Γ. Πρεβελάκης: Οι Έλληνες διαθέτουν τις εφεδρείες για τη μετάβαση στη νέα εποχή

Οι Έλληνες διαθέτουν τις εφεδρείες για τη μετάβαση στη νέα εποχή, λέει ο καθηγητής Γιώργος Πρεβελάκης, μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ για το βιβλίο του «Ποιοι είναι οι Έλληνες;»

«Ποιοι είναι οι Έλληνες;» ήταν το θέμα που ανέπτυξε στη διάλεξη κατά την πρόσφατη παρουσίαση του βιβλίου του, ο Γιώργος Πρεβελάκης, καθηγητής πανεπιστημίου στη Σορβόννη, ως ειδικός σε θέματα που αγγίζουν τη γεωπολιτική διάσταση των

Απευθυνόμενος στο κοινό του, αλλά κυρίως στους νέους όπως είπε και ο ίδιος, τόνισε πως η Ελλάδα πριν τη κρίση, έδινε πάντα την εικόνα ενός κράτους σε ευημερία και είναι σημαντικό να γίνει ανάλυση της αλλαγής της κλίμακας των τελευταίων χρόνων λόγω της κρίσης.

Ο Γ. Πρεβελάκης, εξηγώντας στο Αθηναϊκό/Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων πως η εθνική ταυτότητα δεν καθορίζει μόνον το «Εμείς» αλλά και το οι «Άλλοι», τόνισε πως η ελληνική ταυτότητα πρέπει να αντιμετωπιστεί μέσα σε αυτή τη διαλεκτική συνέχειας και αλλαγής, καθώς ο ορισμός του νέο-ελληνισμού έχει να κάνει και με τη σχέση της Ελλάδας με τη Δύση.

Για καλύτερη πρόληψη των όποιων στερεότυπων, η περίπτωση της ελληνικής ταυτότητας πρέπει να εξεταστεί μέσα από μία ευρωπαϊκή οπτική καθώς με την ίδρυση του ελληνικού κράτους, όλη η Ευρώπη ασχολήθηκε εκ νέου με την Αρχαιότητα, δημιουργώντας έτσι μία ιστορική ουτοπία και στοιχεία κατοχύρωσης του ελληνικού κράτους, μέσα από το ρεύμα του νεοκλασικισμού.

Αναφέροντας δε πως οι σημερινοί Έλληνες είναι προϊόντα μιας σύνθετης γεωπολιτικής διαδικασίας η οποία μετασχημάτισε οθωμανικά εδάφη και πληθυσμούς ώστε να προσαρμοστούν στα δυτικά πρότυπα, τόνισε, μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, πως είναι αναμφίβολα σε κρίση όπως λίγο-πολύ όλες οι εθνικές ταυτότητες που αντιμετωπίζουν αμφισβητήσεις και κλυδωνίζονται υπό την πίεση των μεγάλων ανακατατάξεων της εποχής μας. «Η ελληνική ταυτότητα δεν μπορεί παρά να ακολουθήσει το ρεύμα αυτό- ίσως να πρωτοπορήσει και πάλι στην εξερεύνηση του νέου. Η οικονομική κρίση είναι, επομένως, απλώς ένα επιφαινόμενο μιας βαθύτερης κρίσης η οποία αφορά το πώς αντιλαμβανόμαστε τη συλλογική μας ύπαρξη. Τα παραδοσιακά στοιχεία τού ελληνικού εθνικισμού, επί παραδείγματι η εθνική γλώσσα και η εθνική θρησκεία, βάλλονται- ταυτοχρόνως, γίνονται εργαλεία ενός οπισθοδρομικού λαϊκισμού», είπε χαρακτηριστικά.

Ωστόσο, όλα αυτά δεν σημαίνουν ότι πρέπει να είμαστε απαισιόδοξοι, όπως υπογράμμισε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, καθώς οι Έλληνες είναι, ίσως, σε πολύ καλύτερη θέση να αντιμετωπίσουν τις νέες προκλήσεις από όσο οι άλλοι λαοί, επειδή διαθέτουν πολιτισμικές και άλλες εφεδρείες χρήσιμες για τη μετάβαση στη νέα εποχή.

Μέσα από το βιβλίο του αλλά και τη διάλεξή του, ο Γ. Πρεβελάκης δίνει έμφαση στην αναβάθμιση της εικόνας του ελληνισμού μέσα από την ορατότητα της «άλλης Ελλάδας», εξηγώντας πως «η "αόρατη Ελλάδα" είναι αυτή που θα δώσει προοπτική στο μέλλον συνεισφέροντας μέσα από τον απόδημο ελληνισμό στην Ευρώπη, διαθέτοντας τον μεγαλύτερο εμπορικό στόλο στον κόσμο, μια ισχυρή παρουσία στον πανεπιστημιακό και ερευνητικό κόσμο παγκοσμίως, καθώς και μια θρησκευτική παρουσία, γεωπολιτικής σημασίας της οποίας διαπιστώνουμε συνεχώς στην Αλβανία, Ουκρανία, Ρωσία, Αφρική, Μέση Ανατολή....»

Και επισημαίνει, μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, πως γύρω από την ευρύτερη ελληνική παράδοση υφίσταται ένας τεράστιος πλούτος από πολιτισμικό υλικό ο οποίος, παρά τις προσπάθειες του ελλαδοκεντρισμού, δεν έχει καταστραφεί. «Πρέπει να τον φανταστούμε σαν μια πλούσια "ιματιοθήκη" η οποία μας επιτρέπει να επιλέγουμε διαφορετικά ενδύματα, ώστε να προσαρμοζόμαστε στις εκάστοτε περιστάσεις. Ρωμιοί, Έλληνες, Μεσόγειοι, Ευρωπαίοι, Ελληνοαμερικανοί, λαός της διασποράς, ενσάρκωση του Οδυσσέα, οι Έλληνες μπορούν προφανώς να μεταλλάσσονται στον χρόνο και στον χώρο,» είπε χαρακτηριστικά.

Ακολουθεί το πλήρες κείμενο της συνέντευξης του Γιώργου Πρεβελάκη και της Ευαγγελίας Ντζιούνη, ανταποκρίτριας του Αθηναϊκού/Μακεδονικού Πρακτορείου Ειδήσεων στο Στρασβούργο:

Ερ: Ποιοι είναι οι Έλληνες; Να μια απλή και ταυτόχρονα σύνθετη ερώτηση. Πώς αυτό-προσδιορίζονται οι Έλληνες; Πώς τους προσδιορίζουν οι άλλοι; Πώς να τους προσδιορίσουμε; Πώς να τους ερμηνεύσουμε; Τόσες ερωτήσεις που θα μπορούσαν να συνοψιστούν σε μία: Ποια είναι η πραγματική ταυτότητα των Ελλήνων, κατά την άποψή σας;

Απ: Στον σύγχρονο κόσμο η εθνική ταυτότητα αποτελεί το σημαντικότερο πολιτικό κεφάλαιο. Επιτρέπει την αλληλεγγύη, τη συνεργασία, την υπέρβαση των οικογενειακών και άλλων επιμέρους δεσμών προκειμένου να αντιμετωπιστούν ανάγκες και να αξιοποιηθούν δυνατότητες που ξεπερνούν ορισμένα όρια ως προς τις απαιτήσεις τους. Επειδή ακριβώς πρόκειται για μείζον διακύβευμα, η εθνική ταυτότητα δεν μπορεί να μένει στατική και αμετάβλητη. Βέβαια, προκειμένου να επιτελεί αποτελεσματικά το ρόλο της ως συνδετικό στοιχείο, πρέπει να εμφανίζεται ως αναλλοίωτη ουσία. Πώς να δεχθεί κάποιος να θυσιάσει τα ατομικά και οικογενειακά του συμφέροντα, αν η εθνική του ταυτότητα είναι σχετικοποιημένη στο πνεύμα του;

Η εθνική ταυτότητα, εκτός από συνεκτικό στοιχείο του πληθυσμού, λειτουργεί επίσης και ως ρυθμιστικός παράγων της σχέσης με άλλους πληθυσμούς. Δεν καθορίζει μόνον το «Εμείς» αλλά και το οι «Άλλοι». Καθώς, όμως, το περιβάλλον ενός έθνους-κράτους συνεχώς εξελίσσεται και αλλάζει, πρέπει και η σχέση με αυτό να αναπροσαρμόζεται. Η αναπροσαρμογή της εθνικής ταυτότητας είναι ευθύνη των κατά Γκράμσι «οργανικών διανοουμένων». Θα ήταν μεγάλο λάθος, αν οι διανοούμενοι αυτοί υιοθετούσαν μια αμιγώς συντηρητική στάση. Πρέπει, επομένως, να αντιμετωπίσουμε την ελληνική ταυτότητα μέσα σε αυτή τη διαλεκτική συνέχειας και αλλαγής.

Οι σημερινοί Έλληνες είναι προϊόντα μιας σύνθετης γεωπολιτικής διαδικασίας η οποία μετασχημάτισε οθωμανικά εδάφη και πληθυσμούς ώστε να προσαρμοστούν στα δυτικά «βεστφαλιανά» πρότυπα. Οι Ρωμιοί έγιναν Έλληνες. Δεν έχουν όλοι οι σημερινοί Έλληνες ελληνόφωνους προγόνους. Πολλοί κατάγονται από αλβανόφωνους, βλαχόφωνους, σλαβόφωνους ή και τουρκόφωνους πληθυσμούς. Στη συντριπτική τους, όμως, πλειονότητα οι πρόγονοι των σημερινών Ελλήνων ήσαν Χριστιανοί Ορθόδοξοι. Από την άλλη, όλοι οι απόγονοι των Ρωμιών, ελληνοφώνων ή μη, δεν είναι Έλληνες. Άλλοι είναι Σέρβοι, άλλοι Βούλγαροι, άλλοι Ρουμάνοι... Δηλαδή, για τους Ρωμιούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας η μελλοντική εθνική τους ταυτότητα δεν ήταν απολύτως προκαθορισμένη. Αυτή η ρευστότητα εξηγεί τη βιαιότητα των ενδο-ορθοδόξων πολέμων κατά τον 19ο και τον 20ό αιώνα.

Ο ανασχηματισμός της ταυτότητας πραγματοποιήθηκε στην Ελλάδα με εισαχθέντα δυτικογενή ιδεολογήματα, όπως ο κλασσικισμός- με την κρατική εκπαιδευτική πολιτική, με τη λειτουργία της νεωτερικής εδαφικότητας. Οι πρόγονοι των σημερινών Ελλήνων ήσαν διασκορπισμένοι στα παράλια της Ανατολικής Μεσογείου και της Μαύρης Θάλασσας, καθώς και στις μεγάλες πόλεις της Ανατολικής Ευρώπης. Ο δικτυωτός αυτός χώρος έδωσε σταδιακά τη θέση του στο εθνικό έδαφος- δηλαδή, σε ένα συνεχή γεωγραφικό χώρο, κατοικούμενο αποκλειστικά από Έλληνες.

Ποια είναι λοιπόν η πραγματική ταυτότητα των Ελλήνων; Αυτή που έχει προκύψει από τη διαδικασία των δύο τελευταίων αιώνων, ως μείγμα ιστορικής συνέχειας (Ρωμιοσύνη) και δυτικής νεωτερικότητας; Ορισμένοι διανοούμενοι καταγγέλλουν τα εξωγενή στοιχεία του ελληνικού εθνικισμού θεωρώντας ότι η δυτική επίδραση αλλοίωσε την εθνική «ουσία». Έχει νόημα μια τέτοια κριτική; Οι λαοί συνεχώς μετασχηματίζονται, πιστεύοντας πάντα ότι μένουν αναλλοίωτοι. Πρόκειται για μια χρήσιμη ψευδαίσθηση την οποία, όμως, δεν μπορεί να υιοθετεί η επιστημονική οπτική.

Η κριτική της ελληνικής ταυτότητας δεν πρέπει να κοιτάζει προς το παρελθόν, παρά αποκλειστικά για να αντλεί στοιχεία για την οικοδόμηση του μέλλοντος.

Ερ: «Qui sont les Grecs? Une identit? en crise» (Ποιοι είναι οι Έλληνες; Μία ταυτότητα σε κρίση) είναι ο τίτλος του τελευταίου σας βιβλίου που εκδόθηκε το 2017 στη Γαλλία, με προπομπό την ελληνική έκδοση «Ποιοι είμαστε; Γεωπολιτική της ελληνικής ταυτότητας» το 2016. Τι σας ωθεί να πιστεύετε ότι η ταυτότητα των Ελλήνων περνάει κρίση;

Απ: Η ελληνική εθνική ταυτότητα είναι αναμφίβολα σε κρίση. Δεν είναι, βέβαια, η μόνη. Όλες λίγο-πολύ οι εθνικές ταυτότητες αντιμετωπίζουν αμφισβητήσεις και κλυδωνίζονται υπό την πίεση των μεγάλων ανακατατάξεων της εποχής μας. Δεν μπορούμε, επομένως, να κατανοήσουμε την ελληνική κρίση, χωρίς να την εντάξουμε στο γενικότερο πλαίσιο.

Κλείνει ένας μεγάλος ιστορικός κύκλος ο οποίος εγκαινιάστηκε με τους θρησκευτικούς πολέμους και οδήγησε σταδιακά στη διαμόρφωση ενός γεωπολιτικού πλαισίου στηριγμένου στο ιδανικό της σύμπτωσης κράτους, εδάφους και έθνους. Στο πρότυπο αυτό οφείλεται, κατά την κρίση μου, η ισχυροποίηση της Δύσης η οποία κατέληξε να κυριαρχήσει σε ολόκληρη της Οικουμένη. Χάρη στην επιτυχία του, το πρότυπο αυτό υιοθετήθηκε και εκτός Δυτικής Ευρώπης, με πρωτοπόρο το νεοσύστατο ελληνικό κράτος-έθνος.

Σήμερα, όμως, οι τεχνολογικές εξελίξεις και η αμφισβήτηση της δυτικής υλικής κυριαρχίας από δυνάμεις όπως η Κίνα και της δυτικής πνευματικής ηγεμονίας από την επάνοδο των θρησκευτικών ταυτοτήτων, θέτουν το ζήτημα αν το πρότυπο το οποίο στηρίζεται στην εθνική ταυτότητα μπορεί να ανταπεξέλθει στις νέες προκλήσεις. Έτσι εξηγείται η κρίση του εθνικισμού. Διέξοδοι αναζητούνται στο να συγκροτηθούν «μεγάλα» περιφερειακά σύνολα, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση, ή να αναβιώσουν «μικρές» περιφερειακές οντότητες, όπως η Καταλονία.

Η ελληνική ταυτότητα δεν μπορεί παρά να ακολουθήσει το ρεύμα αυτό- ίσως να πρωτοπορήσει και πάλι στην εξερεύνηση του νέου. Η οικονομική κρίση είναι, επομένως, απλώς ένα επιφαινόμενο μιας βαθύτερης κρίσης η οποία αφορά το πώς αντιλαμβανόμαστε τη συλλογική μας ύπαρξη. Τα παραδοσιακά στοιχεία τού ελληνικού εθνικισμού, επί παραδείγματι η εθνική γλώσσα και η εθνική θρησκεία, βάλλονται. Ταυτοχρόνως, γίνονται εργαλεία ενός οπισθοδρομικού λαϊκισμού. Με την μία ή την άλλη μορφή, είτε «εθνοκατεδαφιστική» είτε «ελληναράδικη», διαβρώνεται ο δεσμός ο οποίος στηρίζει τον πατριωτισμό. Η απονομιμοποίηση της πολιτικής ηγεσίας, ο πόλεμος ανάμεσα στο φορομπηχτικό κράτος και τον φοροδιαφεύγοντα πολίτη και, βεβαίως, η δημογραφική απεργία των νέων είναι εκφράσεις του ίδιου γενικότερου φαινομένου.

Όλα αυτά δεν σημαίνουν ότι πρέπει να είμαστε απαισιόδοξοι. Οι Έλληνες είναι, ίσως, σε πολύ καλύτερη θέση να αντιμετωπίσουν τις νέες προκλήσεις από όσο οι άλλοι λαοί, επειδή διαθέτουν πολιτισμικές και άλλες εφεδρείες χρήσιμες για τη μετάβαση στη νέα εποχή. Αυτό το μήνυμα θέλησα να μεταφέρω με το βιβλίο μου «Ποιοί είμαστε; Γεωπολιτική της ελληνικής ταυτότητας», η έκδοση του οποίου, το 2016, προηγήθηκε από το γαλλικό βιβλίο που παρουσιάζουμε.

Ερ: «Qui sont les Grecs? Une identit? en crise». Τι σας ώθησε να το γράψετε;

Απ: Το βιβλίο στο οποίο αναφέρθηκα στην προηγούμενη ερώτηση (Ποιοί είμαστε; Γεωπολιτική της ελληνικής ταυτότητας), απευθύνεται στους συμπατριώτες Έλληνες. Είναι, τρόπον τινά, μια οικογενειακή υπόθεση. Μετά από δεκαετίες σταδιοδρομίας στη Γαλλία και, κατά βάση, γαλλόφωνο συγγραφικό έργο, εκφράστηκα ελληνικά, με κριτήριο τους Έλληνες αναγνώστες. Θεώρησα αναγκαίο να αντιμετωπιστεί το φαινόμενο της απελπισίας και αυτομαστίγωσης, το οποίο προκάλεσε η κρίση. Θέλησα να εξηγήσω ότι η αποτυχία μας να συγκροτήσουμε ένα ευνομούμενο και αποτελεσματικό κράτος και μια παραγωγική οικονομία δεν πρέπει να μας ωθήσει να εγκαταλείψουμε την ελπίδα να διεκδικήσουμε μια σημαντική θέση στο παγκόσμιο γίγνεσθαι.

Αμέσως μετά συνειδητοποίησα ότι δεν αρκεί να κατανοήσουν οι Έλληνες τις δυνατότητες τις οποίες τους προσφέρουν οι μεγάλοι νέοι μετασχηματισμοί του κόσμου. Πρέπει να γίνει σαφές και extra muros, στους μη Έλληνες, ότι η οικονομική κρίση δεν είναι απόδειξη κάποιας υποθετικής ασυμβατότητας των Ελλήνων με το ευρωπαϊκό μέλλον, είναι το αποτέλεσμα περίπλοκων μηχανισμών οι οποίοι σχετίζονται με το παλαιό ζήτημα της σχέσης Δύσης και Ανατολής.

Στο βιβλίο «Qui sont les Grecs Une identit? en crise» επανέλαβα τη γεω-ιστορική ανάλυση του ελληνισμού, στην οποία και στήριξα την ερμηνεία τής οικονομικής κρίσης. Επιχειρηματολογώ, κατόπιν, ότι ο ελληνισμός όχι μόνον δεν είναι φορτίο για την Ευρώπη, αλλά συνιστά ένα σημαντικό εφόδιο για την προσαρμογή της στις προκλήσεις της νέας εποχής.

Ερ: Μέσα από το βιβλίο σας, θίγετε κατά κάποιο τρόπο επίσης τη δική σας ταυτότητα αλλά και των Ελλήνων του εξωτερικού;

Απ: Η ερώτηση αυτή μας φέρνει στο επίκεντρο του προβληματισμού μου. Η εγκατάστασή μου στη Γαλλία και η ένταξή μου στον γαλλικό πανεπιστημιακό χώρο μού προσέφερε τη δυνατότητα να αντιμετωπίσω την ελληνική μου ταυτότητα μακριά από τους παραμορφωτικούς φακούς τής αθηναϊκής εσωστρέφειας. Άρχισα να συνειδητοποιώ ότι υπάρχει μια «αόρατη Ελλάδα», ανοιχτή στον κόσμο, με βαθιές ρίζες στην Ιστορία και ένα τεράστιο δυναμικό. Έχει τρεις εκφάνσεις οι οποίες αλληλοδιεισδύουν και λειτουργούν συμπληρωματικά: διασπορά, ναυτιλία, οικουμενικά ορθόδοξα θρησκευτικά δίκτυα. Καθώς ζούμε σε ένα κόσμο διαμορφωμένο από το βεστφαλιανό πρότυπο, η ελλαδική Ελλάδα μονοπωλεί την εικόνα του ελληνισμού, καταλαμβάνοντας ολόκληρο σχεδόν το οπτικό πεδίο, Ελλήνων και ξένων. Οι αστοχίες της ελλαδικής Ελλάδας συμπαρασύρουν, έτσι, ολόκληρο τον ελληνισμό σε μια παγκόσμια συμβολική ήττα.

Έχει, επομένως, μεγάλη σημασία και για την αυτοπεποίθηση των Ελλήνων και για την αναβάθμιση της εικόνας του ελληνισμού, να αποκτήσει ορατότητα η «άλλη Ελλάδα», να παύσει δηλαδή να είναι αόρατη. Πρέπει εδώ να επισημάνω ότι μια τέτοια προσπάθεια πρέπει να είναι απολύτως αποδεσμευμένη από τις ελλαδικές κρατικές δυνάμεις, δέσμιες του κομματισμού. Αρκεί να ανακαλέσουμε στη μνήμη μας τις πικρές «εμφύλιες» εμπειρίες οι οποίες προκλήθηκαν από το αλήστου μνήμης Συμβούλιο Αποδήμου Ελληνισμού.

Η «αόρατη Ελλάδα» συνεισφέρει στην Ευρώπη τον μεγαλύτερο εμπορικό στόλο στον κόσμο και μια μοναδική γνώση της θάλασσας, μια πανεπιστημιακή διασπορά παρούσα σε όλους τους μεγάλους ερευνητικούς κόμβους, μια θρησκευτική παρουσία, τη γεωπολιτική σημασία της οποίας διαπιστώνουμε συνεχώς στην Αλβανία, Ουκρανία, Ρωσία, Αφρική, Μέση Ανατολή....

Όμως το δυναμικό της «αόρατης Ελλάδας» υπερβαίνει κατά πολύ τις επί μέρους αυτές επισημάνσεις. Όσο το ελλαδικό κράτος προσπαθούσε να τις αποβάλει, η «άλλη Ελλάδα» διατήρησε και ανέπτυξε προνεωτερικές δομές και παραδόσεις οι οποίες, σήμερα, αποτελούν προϋπόθεση για την προσαρμογή στον μετανεωτερικό κόσμο. Η επιτυχία της ναυτιλίας στηρίζεται στην ικανότητα του διαλέγεσθαι με άλλους πολιτισμούς. Η διασπορική παράδοση καλλιεργεί τη λογική των δικτύων τα οποία καθορίζουν την παγκοσμιοποιημένη οργάνωση της Ανθρωπότητας. Τέλος, η παράδοση της Ορθοδοξίας προσφέρει ανεκτίμητα πολιτισμικά εργαλεία για να κατανοηθεί η επιστροφή της θρησκείας στην παγκόσμια πολιτική.

Ερ: Οι Έλληνες θα μπορούσαν να είναι κάτι άλλο από αυτό που είναι σήμερα;

Απ: Γύρω από την ευρύτερη ελληνική παράδοση υφίσταται ένας τεράστιος πλούτος από πολιτισμικό υλικό. Παρά τις προσπάθειες του ελλαδοκεντρισμού, δεν έχει καταστραφεί. Πρέπει να τον φανταστούμε σαν μια πλούσια «ιματιοθήκη» η οποία μας επιτρέπει να επιλέγουμε διαφορετικά ενδύματα, ώστε να προσαρμοζόμαστε στις εκάστοτε περιστάσεις. Ρωμιοί, Έλληνες, Μεσόγειοι, Ευρωπαίοι, Ελληνοαμερικανοί, λαός της διασποράς, ενσάρκωση του Οδυσσέα, οι Έλληνες μπορούν προφανώς να μεταλλάσσονται στον χρόνο και στον χώρο. Θα αναγκαστούν, εξάλλου, να μετασχηματιστούν μπροστά στις προκλήσεις του δημογραφικού και του μεταναστευτικού. Η ελληνική εθνική ταυτότητα, μετά από δύο αιώνες αύξουσας ενδοστρέφειας, θα χρειαστεί να καταστεί περισσότερο ανοικτή και λιγότερο σαφώς οροθετημένη. Όπως εξήγησε στον «Γατόπαρδο» ο πρίγκιπας Φαμπρίτσιο Σαλίνα, «πρέπει όλα να αλλάξουν, ώστε όλα να μείνουν τα ίδια».

Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ

Διαβάστε περισσότερα