Τέχνες και πόλη: Χαμένοι στο σύμπαν του Νίκου Παπαδόπουλου σε έναν «Κήπο Σωματιδίων»

Όλα γύρω μας κόσμος κι όλα γύρω μας τέχνη. Πώς δημιουργήθηκε το σύμπαν; Από το κενό δημιουργήθηκε με μια μεγάλη έκρηξη ο κόσμος. Αν το καλοσκεφτεί κανείς, έτσι δημιουργείται και η τέχνη. Πριν εμπνευστεί ο καλλιτέχνης το σύμπαν του, υπάρχει το κενό. Είναι η διαδικασία της δημιουργίας, της λεπτομέρειας που συνθέτει τον κόσμο μας ή – αν θέλετε – ένα έργο τέχνης.

Αυτό ακριβώς εκφράζει και η έκθεση του σπουδαίου εικαστικού Νίκου Παπαδόπουλου, στον εναλλακτικό εκθεσιακό χώρο της Υπηρεσιακής

Αυλής του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, με τίτλο «Κήπος Σωματιδίων» και επιμέλεια Άννας Καφέτση. Ο Νίκος Παπαδόπουλος δεν είναι ο στερεοτυπικός καλλιτέχνης που μπορεί να έχει κάποιος στο μυαλό του. Είναι εργάτης της τέχνης του. Μοχθεί να την παράγει και κάθε έργο του έχει μια μικρή προσωπική ιστορία.

Η έκθεση του Νίκου Παπαδόπουλου ξεκινάει με μια… σούπα: «Η ιδέα μου ήταν να ζωγραφίσω πάνω σε πορσελάνινα πιάτα τα υλικά της σούπας. Τα πιάτα έχουν ψήσιμο ‘‘μπισκότο’’, που σημαίνει όχι τέλειο ψήσιμο, για να μπορούν να απορροφήσουν το μελάνι και το μολύβι. Ξεκίνησα να κάνω τα κυδώνια. Αυτές είναι φωτογραφίες που βγάλαμε την ώρα που κάναμε τη συνταγή πέρυσι τον Μάιο με τη σεφ Βίκυ Κουμάντου (tastefull.gr). Στο επόμενο είναι η διαδικασία του βρασμού, έπειτα τα λεμόνια που φωτογράφισα πίσω στον κήπο του εργαστηρίου μου, το φύκι, ελιές (επειδή η σούπα έχει λάδι) και το τελευταίο είμαι εγώ που ζωγραφίζω το σύμπαν». Το τελευταίο πιάτο είναι και η αφίσα της έκθεσης – δικαίως, καθώς ο Νίκος Παπαδόπουλος δημιούργησε ένα δικό του σύμπαν.

Υπάρχει ένα έργο που το ονομάζει προσωπογραφία, παρόλο που δεν φαίνεται το πρόσωπό του – το κρύβει ένα μηχάνημα. Το μηχάνημα αυτό είναι ένας ανιχνευτής του CERN που λέγεται LHCB και το συνάντησε στη Γενεύη. «Αυτά τα κτήρια είναι λίγο θηρία – είχε ένα τεράστιο χρωματιστό μπάνερ, όπως είναι το πείραμα», λέει γελώντας.

Αυτοπροσωπογραφία του καλλιτέχνη, μελάνι και μολύβι σε χαρτί, 30 Χ 30 εκ., 2023, Ευγενική παραχώρηση του καλλιτέχνη και της γκαλερί a.antonopoulou.art

Το πώς όμως βρέθηκε στην Ελβετία και «συνδέθηκε» καλλιτεχνικά με το σπουδαιότερο επιστημονικό project, που είναι το CERN, αποτελεί μια ξεχωριστή ιστορία.

«Το 2013 ένας φίλος που είναι στο CERN ήρθε και μου έδειξε ένα link για έναν διαγωνισμό που προκήρυττε η Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών. Μπαίνω και του λέω ‘‘τι είναι αυτά; εγώ δεν έχω καμία σχέση με τη Φυσική’’. Μου λέει ‘‘δήλωσε συμμετοχή και σίγουρα θα σου αρέσει’’. Ήμασταν και μέσα στην οικονομική κρίση, υπήρχε καλό οικονομικό κίνητρο κι όλα τα υπόλοιπα έξοδα ήταν καλυμμένα… Ύστερα από λίγο καιρό, όταν επέστρεψε στην Αθήνα, πήγαμε στο Μουσείο της Ακρόπολης, όπου μου έκανε ένα τετράωρο μάθημα, στο καφέ, και τα κατάλαβα όλα. Τότε είπα ‘‘εγώ θα τον κερδίσω αυτόν τον διαγωνισμό’’! Έτσι κι έγινε!».

Μέσα σε δυο μήνες – από τον Δεκέμβριο ώς τον Φεβρουάριο – έκανε ιδιαίτερα αγγλικά, διάβαζε Φυσική κάθε μέρα και τον Μάιο βγήκαν τα αποτελέσματα – και είχε κερδίσει! «Πήγα Απρίλη του 2015, έπειτα από παρότρυνση του φίλου μου, που μου είπε πως ο επιταχυντής είναι σε αναβάθμιση κι έτσι όλα τα πειράματα είναι ανοιχτά και ότι μπορώ να κατέβω και να τα δω. Όταν θα έμπαινε ξανά σε λειτουργία, δεν θα μπορούσα να δω τίποτα. Κανονίζω, λοιπόν, και πάω στη Γενεύη. Εκεί πήγα σε όλα τα πειράματα κι έτσι είχα πολύ υλικό. Και με πάνε σε ένα κτήριο που λέγεται media lab, όπου εκεί κάνουν τα software για εκπαιδευτικούς σκοπούς του CERN. Ένα από αυτά, ήταν ένα μηχάνημα που λέγεται interactive tunnel, κι αυτό ουσιαστικά είναι μια οθόνη 3 επί 8 και μπροστά υπάρχουν ανιχνευτές από πάνω κι ό,τι βρίσκεται σε αυτόν τον χώρο μπροστά στην οθόνη το μετατρέπει σε σωματίδια. Αυτό μας δείχνει πώς λειτουργεί κάτω το πείραμα. Έδειχνε το πόδι μου τελείες – τελείες! Εντυπωσιάστηκα πολύ γιατί εγώ ζωγραφίζω με τελείες από το 2007 κι είχα αναπτύξει ένα τέτοιο κόνσεπτ, γι’ αυτό ονόμασα και την έκθεση ‘‘Κήπος Σωματιδίων’’. Οπότε δούλεψα πάνω στην αντιπαραβολή: εκείνοι από όλο το σύμπαν φτάνουν στην τελεία κι εγώ τελεία – τελεία φτιάχνω το δικό μου σύμπαν».

«Το δεύτερο σκέλος είναι ότι αντιπαρέβαλα την περίφραξη ενός κήπου, όπου εκεί μέσα ο καλλιεργητής αποφασίζει τι θα βάλει για να καλλιεργήσει. Έχει επιλογές από όλον τον πλανήτη για να φτιάξει τον δικό του κήπο. Και αντιπαρέβαλα στην περίφραξη ενός κήπου τον μεγάλο επιταχυντή, αυτόν που υπάρχει τώρα και είναι 27 χιλιόμετρα, ως μια νοητή περίφραξη όπου μέσα της οι επιστήμονες αποφασίζουν ποιο υλικό, ποια πρωτόνια από όλο το σύμπαν θα βάλουν μέσα για να τα μελετήσουν».

Με βάση αυτούς τους δυο δημιουργικούς άξονες, ο καλλιτέχνης αποφάσισε πώς έπρεπε να εκμεταλλευτεί αυτόν τον χώρο με το συγκεκριμένο μηχάνημα. Είχε προηγηθεί η συνάντησή του με τον άνθρωπο που είχε το Airbnb στο οποίο θα διέμενε – κι εκείνος ήταν καλλιτέχνης. Οι δυο τους πήραν ένα καβαλέτο, μια κάμερα και πήγαν στο εργαστήριο.

«Ήταν για εμένα ένα παιχνίδι. Αποφασίζω να πάω με τον μεγεθυντικό φακό μου, ένα καβαλέτο και – τι άλλο; – να ζωγραφίσω από τη γέννηση του κόσμου που είναι πίσω από το τρίπτυχο των επίγειων ηδονών του Ιερώνυμου Μπος που βρίσκεται στο Πράδο! Και τι μελετάνε στο CERN μεταξύ άλλων; Το Big Bang, τη γέννηση του κόσμου! Κι έτσι, στάθηκα μπροστά σε αυτό το μηχάνημα και έφτιαξα τον κόσμο.

Ερχόμενος από το CERN ήμουν μέσα στην τρέλα. Έπρεπε να βρω τρόπο να πω ευχαριστώ σε όλους αυτούς τους επιστήμονες και η απόφασή μου ήταν να κάνω τον καθένα γραμματόσημο και από κάτω το αντικείμενο με το οποίο ασχολείται! Για παράδειγμα, έχουμε το πρόσωπο του επιστήμονα ονόματι Ντιέγκο στο γραμματόσημο και μια εξίσωσή του που μου έστειλε αυτός!»

Όλα του τα έργα είναι φιλοτεχνημένα τελεία – τελεία! Από μακριά ο θεατής βλέπει ένα καλοσχεδιασμένο σύνολο, όσο όμως πλησιάζει στο έργο, το μάτι ξεχωρίζει άπειρες τελείες που δίπλα – δίπλα σχηματίζουν το τελικό αποτέλεσμα. Η λεπτομέρεια στην απεικόνιση είναι εντυπωσιακή κι ο συμβολισμός του τόσο γήινος! Το έργο του είναι μια εσωτερική έκρηξη της ύπαρξης.

Έπρεπε γι’ αυτή την έκθεση να πέσει πολύ διάβασμα, όπως αναφέρει ο ίδιος. Όλο το υλικό που του δόθηκε ήταν ένα terra! «Χάθηκα! Από πού να ξεκινήσω; Το υλικό ήταν άπειρο!», παραδέχεται. Βίντεο, ξεναγήσεις, συνεντεύξεις που είχε πάρει από τους επιστήμονες, φωτογραφίες… «Και τι θέλω εγώ από αυτό; Σημειώνω κάποια πράγματα και παίρνω το αεροπλάνο, πάω Βαρκελώνη και συναντώ τον Ντιέγκο, και ξεκινάμε τη συζήτηση. Ήμουν αποφασισμένος να λύσω ό,τι με απασχολούσε. Δεν μπορώ – αν και καλλιτέχνης – να αναφέρομαι σε κάτι καλλιτεχνικό με τρόπο αυθαίρετο, γιατί θα το έβρισκα μπροστά μου. Ήθελα κάθε σκέψη μου να αποδεικνύεται επιστημονικά. Να είναι τεκμηριωμένη.

Αυτός, λοιπόν, ήταν κοσμολόγος. Τον ρωτάω τι είναι το Big Bang και μου απαντάει ‘‘μια σούπα ενέργειας!’’. Κι έτσι, αποφάσισα να ξεκινήσω την έκθεσή μου με μια σούπα!»…

«Είχα κι άλλες σκέψεις προσθετικές κι άρχισα να αφαιρώ για να κρατήσω την ουσία». Στη συνέχεια ζήτησε από τον Ντιέγκο να του φέρει ένα παράδειγμα που θα μπορούσε να τον κάνει να κατανοήσει καλύτερα τι είναι το Βig Βang και τι προκάλεσε. «Μου ανέφερε δύο πράγματα. Το πρώτο ήταν το Τσέρνομπιλ, όπου είχαμε τη δημιουργία νέων σωματιδίων, και το δεύτερο το φαινόμενο την πτώσης ενός μετεωρίτη. Μελετώντας τις φωτογραφίες, είδα κορμούς δέντρων σε διάταξη που καταστράφηκαν από την πτώση του μετεωρίτη που έγινε το 1908. Καθώς δεν είχε γίνει έρευνα, παρά μόνο το 1921, κατάλαβαν από τα δέντρα ότι επρόκειτο για πτώση μετεωρίτη. Πήραν υλικό και το μελετούν μέχρι σήμερα. Κι εκεί έχουν βρει καινούργια σωματίδια. Έτσι, ξεκίνησα το έργο με τα κούτσουρα, τα οποία έχω πάρει από διάφορα μέρη. Αποφάσισα να φτιάξω κατεστραμμένα δέντρα από χαρτί. Τα δέντρα έγιναν τα μοντέλα μου. Το πρώτο δέντρο μου ήταν ένα πεύκο». Το έργο με τα κατεστραμμένα δέντρα το δούλεψε δυόμισι χρόνια, κυρίως τα καλοκαίρια (από τον Απρίλιο μέχρι τις αρχές Νοεμβρίου), γιατί τον χειμώνα το υλικό δεν στέγνωνε εύκολα.

Φαινόμενο Tunguska, εγκατάσταση: χειροποίητο χαρτί Lokta, διαστάσεις μεταβλητές, 2022-2024, φωτογραφία: Χλόη Ακριθάκη, Ευγενική παραχώρηση του καλλιτέχνη και της γκαλερί a.antonopoulou.art

Το δικό του αφήγημα ήταν ένας συνδυασμός ιστορίας και επιστήμης: υπάρχει το Βig Βang, υπάρχουν οι άνθρωποι, όμως ποιο είναι το πιο παλιό αντικείμενο που χρησιμοποίησε ο άνθρωπος για να μετράει; Φυσικά ο άβακας. «Έτσι αποφάσισα να δημιουργήσω έναν άβακα, με πέτρες από βαμβακερό χαρτί. Η έννοια μου δεν είναι να ξεγελάσω τον θεατή, αλλά θέλω να παίξω με την έννοια της βαρύτητας: το βαρύ πεύκο το κάνω ελαφρύ, την πέτρα την κάνω πούπουλο. Η βαρύτητα εξετάζεται ακόμα από τις φυσικές επιστήμες. Κι έτσι αποφάσισα να δημιουργήσω για την έκθεση αυτό το έργο, το οποίο είδα κι εγώ να παίρνει ζωή πρώτη φορά στον χώρο του Μεγάρου».

«Έπειτα, η επιστήμη εξελίσσεται μέσω της εξίσωσης. Συνεχώς πιο βαθιά, πιο προχωρημένη. Είχαμε κάνει μια συζήτηση στη Γενεύη με έναν φυσικό της θεωρίας χορδών που λέγεται Γιάννης Φλωράκης και είχα εντυπωσιαστεί από τα σημειωματάρια των φυσικών, από το πώς δημιουργούν εξισώσεις, γιατί τις δημιουργούν, δεν λύνουν». Ο καλλιτέχνης μας εξηγεί τον ιδιαίτερο τρόπο με τον οποίο οι επιστήμονες λύνουν τις εξισώσεις στα σημειωματάριά τους, τσακίζοντας τη σελίδα στο τέλος της εξίσωσης και συνεχίζοντας στην επόμενη, δημιουργώντας ένα είδος κινηματογραφικού φιλμ. «Εγώ σκάναρα δύο από τα οκτώ σημειωματάριά του, στα οποία μαζί με άλλους δύο φυσικούς, ο ένας από τον Καναδά κι ο άλλος από την Αυστραλία, προσπαθούσαν να δημιουργήσουν μια εξίσωση. Είχα εντυπωσιαστεί γιατί, όπως εγώ συνεχίζω και συνεχίζω με τις τελείες, αυτοί επί οκτώ μήνες συνέχιζαν στο χαρτί μέχρι να βρουν τη λύση. Σκέφτηκα πως ο τρόπος τους ταιριάζει με τη δουλειά μου, είναι σαν εμμονή! Κοιμάσαι, το έχεις στο μυαλό σου, ξυπνάς και συνεχίζεις». Με τον Φλωράκη συζήτησαν τις ομοιότητες και τις αποκλίσεις τού πώς δουλεύει το μυαλό ενός επιστήμονα κι ενός καλλιτέχνη. «Πάνω στη συζήτηση, μου λέει ο Φλωράκης: “Έχουμε, για παράδειγμα, μια όμορφη εξίσωση”. Τσιμπάω εγώ: “Τι σημαίνει όμορφη εξίσωση; Υπάρχει και άσχημη;”. Και μου εξηγεί πως όμορφη εξίσωση χαρακτηρίζεται η λειτουργική εξίσωση, η απλή. Και κάθισε σε ένα χαρτί και έγραψε τρεις διαφορετικές εξισώσεις που είναι το ίδιο ακριβώς πράγμα – το αποτέλεσμα είναι πάντα 24. Το σκάναρα αυτό το χαρτί και το έκανα γραμματόσημο μαζί με τον Γιάννη».

Άβακας, εγκατάσταση: σίδερο, ατσαλόσυρμα και βαμβακερό χαρτί, διαστάσεις μεταβλητές, 2022-24, φωτογραφία: Χλόη Ακριθάκη, Ευγενική παραχώρηση του καλλιτέχνη και της γκαλερί a.antonopoulou.art

Έπειτα αναρωτήθηκε πώς μπορούν τα μαθηματικά να γίνουν έργο τέχνης όπως έκανε π.χ. το Bauhaus με τον κύλινδρο, τη σφαίρα κ.λπ. Δεν απαντήθηκε το ερώτημά του. Όταν όμως απομαγνητοφώνησε όσα είχαν ειπωθεί στην κουβέντα και κοιτούσε τα σημειωματάρια, του ήρθε μια απλή, αλλά συμβολική ιδέα. Πήρε τις σελίδες των σημειώσεων και τις ένωσε στο φώτοσοπ δημιουργώντας ένα έργο, το οποίο συνεχίζεται με την ίδια λογική που γράφουν οι επιστήμονες στα τετράδιά τους. «Αποφάσισα να χρησιμοποιήσω μαυροπίνακες και απλούς λευκούς, γιατί θυμίζει σχολείο. Αποφάσισα τους μαυροπίνακες να τους δουλέψω σε μαύρο αλουμίνιο. Έπρεπε να τοποθετώ πάνω από τον πίνακα καρμπόν, από πάνω το μαύρο αλουμίνιο, από πάνω την εκτύπωση. Τα γράμματα είναι σε φυσικό μέγεθος, είναι τα γράμματα του επιστήμονα. Η μόνη μου παρέμβαση είναι ότι τα έκανα με τελείες – τελείες. Τελεία – τελεία άρχισα να γράφω τις εξισώσεις!»

Στο τέλος υπάρχει μια αίθουσα πιο φωτεινή από τις άλλες. Όπως είπε στο «Π», εντυπωσιάστηκε από ένα μηχάνημα παλιού τύπου που λέγεται bubble chamber (θάλαμος φυσαλίδων) που βρίσκεται στον κήπο του CERN, όπου υπάρχουν διάφορα παροπλισμένα και παλιά μηχανήματα. «Αυτό το bubble chamber ήταν επιταχυντής και ανιχνευτής μαζί. Έχει πάνω τρύπες και καπάκια. Μέσα, λοιπόν, σε αυτήν την κατασκευή, υπάρχει ένα πιστόνι που ανεβοκατέβαινε χιλιάδες φορές το λεπτό, δημιουργώντας τρομερές ταχύτητες και υψηλές θερμοκρασίες και καταγράφονταν όλα πάνω στα καπάκια που υπήρχαν τα φιλμ. Μιλάμε για δεκαετία του ’70, όπου δεν έχουμε κάτι ψηφιακό. Είναι σαν το αρνητικό της φωτογραφίας. Διάλεξα μερικά από αυτά το φιλμ και τα έκανα σχέδια. Αποφάσισα να ανατρέψω τα μεγέθη. Να φτιάξω μικρό το κτίσμα και να μεγαλώσω το εσωτερικό του. Μου άρεσε αυτό το παιχνίδισμα. Αν παρατηρήσεις τους πίνακες, πολλά στοιχεία μοιάζουν με λουλούδια. Οι ήχοι που ακούμε, είναι ήχοι του εργαστηρίου μου, τους οποίους ηχογράφησε ο Θοδωρής Οικονόμου, συνθέτης και πιανίστας. Ακούγεται το τρύπημά μου, τα βήματά μου. Αυτό το έργο είναι ο “Κήπος Σωματιδίων”».

Info: Υπηρεσιακή Αυλή του Μεγάρου

Διάρκεια: 21.3 – 30.6.2024

Πρόσβαση από την είσοδο του χώρου στάθμευσης επί της οδού Κόκκαλη

Φωτογραφίες: a.antonopoulou.art