Νομοθεσία για το Διάστημα: Πώς θα προστατευτεί η Σελήνη

Τον Απρίλιο, ενώ τα φώτα της δημοσιότητας έπεφταν στην Κέιτι Πέρι και στις άλλες πέντε γυναίκες που συμμετείχαν σε μια σύντομη διαστημική πτήση, μια πολύ πιο ουσιαστική εξέλιξη λάμβανε χώρα. Τα Ηνωμένα Έθνη διαμόρφωναν ένα πλαίσιο κανόνων για την εξερεύνηση και την αξιοποίηση των φυσικών πόρων στη Σελήνη – ένα ζήτημα με καθοριστική σημασία για το μέλλον της ανθρώπινης παρουσίας στο Διάστημα.

Στα τέλη Απριλίου, μια ειδική Ομάδα Εργασίας της Επιτροπής των Ηνωμένων Εθνών για τις Ειρηνικές Χρήσεις του Εξωδιαστήματος δημοσίευσε ένα προσχέδιο με προτεινόμενες

αρχές για τις δραστηριότητες εκμετάλλευσης διαστημικών πόρων. Ουσιαστικά, πρόκειται για κανόνες που αποσκοπούν στη ρύθμιση της εξόρυξης στη Σελήνη, σε αστεροειδείς και σε άλλα σημεία του Διαστήματος, με στόχο την αξιοποίηση στοιχείων που είναι σπάνια στη Γη.

Η Μισέλ Χάνλον, Καθηγήτρια Δικαίου Αεροδιαστημικής στο Πανεπιστήμιο του Μισισίπι και συνιδρύτρια της For All Moonkind, μιας μη κερδοσκοπικής οργάνωσης αφιερωμένης στην προστασία της ανθρώπινης κληρονομιάς στο Διάστημα, σε άρθρο της στον ιστότοπο The Conversation, σημειώνει ότι η Σελήνη μπορεί να αποτελέσει το πεδίο δοκιμών για τη μετάβαση της ανθρωπότητας σε πολυπλανητικό είδος. Ωστόσο, η έλλειψη νομικών ρυθμίσεων δημιουργεί σημαντικά προβλήματα.

Το Διάστημα δεν είναι «ιδιοκτησία» κανενός

Από νομική άποψη, το Διάστημα είναι μοναδικό. Δεν θεωρείται ούτε «παγκόσμια κληρονομιά», όπως τα διεθνή ύδατα, ούτε προστατευμένο από εμπορική εκμετάλλευση, όπως η Ανταρκτική. Η Συνθήκη για το Εξωτερικό Διάστημα του 1967, την οποία έχουν υπογράψει πάνω από 115 κράτη (ΗΠΑ, Ρωσία, Κίνα κ.ά.), αναφέρει ότι η εξερεύνηση και η χρήση του Διαστήματος είναι «προνόμιο όλης της ανθρωπότητας». Κανένα κράτος δεν μπορεί να διεκδικήσει κυριότητα σε τμήμα του Διαστήματος – γνωστή ως «αρχή μη οικειοποίησης».

Αυτό οδηγεί σε ερωτήματα: Αν τα εγγόνια σας μετακομίσουν στον Άρη, δεν θα μπορέσουν ποτέ να αποκτήσουν το δικό τους σπίτι; Πώς μπορεί μια εταιρεία να προστατεύσει την επένδυσή της σε ένα σεληνιακό ορυχείο, εάν η πρόσβαση πρέπει να είναι ελεύθερη για όλους; Και τι θα συμβεί – όπως αναπόφευκτα θα γίνει – όταν δύο ρομποτικά οχήματα αγωνιστούν για να φτάσουν πρώτα σε μια περιοχή της Σελήνης, γνωστή για τα πολύτιμα αποθέματα παγωμένου νερού;

Νομικά «παραθυράκια»

Ωστόσο, η Συνθήκη παρέχει κάποια περιθώρια. Το Άρθρο IX προβλέπει ότι τα κράτη πρέπει να δείχνουν «δέουσα προσοχή» στα συμφέροντα των άλλων – αν και αυτό παραμένει νομικά αόριστο. Επιπλέον, το Άρθρο XII αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο περιορισμένης πρόσβασης σε εγκαταστάσεις, όπως βάσεις και ορυχεία, αν δεν δοθεί σχετική άδεια από τους δημιουργούς τους.

Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι ο πρώτος που θα φτάσει σε ένα σημείο της Σελήνης μπορεί να καθορίσει τι είναι «εύλογο», όπως να δημιουργήσει ευρύτερες ζώνες ασφαλείας γύρω από εξοπλισμό, αποκλείοντας άλλους. Το νέο προσχέδιο αρχών του ΟΗΕ δεν αντιμετωπίζει αυτές τις ασάφειες.

Η κληρονομιά της Σελήνης κινδυνεύει

Με περισσότερες από 100 ρομποτικές αποστολές να έχουν προγραμματιστεί μέχρι το 2030, όλες σχεδόν στοχεύουν στον νότιο πόλο της Σελήνης — την πιο υποσχόμενη περιοχή για εξόρυξη και επιστημονική έρευνα λόγω της αφθονίας ηλιακού φωτός και πάγου.

Ωστόσο, η ανθρωπότητα έχει ήδη μια μακρά ιστορία εξερεύνησης της Σελήνης. Διάσπαρτα στην επιφάνειά της βρίσκονται αντικείμενα που αποτυπώνουν την τεχνολογική πρόοδο του ανθρώπου. Το 1959, το σοβιετικό διαστημόπλοιο Luna 2 έγινε το πρώτο ανθρώπινο κατασκεύασμα που προσέκρουσε σε άλλο ουράνιο σώμα. Δέκα χρόνια αργότερα, δύο άνθρωποι —ο Νιλ Άρμστρονγκ και ο Μπαζ Όλντριν— έγιναν οι πρώτοι που πάτησαν ποτέ σε άλλον πλανήτη εκτός της Γης.

Τα σημεία αυτά πληρούν τα κριτήρια του ΟΗΕ για «παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά». Όμως, δεν υπάρχει κανένας μηχανισμός προστασίας τους στο Διάστημα. Ένα τυχαίο πέρασμα ενός οχήματος μπορεί να σβήσει ιστορικά ίχνη ή να προκαλέσει καταστροφή τεχνουργημάτων.

Ζώνες προστασίας και διεθνείς κανόνες

Το 2011, η NASA πρότεινε τη δημιουργία ζωνών ασφαλείας ακτίνας έως και 2 χιλιομέτρων, για την προστασία ορισμένων σημείων στη Σελήνη όπου υπάρχουν αμερικανικά αντικείμενα. Αν και πρόκειται για εθελοντικές κατευθυντήριες γραμμές – ώστε να μην παραβιάζεται η Συνθήκη – αποτελούν πρακτική πρόταση για την προστασία της σεληνιακής κληρονομιάς.

Η Σύμβαση Παγκόσμιας Πολιτιστικής και Φυσικής Κληρονομιάς υιοθετήθηκε από τη Γενική Συνέλευση των κρατών-μελών της UNESCO το 1972 και μέχρι σήμερα έχει υπογραφεί από 195 κράτη-μέλη. Βάσει αυτής, μπορούν να εφαρμοστούν αντίστοιχα μέτρα και στο Διάστημα, όπως άδειες πρόσβασης, περιορισμοί δραστηριοτήτων, κοινή χρήση, και παρακολούθηση των χώρων. Ένα τέτοιο πλαίσιο δεν θα ισοδυναμεί με διεκδίκηση κυριότητας, αλλά με συντονισμένη διαχείριση και διατήρηση.

Το προσχέδιο αρχών του ΟΗΕ που δημοσιεύθηκε τον Απρίλιο του 2025 δεν αντιμετωπίζει άμεσα τις αντικρουόμενες έννοιες της πρόσβασης και της προστασίας. Αντιθέτως, παραπέμπει στο Άρθρο Ι της Συνθήκης για το Διάστημα και επαναβεβαιώνει ότι όλοι έχουν ελεύθερη πρόσβαση σε όλες τις περιοχές της Σελήνης και άλλων ουράνιων σωμάτων.

Καθώς όλο και περισσότερες χώρες και ιδιωτικές εταιρείες προετοιμάζονται για την επιστροφή στη Σελήνη, ένα κοινώς αποδεκτό νομικό πλαίσιο είναι απαραίτητο για την αποφυγή συγκρούσεων, την προστασία της κληρονομιάς και τη βιώσιμη ανάπτυξη πέρα από τη Γη.

ΠΗΓΗ: The Conversation