Roderick Beaton: «Οι Έλληνες: Μια παγκόσμια ιστορία»

Ο Ρόντρικ Μπίτον, ο αγαπών τους Έλληνες και αγαπημένος των Ελλήνων, έρχεται συχνά στο προσκήνιο είτε ως συγγραφέας ο ίδιος είτε ως ομιλητής σε βιβλίο άλλου, όπως συνέβη πρόσφατα στο Πολεμικό Μουσείο με το βιβλίο του Ουίλιαμ Σεν Κλερ (William St. Clair) για την Ελληνική Επανάσταση.

Οι Έλληνες και η ιστορία τους είναι βεβαίως μάθημα στο σχολείο. Αλλά ο Μπίτον είναι ξένος και βλέπει όχι μόνο τον Έλληνα ιστορικό αλλά και κάθε άλλον, φωτίζοντας και την πιο

Το παράδειγμα του Αισχύλου και της τραγωδίας Πέρσες. Επισήμανση: η τιμωρία του Ξέρξη επιβεβαίωνε έναν παραδοσιακό τρόπο σκέψης των Ελλήνων για τη θέση των ανθρώπων στον κόσμο: η αλαζονεία προηγείται της πτώσης. Και κάτι ακόμα: «ο τόπος των Ελλήνων πολεμά μαζί με το λαό του», λέει ο χορός της τραγωδίας. Κι ενώ ο Αισχύλος γράφει ποίημα, ο Ηρόδοτος γράφει για το ίδιο γεγονός σε πεζό λόγο και δεν είναι ο πρώτος, όμως είναι ο πρώτος που το έργο του σώζεται ολόκληρο. Η Ιστορίη του είναι η απόδειξη μιας έρευνας… Ο Ηρόδοτος φιλοδοξούσε να φτάσει το ύψος των Ομηρικών επών, μόνο που ο Όμηρος δεν φαίνεται στα έπη του, ενώ ο Ηρόδοτος είναι συχνά παρών. Και όταν παραθέτει δύο αντικρουόμενες απόψεις δεν παίρνει θέση, αλλά αφήνει τον αναγνώστη να βγάλει μόνος τα συμπεράσματά του. Και στα εννέα βιβλία της Ιστορίας του εκτυλίσσεται η σύγκρουση ανάμεσα στους Έλληνες και τους Βαρβάρους.

Η λέξη Βάρβαροι, που σήμαινε τους ξένους που μιλούσαν διαφορετική γλώσσα, μετά τους περσικούς πολέμους ακούγεται όλο και συχνότερα από όλους και από τον Ηρόδοτο. Ο Μπίτον σχολιάζει την άποψη του Ηροδότου, τι θα μπορούσαν οι Έλληνες να πετύχουν αν έλυναν τις διαφορές τους, υπενθυμίζοντάς μας την παρατήρηση του Μαρδόνιου που κι εκείνος σχολιάζει το ότι, αν και μιλούν την ίδια γλώσσα, δεν μπορούν να λύσουν τις διαφορές τους και καταλήγουν σε πόλεμο.

Και από την Ιστορία στην τέχνη. Το βλέμμα του Μπίτον στέκεται στην Κενταυρομαχία στην αρχαία Ολυμπία – στη μάχη των Κενταύρων με τους Λαπίθες σχολιάζει ειδικά εκείνη τη μορφή, του Απόλλωνα προφανώς, που «απλώνει το δεξί χέρι του για να κατευνάσει την ταραχή». Το μήνυμα της κίνησης είναι ότι «η ελληνική λογική υπερβαίνει την υπάνθρωπη βαρβαρότητα». Άλλα αγάλματα της ίδιας εποχής μπορεί να εκφράζουν την ένταση, την κόπωση και την οδύνη, οι δύο νέοι του Ριάτσε μπορεί να ρίχνουν ματιές στον κόσμο που αναστατώνουν τον δικό μας. Και λίγο μετά ανεβαίνει στην Ακρόπολη και βλέπει πέρα τη θάλασσα της Σαλαμίνας. Το μνημείο έγινε για να θυμίζει ακριβώς αυτή τη νίκη.

Η αφήγηση του Μπίτον στρέφεται στον Σωκράτη, τον Πλάτωνα και τον Ξενοφώντα. Κάνει λόγο για την αρετή και την «αριστεία». Περνάει στους Ρωμαίους και στο Διάταγμα του Καρακάλλα, με το οποίο όλοι οι υπήκοοι της Αυτοκρατορίας αποκτούν το δικαίωμα του Ρωμαίου πολίτη, εκτός από τους δούλους. Φυσικά για οικονομικούς λόγους, αλλά οι συνέπειες θα φανούν μετά.

Στην παλιά θέση του Βυζαντίου ο Μ. Κωνσταντίνος ιδρύει μια νέα πόλη, την Κωνσταντινούπολη. Το 325 μ.Χ., με τη Σύνοδο της Νικαίας αναγνωρίζει τον χριστιανισμό ως επίσημη θρησκεία του κράτους, ο ίδιος όμως βαφτίστηκε στο νεκροκρέβατό του το 337. Έτσι τυχαία, ο ελληνισμός αποκτά ένα πολιτικό κέντρο για οχτώ αιώνες και μια συμβολική σημασία για τους Έλληνες για πάντα. Με μια πολιτική οικονομικών ελαφρύνσεων προς τους χριστιανούς απέφευγε τις ακρότητες των προηγούμενών του, ενώ οι μοναχοί άπλυτοι, «άγριοι, ντυμένοι με προβιές και λιγδιασμένα μαλλιά» περιφέρονταν στις ερημιές μιμούμενοι τον Ιησού. Η ιστορία έχει πολλά να καταγράψει εδώ και ο Μπίτον γίνεται γοητευτικά εξαντλητικός.

Ο φανατισμένος όχλος των χριστιανών, με αρχηγό των «τραμπούκων» τον επίσκοπο Κύριλλο, συνέλαβε και εκτέλεσε με φριχτό τρόπο τη μαθηματικό και φιλόσοφο Υπατία, μια μορφωμένη και «σεβάσμια» Ελληνίδα.

Οι τελευταίοι Ολυμπιακοί αγώνες έγιναν στην Ολυμπία το 393, ενώ στην Αντιόχεια συνεχίστηκαν μέχρι το 520. Οι αθλητές δεν ασκούνταν, οπότε η «άσκησις» του σώματος πέρασε στην άσκηση της ψυχής των ασκητών.

Στον Ιππόδρομο –Κωνσταντινούπολη, Θεσσαλονίκη, Αντιόχεια– οι ανταγωνισμοί ανάμεσα στους Πράσινους και Βένετους (Μπλε) θυμίζει χούλιγκανς σε γήπεδα.

Το 550 ο Κοσμάς ο Ινδικοπλεύστης αποδεικνύει (!) ότι «η γη ήταν εν τέλει επίπεδη», έγραψε στα ελληνικά και ήξερε πού ήταν η Κίνα, την οποία αποκαλεί «Τζίνιτζα». Ο ιστορικός Προκόπιος γράφει την ιστορία του «σαν να ήταν μια σκοτεινή σάτιρα», προοικονομώντας τις καρικατούρες των βασιλιάδων «σαν αποτρόπαιους δαίμονες» που ήθελαν να καταστρέψουν κάθε ανθρώπινη μορφή.

602, ταραχές στον Ιππόδρομο. Ηρέμησαν μόνο όταν ο αυτοκράτορας Μαυρίκιος και οι τέσσερις γιοι του αποκεφαλίστηκαν και τα κεφάλια τους παρουσιάστηκαν στο συγκεντρωμένο πλήθος. Την ώρα της στέψης του Ηράκλειου το 610, το πλήθος στον Ιππόδρομο διαμέλιζε τον αξιωματικό Φωκά και πέταγε το κεφάλι ενός συμβούλου του στον κλίβανο. Ιερουσαλήμ, Αλεξάνδρεια, Δαμασκός, Αντιόχεια λεηλατούνται ή παραδίνονται στους Πέρσες, ενώ όλα τα Βαλκάνια είχαν καταληφθεί από Σλάβους, Αβάρους και Βουλγάρους. Το 626, Πέρσες, Άβαροι και Σλάβοι πολιορκούν την Κωνσταντινούπολη. Η πόλη σώζεται (!) από την Παναγία των Βλαχερνών που περπατούσε στα τείχη και ο Ηράκλειος είναι αυτός που ονομάζει τον πόλεμο «ιερό». Τον «ιερό πόλεμο» τελειοποίησαν, δίνοντάς του το όνομα τζιχάντ, οι Άραβες διάδοχοι του Μωάμεθ. Με τον θάνατο του Ηράκλειου η ελληνόφωνη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ονομάζεται πλέον Βυζαντινή.

{jb_quote}Πρόκειται για ένα συναρπαστικό αφήγημα, το οποίο πέρα από τα μεγάλα γεγονότα εστιάζει και στα μικρά και στα ασήμαντα.{/jb_quote}

Το 1453 η Κωνσταντινούπολη θα πέσει. Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος θα πέσει κι αυτός, αλλά το πτώμα του δεν θα βρεθεί ποτέ. Λένε πως ανελήφθη στους ουρανούς (!) για να επιστρέψει πάλι με χρόνια με καιρούς… ο τελευταίος απόγονος της δυναστείας, ο Ανδρέας Παλαιολόγος, θα παρέδιδε τους τίτλους του στον βασιλιά της Γαλλίας και μετά στην Ισαβέλλα και τον Φερδινάνδο της Ισπανίας, χωρίς να γλιτώσει τον θάνατο από φτώχεια το 1502.

Ο Κολόμβος, λένε, είχε διαβάσει σε δύο εδάφια από τα Γεωγραφικά του Στράβωνα πως μπορούσε να πλεύσει προς δυσμάς της Ευρώπης και να φτάσει στις Ινδίες. Το 1492 που έκανε το ταξίδι του στην Αμερική, διασχίζοντας τον Ατλαντικό, συμπληρωνόταν, σύμφωνα με τη βυζαντινή μέτρηση του χρόνου, η 7η χιλιετία μετά τη Δημιουργία του κόσμου και θα ερχόταν η Δευτέρα Παρουσία. Για την Αυτοκρατορία πάντως είχε ήδη έρθει το 1453.

1541, γεννιέται ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, ο οποίος ήξερε αρχαία ελληνικά, λατινικά και ιταλικά. Στα χρόνια της βενετικής κυριαρχίας παίζονταν έργα στα οποία οι συγγραφείς έγραφαν στην κρητική διάλεκτο της εποχής, σε λατινικό αλφάβητο, αποδίδοντας στα γράμματα τις ίδιες φωνητικές αξίες που έχουν στα ιταλικά. Οι λέξεις στο χαρτί μοιάζουν ιταλικές, αλλά όταν τις διαβάσει κανείς φωναχτά είναι κρητικές όπως και οι σημερινές.

Ο Ιωάννης Φωκάς, Χουάν δε Φούκα, υπηρέτησε τον βασιλιά της Ισπανίας Φίλιππο Β’, περιέπλευσε το Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας και ήταν ο πρώτος Ευρωπαίος που πέρασε από τον Ισθμό που χωρίζει το Βανκούβερ του Καναδά από το βορειοδυτικό άκρο της Πολιτείας Ουάσινγκτον στις ΗΠΑ και φέρει ακόμα το όνομά του. Ο πολυταξιδεμένος Νίκανδρος Νούκιος, απεσταλμένος του βασιλιά Καρόλου Ε’ της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στον Ερρίκο Η’, το 1545, ήταν ο πρώτος που μας έφερε πληροφορίες, από τα βρετανικά νησιά, σε ύφος υψιπετές δανεισμένο από τον Ηρόδοτο. Το 1644 αρχίζει η οθωμανική κατάκτηση της Κρήτης και ο εξισλαμισμός πολλών Κρητών.

Στα 1867 ο Φραντσέσκο Μοροζίνι ανατίναξε ένα μέρος του Παρθενώνα και τη στέγη. Οι Οθωμανοί αρχίζουν να δείχνουν εκτίμηση για την παιδεία. Το 1660 αρχίζουν να εμφανίζονται ελληνόφωνα καφενεία στο Λονδίνο. Στο τέλος του 17ου αι. δημιουργούνται οι ελληνικές κοινότητες στην Καλκούτα, Ντάκα, Βεγγάλη, Αργεντινή, Ρωσία. Από την Αζοφική Θάλασσα ως τη Μασσαλία ιδρύονται παροικίες, οιΈλληνες μεταναστεύουν. Είναι η λεγόμενη διασπορά. Στα τέλη του 18ου αι. ο ελληνικός στόλος είναι ο μεγαλύτερος στην Ανατολική Μεσόγειο, με οθωμανική σημαία.

18ος αι., ο Βίνκελμαν έγραφε πως οι Έλληνες είναι ευλογημένος λαός για το κλίμα του και μόνο εκεί θα μπορούσαν να αναπτυχθούν οι τέχνες και η πολιτική ελευθερία: «Ο μοναδικός δρόμος για να γίνουμε εμείς σπουδαίοι είναι να μιμηθούμε τους αρχαίους». Ο 18ος αι. είναι ο αιώνας του Διαφωτισμού και της Λογικής, του νεοκλασικισμού στις τέχνες, της ανάπτυξης της επιστήμης και της φιλοσοφίας.

Η ελληνική αρχιτεκτονική εφαρμόζεται στην Αγγλία, στη Σκοτία και σε όλον τον κόσμο. Η πρωτεύουσα της Σκοτίας υπερηφανευόταν ως η «Αθήνα του βορρά». Όλοι ενδιαφέρονταν για αρχαιότητες. Ο Έλγιν και η κλοπή των γλυπτών. Ο Μπάιρον και Το προσκύνημα του Τσάιλντ Χάρολντ, ένα ποίημα στο οποίο αναρωτιόταν αν ο αρχαίος πολιτισμός μπορούσε να νεκραναστηθεί, κάτι που απασχολούσε και άλλους κι ας μην ήταν ποιητές. Ο Μπάιρον πάντως ήρθε στην Ελλάδα για να αγωνιστεί γι’ αυτήν. Με τον ερχομό του και τον θάνατό του συγκίνησε την παγκόσμια κοινή γνώμη. Οι Ρωμιοί ξαναγίνονται Έλληνες, όπως τους αποκάλεσε ο Αισχύλος στους Πέρσες. «Ο εξελληνισμός των Ρωμιών ήταν η μεγαλύτερη επανεπινόηση των ελληνόφωνων […] και πήγαινε χέρι χέρι με σειρά άλλων αλλαγών, οι οποίες ήταν κυριολεκτικά επαναστατικές».

Και φτάνουμε στην Ελληνική Επανάσταση. Σκιαγραφεί τον Μαυροκορδάτο και τον Κολοκοτρώνη, είναι εμφανής η προτίμησή του στον πρώτο, μιλάει για τους φιλέλληνες και τον Μπάιρον, φτάνει στον Καποδίστρια αλλά προσπερνάει βιαστικά τα αίτια της δολοφονίας του, φτάνει στην Ελλάδα ο Όθωνας στις 25-1-1833.

Το επόμενο κεφάλαιο, 1833-1974, και το τελευταίο, 1974-2021, μας φέρνουν στη νέα Ελλάδα, στον Γεώργιο Α’ και στην Ένωση με τα Επτάνησα. Ακολουθεί η οικονομική ανάπτυξη, οι οικογένειες Βαλλιάνου, Ράλλη, Μπενάκη, η Μεγάλη Ιδέα, οι Βαλκανικοί Πόλεμοι, οι Παγκόσμιοι, ο Μεταξάς…

Αναφέρεται και σε επιτυχίες καλλιτεχνικές και πρόσωπα. Καζαντζάκης και Σεφέρης, για το Νόμπελ, ξεχνά τον Ελύτη και το δεύτερο Νόμπελ, μιλά για τον Χατζιδάκι και τον Θεοδωράκη, για τον Ζορμπά και τον Ντασέν… Μιλά επαινετικά για τις κοινωνικές αλλαγές που έκανε ο Ανδρέας Παπανδρέου, ουδέτερα για τα υπόλοιπα χρόνια μέχρι σήμερα.

Εν ολίγοις, πρόκειται για ένα συναρπαστικό αφήγημα, το οποίο πέρα από τα μεγάλα γεγονότα εστιάζει και στα μικρά και στα ασήμαντα, αλλά κεντρίζει και την περιέργειά μας για το πώς βλέπει ένας Άγγλος την Ελλάδα της ιστορίας και του σήμερα.

Ο μεταφραστής Μενέλαος Αστερίου έκανε καλή δουλειά. Στο εξώφυλλο τμήμα ψηφιδωτού από την αρχαία ελληνική πόλη Ζεύγμα, 2ος π.Χ. αι., στα σύνορα Τουρκίας-Συρίας.

Οι Έλληνες: Μια παγκόσμια ιστορία
Roderick Beaton
μετάφραση: Μενέλαος Αστερίου
Εκδόσεις Πατάκη
σ. 568
ISBN: 978-618-07-0216-3
Τιμή: 22,90€