Από την «Κολυμβήθρα του Σιλωάμ» στον άφταστο πήχη του Πολυτεχνείου

Με αφορμή την επέτειο των 50 χρόνων από την εξέγερση του Πολυτεχνείου νέες μαρτυρίες και αφηγήσεις για τα γεγονότα του Νοέμβρη του ‘73 ήρθαν στη δημοσιότητα.

Του Αλέξη Μαυραγάνη*

Με βάση όσα ήταν γνωστά και με τα νέα δεδομένα που προστίθενται στην ιστορική έρευνα αποκρυσταλλώνονται ορισμένα συμπεράσματα που ήδη γνωρίζαμε και παράλληλα προκύπτουν νέα, με πηγές τους ίδιους τους πρωταγωνιστές.

Μαζί με τη συμβολή του για την

πλήρη κοινωνική απομόνωση της χούντας και την πτώση της μετά την Τουρκική εισβολή στην Κύπρο, το Πολυτεχνείο λειτούργησε για δεκαετίες ως το μετρό του απαιτούμενου ήθους για την πολιτική ζωή του τόπου, παράγοντας σημαντικά θετικά αποτελέσματα. Ταυτόχρονα όμως οξύνονταν ραγδαία  μέσα στις δεκαετίες που ακολούθησαν και οι δραματικές παθογένειες της μεταπολίτευσης που οδήγησαν στη νέα γενικευμένη παρακμή την οποία ζούμε μέχρι τον ενεστώτα χρόνο. Κεντρικό ρόλο διαδραμάτισε η χαλάρωση της πρωτοπορίας της εποχής, που συνέβαλε αποφασιστικά στη θεμελίωση της μεταπολιτευτικής δημοκρατίας και η υπερβολική μετατόπιση του βάρους της από τη συλλογική δράση στην (απολύτως θεμιτή κατά τα άλλα) ατομική πρόοδο, όπως και η αδυναμία παραγωγής, ή με οποιοδήποτε τρόπο επανεμφάνισης, μιας νέας δυναμικής συλλογικής σκέψης και δράσης υπέρ του κοινωνικού συνόλου.

Πολύμορφη κοινωνική λειτουργία     

Την εποχή της πραγμάτωσής του το Πολυτεχνείο λειτούργησε ως «Κολυμβήθρα του Σιλωάμ» για όλη την τότε ελληνική κοινωνία (Στ. Λυγερός 2023), η οποία ξέπλυνε τις ενοχές της ανεκτικότητάς της προς το καθεστώς στα αιματηρά γεγονότα του αγώνα των φοιτητών και των λαϊκών μαζών της εξέγερσης.

Σε ό,τι αφορά στην ίδια τη γενιά που τα πιο ελπιδοφόρα τμήματά της γέννησαν το Πολυτεχνείο,  ενώ αρχικά το βίωσε ως μια συλλογική νίκη, έστω και αν λίγοι συμμετείχαν προσωπικά στα γεγονότα, στη συνέχεια λειτούργησε και εξακολουθεί να λειτουργεί ως ένας δυσθεώρητος πήχης για τα μέλη της. Δηλαδή, ως ένας πήχης ήθους που στη διάρκεια των ετών δεν μπορούσε πια να προσεγγιστεί, οδηγώντας σε ένα είδος απογοήτευσης και κοινωνικής απάθειας, ακόμα και τους ίδιους τους πρωταγωνιστές των ιστορικών γεγονότων ή έστω τα λιγότερα συνειδητοποιημένα μέλη της γενιάς που τα έζησε.

Σε ό,τι αφορά στη νέα γενιά που βλέπει το Πολυτεχνείο σε μεγαλύτερη απόσταση από εκείνη που κοίταγαν οι πρωταγωνιστές και οι σύγχρονοι του ’73 τον αντιναζιστικό πόλεμο και την Αντίσταση στον άξονα, τα πράγματα είναι πολύ πιο απαισιόδοξα.

Εάν την δεκαετία του ‘90 στις μαθητικές κινητοποιήσεις και αργότερα τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ΄00 στις μαχητικές νεανικές διαδηλώσεις για τη διατήρηση του Άρθρου 16 του Συντάγματος για δημόσια πανεπιστημιακή εκπαίδευση, το παράδειγμα του Πολυτεχνείου λειτουργούσε κινητοποιητικά για τη νέα γενιά, στο φως του ατομικισμού που αναδύθηκε μετά την οικονομική πολιτιστική πνευματική κατάρρευση της χώρας μας, είναι αμφίβολο αν αυτός ο πήχης γίνεται αντιληπτός ως ρεαλιστικά υπερβάσιμος ή εάν κάτι τέτοιο εκλαμβάνεται ως απλώς μάταιο και πλέον αποτελεί ένα μακρινό ιστορικό βάθρο που δεν έχει καν νόημα να προσπαθεί κανείς να το προσεγγίσει. Αποτέλεσμα, το ηθικό μέτρο της εξέγερσης του Πολυτεχνείου καταλήγει σήμερα να οδηγεί περισσότερο σε αποδρομή από την μάχη για νέα ευημερία και κατ΄επέκταση σε έναν επικίνδυνο «ωχαδελφισμό» που συντελεί σε αυτόν τον κυρίαρχο ακραίο ατομικισμό του δυστοπικού παρόντος, παρά επιδρά παραγωγικά υπέρ μιας καλύτερης ανοιχτής, ισότιμης και δημιουργικής κοινωνίας και Πολιτείας.

Κοινωνική πρωτοπορία Vs Κόμματα

Η έκπληξη όμως και στην εποχή των φωτεινών γεγονότων του ΄73 υπήρξε ο λαϊκός παράγοντας που την κρίσιμη στιγμή ξεπέρασε τις προσδοκίες των πολιτικά συνειδητοποιημένων νέων διαμαρτυρόμενων για την τυραννική χούντα, καθώς η απρόσμενη μαζική συμμετοχή ευρύτατων τμημάτων της ελληνικής κοινωνίας μετέτρεψε την κατάληψη ενός πανεπιστημίου σε λαϊκή εξέγερση, δίχως επιστροφή στο προϋπάρχον της εκδήλωσής της κοινωνικό κλίμα και πολιτικό σκηνικό.

Το ξεχωριστό παράδειγμα που δίνει η εξέγερση του Πολυτεχνείου είναι ότι ορισμένες φορές η ίδια η κοινωνία ξεπερνάει τις προσδοκίες και των πιο αισιόδοξων και ρηξικέλευθων μελών της και δείχνει το νέο δρόμο της προόδου στην πολιτική ζωή και στις καθιερωμένες ελίτ της. Απόδειξη ότι όλες οι μαρτυρίες των αγωνιζόμενων της εποχής βεβαιώνουν ότι ενώ υπήρχε η συνειδητοποίηση της αξίας της αντιχουντικής δράσης τους, κανείς δεν είχε συλλάβει κατά τη διάρκεια των γεγονότων ότι συμμετείχε σε μια εξέγερση την ώρα που αυτή εξελισσόταν.

Οι ίδιες οι πρωτοπόρες δυνάμεις της κοινωνίας, η νεολαία και τα πλέον αναπτυγμένα μορφωτικά και πνευματικά τμήματα της οφείλουν να συνενώνουν τις δυνάμεις τους και βοηθούσης μιας θετικής, ίσως και αναπάντεχης, συγκυρίας να ανοίγουν λεωφόρους ανάπτυξης και δημιουργίας για την εποχή τους και για τις γενιές που έρχονται. Γιατί πολύ συχνά τα κόμματα που απαρτίζουν την πολιτική ηγεσία του εκάστοτε παρόντος υπερβαίνονται από τις ανάγκες της εποχής και από την ίδια την αδυναμία τους να ξεπεράσουν την υπάρχουσα ανάλυση και αυτοαναφορικότητα τους, ακόμα και εκείνα που εμφανίζονται ως πλέον καινοτόμα και ριζοσπαστικά. Συνήθως, το νέο στην κοινωνία που μπορεί ήδη σε κάθε εποχή να υπάρχει και να κινείται, γεννιέται έξω από αυτά, όπως συνέβη τον Νοέμβρη του ’73: δυνάμεις αληθινά δημοκρατικές από το φάσμα των πλέον ριζοσπαστικών τάσεων της κοινωνίας μέχρι το φάσμα της συντήρησης συντονίστηκαν πέρα από κάθε προσδοκία για την ανατροπή της χούντας και για ένα αδούλωτο μέλλον. Για ΨΩΜΙ ΠΑΙΔΕΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ – ΛΑΙΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑ.

Αυτή υπήρξε η μίνιμουμ “ad hoc” συμφωνία, περισσότερο ή λιγότερο συνειδητά, μεταξύ των πρωτοπόρων δυνάμεων και ευρύτερων λαϊκών τμημάτων της κοινωνίας που ανάγκασαν τα παραδοσιακά κόμματα και πολιτικούς χώρους να τις ακολουθήσουν σε μια άοπλη και ταυτόχρονα μετωπική σύγκρουση με τον ξενόδουλο δυνάστη τους.

Δυνάμεις που εμπνεύστηκαν από τις λαμπρότερες σελίδες της ελληνικής νεότερης ιστορίας, από τους αυθεντικούς ήρωες της Επανάστασης του ΄21 και από τον πόλεμο του ΄40 και την Εθνική Αντίσταση, αλλά και που την ίδια στιγμή οραματίστηκαν ένα μέλλον αδέσμευτο με κυρίαρχο τον λαό στον τόπο του. Πρόταγμα που εν πολλοίς είχε προκύψει από την εξέλιξη της προηγούμενης δεκαετίας, ως συνέπεια των γεγονότων του 114 και της παραίτησης από την πρωθυπουργία του Γ. Παπανδρέου μετά τη σύγκρουση με το Παλάτι για τον έλεγχο των ενόπλων δυνάμεων, το οποίο καταπνίγηκε αρχικά από την μπότα των συνταγματαρχών για να επανέλθει πιο δυνατό μετά τα πρώτα χρόνια της χουντικής καταπίεσης.

«Γρηγορείτε»…

Η πορεία από τον Νοέμβρη του ΄73 μέχρι σήμερα, αποδεικνύει ότι η επανάπαυση επί των δαφνών μιας γενιάς – κάθε γενιάς- ή έστω των πλέον πρωτοπόρων ομάδων της, οδηγεί σταδιακά μα αναπόδραστα στην παρακμή – ενίοτε δε καταλήγει και στο βάραθρο. Αντιθέτως, η ύπαρξη κοινού τόπου για έναν συμπεριληπτικό κοινό στόχο  μεταξύ μιας πρωτοπόρας πολύμορφης ελίτ και μιας ευρείας πλειοψηφίας της κοινωνίας, τείνει σταθερά και δυναμικά, σε συνδυασμό με την εκάστοτε θετική συγκυρία, προς την κοινωνική απελευθέρωση και στη συλλογική πρόοδο.

Το μεγαλύτερο λοιπόν των αποσταγμάτων είναι ότι απέναντι στον διαχρονικό φόβο για την ισχύ του κάθε αντιδραστικού καθεστώτος απαιτείται, χωρίς ερωτηματικά και δολιχοδρομήσεις, αέναη και άοκνη προεργασία για τη στιγμή της σύνδεσης της συλλογικής προετοιμασίας με την κατάλληλη κοινωνική συγκυρία και την αξιοποίησή της για την αναπάντεχη ανατροπή της κάθε πνιγηρής εξουσίας.

Κάτι σαν το Κατά Ματθαίον (24:42-44) «Γρηγορείτε», γιατί άλλως πως, άλλος (εύκολος) δρόμος δεν υπάρχει…

*Ο Αλέξης Μαυραγάνης είναι Πολιτικός Επιστήμονας – MSc Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών «Περιβαλλοντική Διακυβέρνηση και Βιώσιμη Ανάπτυξη» & Αυτοδιοικητικός – Μέλος Δ.Σ. Κεντρικής Ένωσης Δήμων Ελλάδος (ΚΕΔΕ)