυρίαρχες αφηγήσεις. Αποφεύ­γουν τις πολώσεις του τύπου ‘αυτοί’ και ‘εμείς’, μας υποδεικνύουν τις ίδιες μας τις προκα­ταλήψεις και τα στερεότυπα και ίσως μας οδηγούν σε ένα πνεύμα πιο ανοιχτό, λιγότερο στεγανό και περιχαρακωμένο. Συχνά προσφέρουν μια προοπτική διευρυμένη και πιο κριτι­κή, παρουσιάζοντας τα τρέχοντα γεγονότα υπό ένα φως διαφορετικό, πιο πολύπλευρο και εμπεριστατωμένο. Ζωντανεύουν άγνωστες ιστορίες και αποκαλύπτουν κρυμμένες εμπειρίες, υποκειμενικότητες και αφηγήσεις. Και αυτός ακριβώς είναι ο στόχος της έκθεσης. Θέλουμε μέσα από τη δουλειά τους να ευαισθητοποιήσουμε την κοινή γνώμη γύρω από τις διαφο­ρετικές και λιγότερο γνωστές πλευρές αυτής της ανθρωπιστικής κρίσης —της χειρότερης μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο— ιδίως όπως βιώνεται σήμερα στην Ελλάδα. Εκείνο που τελικά χρειάζεται είναι ενσυναίσθηση: η ικανότητα να αναλογιστεί κανείς ‘τι θα γινόταν αν ήμουν εγώ σε αυτή τη θέση; Πώς θα αντιδρούσα;’ Η έκθεση φιλοδοξεί να ενισχύσει αυτή την προσέγγιση. Καθώς η μετανάστευση θα παραμείνει ένα από τα φλέγοντα ζητήματα του καιρού μας, με όλο και περισσότερους ανθρώπους να εξωθούνται στη φυγή και τον νομα­δισμό για λόγους πολιτικούς, οικονομικούς ή περιβαλλοντικούς, πρέπει να ξανασκεφτούμε τι σημαίνει η συγκατοίκηση αυτού του σφαιρικού, όλο και πιο διασυνδεδεμένου πλανήτη με όρους φιλοξενίας και γενναιοδωρίας. Αυτή είναι μια από τις σοβαρότερες προκλήσεις της εποχής, και η λύση δεν μπορεί να είναι η διχαστική πολιτική του αποκλεισμού.

Κατερίνα Γρέγου

Σημειώσεις

1. http://sulki-min.com/unitednationsplaza/readingroom/Zolghadr_Poornography.pdf
2. http://www.theguardian.com/world/2016/jan/05/refugees-eu-resettles-tiny-number-pledged-target-four-months
3. http://www.economist.com/blogs/graphicdetail/2015/09/daily-chart.
4. http://inthesetimes.com/article/18385/slavoj-zizek-european-refugee-crisis-and-global-capitalism

Συμμετέχουν: Γιάννης Μπεχράκης, Tanja Boukal, Róza El-Hassan, Ninar Esber, Mahdi Fleifel, Μαρίνα Γιώτη, Sallie Latch κ.ά.

Επιμέλεια: Κατερίνα Γρέγου