Φρειδερίκος ο Μέγας – Βολταίρος: «Αντι-Μακιαβέλι»

Στα τέλη Οκτωβρίου 2021 τα διεθνή media σχολίασαν ειρωνικά την απόφαση του Ταγίπ Ερντογάν να ακυρώσει τη δική του εντολή για την απέλαση από την Άγκυρα δέκα πρέσβεων ευρωπαϊκών χωρών, θεωρώντας την κίνηση αυτή ως υποχώρηση. «Πώς λένε πως υποχώρησα; Εγώ είμαι σε επίθεση. Στο δικό μου βιβλίο δεν υπάρχει η λέξη “υποχώρηση”…» απάντησε ο Τούρκος Πρόεδρος προκαλώντας έναν ακόμα κύκλο ανησυχίας στις Δυτικές πρωτεύουσες και γέλιου στα media.

{loadmodule mod_adsence-inarticle-makri}

Ένα από τα πιο γνωστά αποφθέγματα του Νικολό Μακιαβέλι (1469-1527), στο 14ο κεφάλαιο του βιβλίου του Ο Πρίγκιπας (όπως αποδίδεται σήμερα το πρωτότυπο Principe), είναι το παρακάτω: «Ο Πρίγκιπας πρέπει να αφιερώνει όλο του το πνεύμα και τη μελέτη του στο Επάγγελμα του Πολέμου, που είναι το μόνο που προέχει να μάθει...». Δεν ξέρουμε αν ο Ερντογάν έχει διαβάσει τον Πρίγκιπα [Ηγεμόνα], το σίγουρο είναι ότι ο Μακιαβέλι θα διασκέδαζε αφάνταστα τόσο με τον Ερντογάν όσο και με πολλούς σύγχρονους ηγέτες-καρικατούρες εκείνων στη μελέτη των οποίων βασίστηκε ο μεγάλος Φλωρεντινός.

«Αναθεματισμένο» βιβλίο

Η ανάγνωση του Πρίγκιπα του Νικολό Μακιαβέλι είναι απόλαυση και δεν υπήρξε ούτε θα υπάρξει «κατάλληλη» εποχή για την απόλαυση αυτή, διότι αυτό το …αναθεματισμένο βιβλίο είναι πάντα επίκαιρο και συναρπαστικό, από το 1532 που εκδόθηκε. Ένα βιβλίο πολιτικής φιλοσοφίας που έστειλε στην αιωνιότητα τον Φλωρεντινό διπλωμάτη, λογοτέχνη, ιστορικό και πολιτικό φιλόσοφο. Είναι όμως, ταυτόχρονα, ένα βιβλίο που έχει δεχτεί κριτική ανά τους αιώνες και μια από τις πιο σκληρές ήταν αυτή του Φρειδερίκου του Μεγάλου.

Ο Φρειδερίκος Ντερ Γκρόσε (1712-1786), ο οποίος έμεινε στην ιστορία ως Φρειδερίκος ο Μέγας, υπήρξε βασιλιάς της Πρωσίας. Έγραψε ένα βιβλίο κριτικής στο, πασίγνωστο ήδη από τότε, βιβλίο του Μακιαβέλι –κεφάλαιο προς κεφάλαιο μάλιστα– και ζήτησε από τον Φρανσουά Μαρί Αρουέτ, τον γνωστό ως Βολταίρο (1694-1778), να το επιμεληθεί, όπως κι έγινε. Το βιβλίο έλαβε τον τίτλο Αντι-Μακιαβέλι: κριτική επανεξέταση του Πρίγκιπα του Μακιαβέλι και κυκλοφόρησε στα γαλλικά το 1740. Ο Φρειδερίκος βασίλεψε επί τεσσερισήμισι δεκαετίες και, χωρίς να αποφύγει τις πολεμικές συγκρούσεις –πώς θα μπορούσε άλλωστε στην εποχή του;–, κυβέρνησε κατά γενική ομολογία χωρίς να ασπαστεί τις αξίες που πρεσβεύει ο Πρίγκιπας του Μακιαβέλι. Η θητεία του ως βασιλέα έμεινε στην ιστορία· το βιβλίο του παρέμεινε στην αφάνεια.

{jb_quote} Η διάσταση των απόψεών τους –σε ορισμένες περιπτώσεις οι θέσεις τους είναι εκ διαμέτρου αντίθετες– και η επιχειρηματολογία επί αυτών είναι ένα από τα πιο συναρπαστικά στοιχεία του «διαλόγου» των δύο έργων. {/jb_quote}

Στην παρούσα έκδοση τα δύο αυτά έργα περιέχονται σε ένα βιβλίο. Ο Πρίγκιπας του Μακιαβέλι, με περίπου 80 σημειώσεις της γαλλικής έκδοσης του 1683 από τον επιμελητή Abraham-Nicolas Amelot de La Houssaye, και το Αντι-Μακιαβέλι του Φρειδερίκου, με την επιμέλεια και τις παρεμβάσεις του Βολταίρου. Στην παρούσα έκδοση, τα δύο έργα παρουσιάζονται ως εξής: το κάθε κεφάλαιο του Πρίγκιπα μαζί με το αντίστοιχο κεφάλαιο του Αντι-Μακιαβέλι, έτσι ώστε ο αναγνώστης μετά την ανάγνωση ενός εκάστου από τα 26 κεφάλαια του Πρίγκιπα να διαβάζει το αντίστοιχο κεφάλαιο (και την αντίστοιχη απάντηση…) από το Αντι-Μακιαβέλι.

Η μετάφραση και η επιμέλεια της έκδοσης ανήκει σε δύο ομότιμους καθηγητές του Τμήματος Πολιτισμικής Τεχνολογίας και Επικοινωνίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου, οι οποίοι ανέλαβαν το πρωτότυπο και τολμηρό έργο της κοινής έκδοσης των δύο κειμένων.

Διάλογος δύο έργων

Το κείμενο του Μακιαβέλι δεν χρειάζεται συστάσεις: αποτελεί γέννημα μιας εποχής όπου ο πόλεμος κυριαρχεί στην Ευρώπη και, παρότι είναι βαθιά επηρεασμένο από τη σχεδόν χαοτική πολιτική κατάσταση στην ιταλική χερσόνησο τον 16ο αιώνα, απηχεί πανανθρώπινες και πανάρχαιες αξίες κι εξακολουθεί να θεωρείται μέχρι τις μέρες μας ένα από τα κορυφαία κείμενα πολιτικής φιλοσοφίας. Ο κυνισμός του Μακιαβέλι αντιμάχεται την πολιτική οξυδέρκειά του, ενώ ο «πολεμικός» χαρακτήρας του ύφους του έρχεται σε αντίθεση με την προσωπική στάση του Φλωρεντινού γραφειοκράτη, ο οποίος εργάστηκε σε όλη τη ζωή του για την εθνική ενότητα, την πολιτική ομαλότητα, την κρατική συνέχεια και την ειρήνη. Αυτή η αντίφαση περνάει και στο έργο του. Κι εκεί βρίσκει πάτημα ο Φρειδερίκος για να ασκήσει τη διεισδυτική, βαθιά πολιτική κριτική του.

Ο Φρειδερίκος της Πρωσίας, ο οποίος είναι κομμάτι της λουθηρανής παράδοσης, έχει ως πολιτικό πρότυπό του τον αγγλικό κοινοβουλευτισμό, το πολίτευμα δηλαδή που συνδέεται με την εμφάνιση του καπιταλισμού, όπου η Βουλή παίζει τον ρόλο του «διαιτητή» ανάμεσα στο παλάτι και τον λαό. Αντίθετα, ο δαιμόνιος Μακιαβέλι έρχεται κατευθείαν από τη ρωμαϊκή παράδοση πολιτικής φιλοσοφίας και κυρίως από τον ιστορικό, νομικό, συγκλητικό και κρατικό αξιωματούχο Τάκιτο, έναν οπαδό της αριστοκρατίας και πολέμιο της διαφθοράς και του δεσποτισμού.

Στον Πρίγκιπα του Μακιαβέλι και φυσικά στο Αντι-Μακιαβέλι, το ενδιαφέρον των συγγραφέων είναι στραμμένο στα μείζονα της ανθρώπινης κοινωνίας: η ειρήνη κι ο πόλεμος, η διακυβέρνηση του κράτους και η σύναψη συμμαχιών, η δημιουργία πλούτου και η χρηστή διάθεσή του, η χρήση των όπλων και της βίας, η φιλία, η συνεργασία, η γενναιοδωρία, οι σχέσεις με τους υπηκόους κ.ά. Οι δύο συγγραφείς ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για πώς ο ηγέτης θα εμπνεύσει πίστη και θα αποκρούσει την προδοσία· πώς θα διαχειριστεί δυνάμεις που έχει στα χέρια του, όπως η νομοθεσία κι ο στρατός· πώς θα συμπεριφερθεί στους ηττημένους· πώς θα κατανείμει, θα προστατεύσει και θα αυξήσει τους πόρους του κράτους του – κλασικά ζητήματα πολιτικής φιλοσοφίας. Οι δυο τους διαφωνούν όμως στο πώς θα επιτευχθούν όλα τα παραπάνω.

Η διάσταση των απόψεών τους –σε ορισμένες περιπτώσεις οι θέσεις τους είναι εκ διαμέτρου αντίθετες– και η επιχειρηματολογία επί αυτών είναι ένα από τα πιο συναρπαστικά στοιχεία του «διαλόγου» των δύο έργων. Διάλογος ο οποίος εξελίσσεται κεφάλαιο προς κεφάλαιο κι επιχείρημα προς επιχείρημα, όπου οι εκπληκτικές ιστορικές αναφορές και των δύο συγγραφέων στην αρχαιότητα και τα αριστοτεχνικά δομημένα παραδείγματά τους από την καθημερινότητα της πολιτικής διακυβέρνησης, των συμμαχιών και των συγκρούσεων στην Ευρώπη που γνωρίζουν καλά κι οι δυο τους, θα συναρπάσουν τον αναγνώστη. Και θα συνετίσουν τους πρίγκιπες…

Αντι-Μακιαβέλι
Κριτική επανεξέταση του «Πρίγκιπα» του Μακιαβέλι
Φρειδερίκος ο Μέγας – Βολταίρος
Μετάφραση – Επιμέλεια: Νικόλας Βερνίκος – Σοφία ∆ασκαλοπούλου
Λέμβος
422 σελ.
ISBN 978-618-5413-07-1
Τιμή €19,50