Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ Η ΜΟΡΦΩΣΗ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ

Στήβεν Ράνσιμαν, Βυζαντινός Πολιτισμός, εκδ. Γαλαξίας – Ερμείας.

Ή καλή μόρφωση ήταν το ιδανικό κάθε Βυζαντινό. Την α π α ι δ ε υ σ ι α, την έλλειψη πνευματικής καλλιέργειας, την θεωρούσαν ατύχημα και συμφορά, σχεδόν έγκλημα. Τούς άμαθες συνεχώς τούς κορόιδευαν — τον αγροίκο αυτοκράτορα Μιχαήλ Β’, πού ήταν θύμα αναρίθμητων σατιρών, το Σλάβο πατριάρχη Νικήτα, πού ό Κωνσταντίνος Ζ’ τον περιγελούσε, το φιλόσοφο Ιωάννη Ιταλό, πού δεν έχασε ποτέ την ιταλική προφορά του, και...
τον Κωνσταντίνο Μαργαρίτη, πού ή φρασεολογία του ήταν τόσο χυδαία πού θα νόμιζε κανείς πώς είχε μεγαλώσει τρώγοντας κριθάρι και πίτουρα. Και συγγραφείς, όπως ή Άννα Κομνηνή, συνεχώς εγκωμιάζουν αυτούς πού το πνεύμα τους είναι καλλιεργημένο και έχουν πολλές γνώσεις.
Σε όλη την βυζαντινή ιστορία ή ίλη και ό τρόπος της διδασκαλίας δεν ποικίλλουν και πολύ. Το πρώτο πράγμα πού διδασκόταν ένα παιδί, όταν γινόταν έξι χρονών, ήταν ή γραμματική ή «το ελληνίζειν την γλώσσαν». Μ’ αυτό, εκτός από το διάβασμα και το γράψιμο και την γραμματική και το συντακτικό, όπως τα εννοούμε σήμερα, εξυπακουόταν επίσης μιά γνώση των κλασικών, καθώς και σχόλια στους κλασικούς, ιδίως στον Όμηρο, πού τα έργα του τα μάθαιναν απ’ έξω. Ο Συνέσιος τον 5ο αιώνα μιλάει για την ικανότητα του ανιψιού του να αποστηθίζει τον Όμηρο (μάθαινε πενήντα στίχους την ημέρα ), ενώ ό Ψελλός, από πολύ μικρός, ήξερε ολόκληρη την Ιλιάδα απ’ έξω. Το αποτέλεσμα ήταν ότι όλοι οι Βυζαντινοί ήταν σε θέση να αναγνωρίσουν στίχους το Ομήρου. Η Άννα, πού εξηνταέξι φορές στην «Αλεξιάδα» της αναφέρει στίχους του, σπάνια προσθέτει «το ομηρικόν εκείνο». Ήταν τελείως περιττό. Και τούς άλλους ποιητές τούς διάβαζαν και τούς μάθαιναν, κανένας όμως δεν είχε την ανώτατη αυτή θέση πού διατήρησε ως το τέλος ό Όμηρος. Σε ηλικία δεκατεσσάρων περίπου χρονών ό μαθητής περνούσε στη ρητορική, μάθαινε δηλαδή ορθή προφορά και μελετούσε συγγραφείς όπως τον Δημοσθένη και πολλούς άλλους πεζογράφους. Μετά ή ρητορική έπρεπε να σπουδάσει την τρίτη επιστήμη, την φιλοσοφία, και τις τέσσερεις τέχνες, την αριθμητική, την γεωμετρία, την μουσική και την αστρονομία. Μπορούσε επίσης να διδαχτεί νομικά, ιατρική και φυσική. Παράλληλα με τα μαθήματα αυτά έδιναν στο παιδί και θρησκευτική μόρφωση. Τα θρησκευτικά όμως τα δίδασκαν χωριστά και οι διδάσκαλοι ήταν κληρικοί. Τα παιδιά μάθαιναν ολόκληρη την Βίβλο. Μετά τον Όμηρο, ή Βίβλος είναι ή κυριότερη πηγή νύξεων και παραπομπών στην βυζαντινή λογοτεχνία.
Οι δάσκαλοι ανήκαν σε σχολές ή πανεπιστήμια ή ήταν οικοδιδάσκαλοι. Το θέμα γενικά των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων τής Κωνσταντινούπολης είναι μάλλον σκοτεινό. Πιθανόν στις αρχές τής Αυτοκρατορίας τα πρώτα μαθήματα τής ανάγνωσης να τα έκανε κάποιος μοναχός, πολύ γρήγορα όμως ό μαθητής πήγαινε σε κάποιο σχολείο, όπου έπαιρνε όλη την υπόλοιπη λαϊκή του μόρφωση. Ο Κωνσταντίνος ίδρυσε μιά σχολή στη Στοά και ό Κωνστάντιος την μετέφερε στο Καπιτώλιο. Ο Ιουλιανός ό Παραβάτης απαγόρευσε να διδάσκουν εκεί χριστιανοί παρ’ όλο πού ή απαγόρευση ανακλήθηκε, οι κυριότ