Marguerite Yourcenar: «Ιστορίες της Ανατολής»

Οι Ιστορίες της Ανατολής της Μαργκερίτ Γιουρσενάρ, μια συλλογή δέκα παράξενων παραμυθικών αφηγήσεων, σε θελκτική μετάφραση από τα γαλλικά του έμπειρου στη λογοτεχνική μετάφραση Γιάννη Στρίγκου, από τις δυναμικές Εκδόσεις Πατάκη, έρχονται τώρα, έπειτα από εκδοτικές διαδρομές πολλών δεκαετιών στον ευρωπαϊκό χρόνο, να επανασυστήσουν τόσο τη φερόμενη από τη συγγραφέα τους ως Ανατολή, όσο και τη

σχέση της ίδιας με τον μυθικό κόσμο της. Η διασταύρωση Δύσης και Ανατολής συνιστά ακόμα και σήμερα ένα γοητευτικό πεδίο ευφάνταστων και αντιθετικών κόσμων, που παρά τις ιστορικές απομυθοποιήσεις, εντούτοις παραμένει ένας καμβάς πολιτισμικών εμπειριών μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας ή, καλύτερα, μιας φαντασιωσικής πραγματικότητας: όπου η αλληγορική γλώσσα του μύθου και τα σημαινόμενά της δεν εξαντλούνται στον χρόνο, αντίθετα ανοίγονται σε αναδιαπραγμάτευση με την πολιτισμική διαφορετικότητα.

Το έργο αυτό της Γαλλίδας ακαδημαϊκού –της γυναίκας που έσπασε τον, για 345 χρόνια, κατεστημένο συντηρητισμό της γαλλικής Ακαδημίας, όταν το 1981 άνοιξε τη βαριά, αφιλόξενη για τη γυναικεία παρουσία πόρτα της, και δέχτηκε τη συγγραφέα στο ακαδημαϊκό άβατο– είχε εκδοθεί πρώτη φορά στη Γαλλία το 1938, από τις γνωστές Εκδόσεις Gallimard. Kαι παρά τις πολυάριθμες διορθώσεις –υφολογικές κατά το μάλλον– σε γενικές γραμμές παρέμεινε απείραχτο από τη συγγραφέα στην αρχική του εκδοχή. Σύμφωνα με ένα φιλολογικό υστερόγραφο στο τέλος του βιβλίου, η συγγραφέας μάς αποκαλύπτει το εθνολογικό υλικό, την προέλευση και τη μέθοδο με την οποία μεταμορφώνονται οι μύθοι σε λογοτεχνικά κείμενα. Το «Πώς σώθηκε ο Γουάνγκ Φο» στηρίζεται σε ταοϊστική παραβολή της αρχαίας Κίνας. Τα δύο επόμενα, «Το χαμόγελο του Μάρκο» και «Το γάλα του θανάτου», έχουν προέλευση βαλκανικά δημοτικά τραγούδια της εποχής του Μεσαίωνα. Η «Αποκεφαλισμένη Κάλι» είναι ο ανεξάντλητος ινδουιστικός μύθος, που με διαφορετική ερμηνεία πρόσφερε έμπνευση στον Γκαίτε (Ο Θεός και η Μπαγιαντέρα) και στον Τόμας Μαν (Τα αλλαγμένα κεφάλια). Η Ελλάδα αναβιώνει με τους θρύλους και τις δεισιδαιμονίες της στον «Άντρα που αγάπησε τις Νεράιδες» και στη «Χήρα Αφροδισία». Αντίθετα, «Η Παναγία η Χελιδονού» είναι μια φανταστική ιστορία, πλασμένη από τη συγγραφέα, στην επιθυμία της «να δώσει εξήγηση σ’ αυτή την πολύ χαριτωμένη ονομασία μιας εκκλησούλας της αττικής υπαίθρου». Στον «Τελευταίο έρωτα» ζωντανεύει η Χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου μέσα από τη μυθοπλασία. Το σενάριο είναι δάνειο από το αξιοθαύμαστο –όπως το χαρακτηρίζει– ιαπωνικό μυθιστόρημα του 11ου αιώνα, με τίτλο: Γκέντζι Μονογκατάρι της Μουρασάκι Σικίμπου, ένα πραγματικό έπος σε έξι ή επτά τόμους, όπου η συγγραφέας αφηγείται τις περιπέτειες ενός Δον Ζουάν της Ανατολής. «Το τέλος του Μάρκο Κράλιεβιτς» –γράφεται το 1978–, μια ιστορία όπως τη συνάντησε σε κάποιο χαμένο, μέσα στην πλούσια μνήμη της συγγραφέως, κείμενο, που βασίζεται σε ένα σερβικό δημοτικό τραγούδι, «για τον θάνατο του ήρωα στα χέρια ενός μυστηριώδους, κοινότοπου αλλά αλληγορικού περαστικού».

Η Μαργκερίτ Γιουρσενάρ στις Ιστορίες της Ανατολής αποθέτει τις εξωτικές πολιτισμικές της εμπειρίες από τις ταξιδιωτικές της περιπέτειες στους πολιτισμούς και στις παραδόσεις της εκτεταμένης γεωγραφικής περιοχής, που την αποκαλεί «Ανατολή», και που ενσωματώνει τις χώρες γύρω από τη Μεσόγειο, την Εγγύς Ανατολή μέχρι και τη μακρινή Άπω Ανατολή. Μια περιορισμένη συμβολική συνήχηση των πολιτισμών της Μεσογείου, σκηνοθετεί στην ιστορία «Το χαμόγελο του Μάρκο», όπου πάνω στο υπερωκεάνιο θα βρεθούν να συνομιλούν στη γέφυρα του πλοίου, πάνω σε συγκριτικές ερμηνευτικές εκδοχές του επικού ήρωα των Σλάβων, του Μάρκο, ο Έλληνας αρχαιολόγος, ο Αιγύπτιος πασάς και ο Γάλλος μηχανικός: συγκεράζοντας τον χριστιανισμό και το Ισλάμ με την κοσμική σκέψη και τον δυτικό, επιστημονικό ορθολογισμό.

Πολλά θα μπορούσαν να γραφούν για τη σχέση της Γιουρσενάρ με τον Λευκάδιο Χερν (και τον Γάλλο συγγραφέα Πιερ Λοτί) –ομοιότητες και διαφορές και κίνητρα και αναπαραστάσεις του κόσμου της Ανατολής– που δεν χωρούν βέβαια σ’ αυτό το σύντομο κριτικό κείμενο. Υποσημειώνω μονάχα ότι οι μελετητές του έργου της έχουν επισημάνει ότι η ιστορία του Γουάνγκ Φο, στις Ιστορίες της Ανατολής, είναι εμπνευσμένη από μια συλλογή ιαπωνικών παραμυθιών που συγκέντρωσε και αφηγήθηκε λογοτεχνικά ο Λευκάδιος Χερν, παρότι εκείνη το αναφέρει ως δική της επινόηση.

{jb_quote}Οι λογοτεχνικοί της χρόνοι κινούνται στο παρελθόν –στον μύθο και στην ιστορία– και οι λογοτεχνικοί της ήρωες –άντρες κατά κανόνα– αναγεννώνται στη γραφή της έπειτα από σχολαστική, επίμονη και μακρόχρονη, συχνά, έρευνα.{/jb_quote}

Θα πρέπει να αναφέρουμε –πέραν των φυσικών ταξιδιών αυτών των δυτικών ανατόμων της ψυχής της Ανατολής–, και τη μακρά βιβλιοφιλική θητεία τους στην αρχαιότητα –δυτική και ανατολική–, από όπου μορφοποιούν και την οικουμενικότητα του λογοτεχνικού προσανατολισμού τους. Ειδικότερα για τη Γιουρσενάρ, η λογοτεχνική της ενασχόληση με την ιαπωνική κουλτούρα –Ιστορίες της Ανατολής, Basho sur la route, στο Le tour de la prison κ.ά.– συνυφαίνεται με τη μακρόχρονη αναγνωστική της περιδιάβαση στον κόσμο της ιαπωνικής λογοτεχνίας ήδη από την εφηβική της ηλικία: από το θέατρο Νοh και την ποίηση χαϊκού μέχρι την Ιστορία του Genji, της σπουδαίας μυθιστοριογράφου και ποιήτριας (11ος αιώνας) Murasaki Shikibu –Μαρσέλ Προυστ της μεσαιωνικής Ιαπωνίας την αποκαλεί η Γιουρσενάρ–, που θα εξάψει τη φαντασία της και θα μεταγράψει το έργο σε μορφή διηγήματος, με τίτλο «Ο τελευταίος έρωτας του πρίγκιπα Γκέντζι», στις δικές της Ιστορίες της Ανατολής. «Έχω σκεφτεί περισσότερες από μία φορές ότι η ευαισθησία μου θα ήταν διαφορετική, αν δεν είχα προλάβει να γνωριστώ με το Atsumori και Sumidagava ταυτόχρονα με την Αντιγόνη». Η ίδια άλλωστε –όπως και ο Χερν και άλλοι αρνητές του δυτικού πολιτισμού από τον 19ο αιώνα– εσωτερικεύει την ιδιαιτερότητα των ανατολικών ιδεών πάνω στα μεγάλα υπαρξιακά ζητήματα, της αγάπης, της ομορφιάς, της γήρανσης και του θανάτου, της τέχνης, της αντίληψης του χρόνου, σε αντίστιξη με τις αντίστοιχες δυτικές.

Θα μπορούσαμε, παρά τις ιδιαιτερότητες της φύσης, της ζωής και της γραφής του καθενός, να διαπιστώσουμε ανάμεσα στον Λευκάδιο Χερν και τη Γαλλίδα συγγραφέα, κοινούς τόπους στον τρόπο με τον οποίο διώκονται συνεχώς, κυνηγημένοι, θαρρείς, από τον κόσμο τους. Ένα εσωτερικό τους βίωμα η απόδραση, έως ότου κατασταλάξουν σε μια ξένη «πατρίδα», που θα την αποδεχτούν, είτε με την ιδανίκευση μιας εσωτερικής φαντασίωσης, ο Χερν, είτε ως ένα φιλόξενο, για τις ανάγκες της ζωής της, ενδιαίτημα, η Γιουρσενάρ. «Φάντασμα χωρίς τόπο», θα αποκαλέσει τον Λευκάδιο Χερν ο Hitomi Nabae, έναν περιπλανώμενο κοσμοπολίτη, που θα αναζητά διαρκώς μια στέγη στοργής για τα ανεκδήλωτα συναισθήματά του· για να την ανακαλύψει και να την εγκολπωθεί στην ψυχή του πέρα από τις αλλοτριωμένες δυτικές του πατρίδες, στη λυρική μαγεία της Άπω Ανατολής. Αλλά και η Γιουρσενάρ, στο ιστορικό-φιλοσοφικό της μυθιστόρημα Mémoires d’Hadrien (Αδριανού απομνημονεύματα), όπου σε ένα ιστορικό πλαίσιο διεξέρχεται θέματα φιλοσοφικά –για τη ζωή, τον θάνατο, την αγάπη, το πέρασμα του χρόνου…–, θα γράψει διαλογιζόμενη πάνω στο τι είναι πατρίδα και πού ανήκει κανείς: «Η αληθινή γενέτειρα είναι αυτή όπου για πρώτη φορά κοιτάζει κανείς έξυπνα τον εαυτό του. Οι πρώτες μου πατρίδες ήταν τα βιβλία».

Έτσι, το ταξίδι είναι ένα είδος πεπρωμένου στη ζωή της Μαργκερίτ Γιουρσενάρ – όπως και του Χερν. Τόσο τα αναγνωστικά όσο και τα πραγματικά της ταξίδια και τα ταξίδια εσωτερικής κατάδυσης συνιστούν μέρος ενός προσωπικού modus vivendi, που τροφοδοτούν, με την περιέργεια εθνογράφου ή κοινωνικού ανθρωπολόγου, το περιεχόμενο των έργων της, αλλά και υποστηρίζουν τον εγκλιματισμό της μέσα στους κόσμους των λαϊκών πολιτισμών που «επισκέπτεται». Άλλωστε οι λογοτεχνικοί της χρόνοι κινούνται στο παρελθόν –στον μύθο και στην ιστορία– και οι λογοτεχνικοί της ήρωες –άντρες κατά κανόνα– αναγεννώνται στη γραφή της έπειτα από σχολαστική, επίμονη και μακρόχρονη, συχνά, έρευνα.

{jb_quote}Η αισθητική της είναι εμποτισμένη από τη μαγεία του ανατολίτικου μύθου, ενώ το μυθικό της σύμπαν ενσαρκώνει τη λογοτεχνική της βούληση να κατασκευάσει έναν αφηγηματικό κόσμο εξαίσιων μυθικών προσωπογραφιών.{/jb_quote}

Προϊόν μεγάλων ταξιδιών της είναι και οι Ιστορίες της Ανατολής, το έργο που θα αφιερώσει στον Έλληνα υπερρεαλιστή ποιητή Ανδρέα Εμπειρίκο, με τον οποίο θα «αλωνίσει» όλες τις περιοχές γύρω από τη Μαύρη Θάλασσα και την ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου. Εκεί, στο αλληγορικό ημίφως της αρχέγονης μυθολογίας της ζωής, θα αφουγκραστεί και θα καταγράψει ιστορίες ηρώων, μεταμορφωμένων σε υπερφυσικές οντότητες στο συλλογικό ασυνείδητο, που σμιλεύουν με ένταση πορτρέτα αντιθετικά –μεταξύ του καθαρτήριου καλού και της ενστικτώδους βαρβαρότητας–, εκεί όπου σχηματοποιούνται του αρχέτυπου ανθρώπου οι ανεξέλεγκτες επιθυμίες, τα όνειρα και οι εσχατολογικοί φόβοι· που τον κατευθύνουν πότε σε υπερβατικές καταστάσεις και πότε σε μορφές καταστροφικού νατουραλισμού.

Ένα μεγάλο ανάπτυγμα λαογραφικού υλικού από θρησκείες, λαϊκές λογοτεχνίες, συλλογικές φαντασιώσεις, θρύλους από διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα: την ελληνική μυθολογία, τα δημοτικά τραγούδια των Βαλκανίων, τις ταοϊστικές παραδόσεις της αρχαίας Κίνας, τις μυθιστορίες των Ιαπώνων, τα ινδουιστικά κείμενα, ακόμα και από μεσαιωνικά τραγούδια, μεταγράφονται από τη συγγραφέα στην υφολογική της λογοτεχνική ιδιόλεκτο και προσφέρονται ως η συναρπαστική εμπειρία μιας χαρισματικής story-teller, που έκαμε τον παρελθόντα χρόνο δική της οικεία πατρίδα, γεγονός που προσυπογράφει και τη λογοτεχνική της ταυτότητα. Η αισθητική της είναι εμποτισμένη από τη μαγεία του ανατολίτικου μύθου, ενώ το μυθικό της σύμπαν ενσαρκώνει τη λογοτεχνική της βούληση να κατασκευάσει έναν αφηγηματικό κόσμο εξαίσιων μυθικών προσωπογραφιών, έχοντας διεισδύσει στον ιδιαίτερο χαρακτήρα της Ανατολής. Το στιλ της, ανάμεσα στο μπαρόκ, το νεοκλασικό και το εξπρεσιονιστικό, με μια σχεδόν «ιμπρεσιονιστική γλώσσα», συνυφαίνεται με τον αισθητηριακό και συμβολικό κόσμο στον οποίο εναποθέτει συνειδητές και υποσυνειδησιακές διερευνήσεις της ανθρώπινης –και της δικής της– ψυχής. Παθιασμένος ερωτισμός και αρχέγονη βία –στοιχεία μιας φροϊδικού τύπου ψυχικής ανασκαφής– στις Ιστορίες της Ανατολής, συνδέουν την εικονοποιία της Γιουρσενάρ με ό,τι ο Έντουαρντ Σαΐντ τεκμηρίωσε ως δυτικό αποικιακό λόγο.

Η Ανατολή –σε μια εκτεταμένη γεωγραφικά «φωτογράφιση» από τη γραφίδα της Μαργκερίτ Γιουρσενάρ– χωρίς να χάνει τη μαγεία, το μυστήριο, τον ερωτικό αισθησιασμό και την ένταση (στο συναίσθημα, στη βίαιη αποφόρτισή του), μπορούμε να πούμε ότι συμπορεύεται με την επιθυμία της συγγραφέως να ανασκάψει ένδον και να φέρει σε φως τον σκοτεινό «μύθο» της ανθρώπινης ψυχής, εκεί που συνωστίζονται και διαπλέκονται τα ένστικτα με τους πολιτισμούς και καθοδηγούν τη φαινομένη πραγματικότητα της ζωής, που φωτίζεται στα μάτια όλων μας ως η πραγματική ζωή.

Συναρπαστικό το ταξίδι, με συγκρατημένο τον λυρισμό και το συναίσθημα, όπως και ο καθημερινός της λόγος, προσφέρει στον αναγνώστη, εκτός από την πνευματική τέρψη της λογοτεχνικής γραφής –η μετάφραση αξιώνει τα εύσημά της– και τη συνάντηση με τον ακατέργαστο εξωτισμό της λαϊκής μυθοπλασίας, που διαισθητικά βαθαίνει στο σκοτάδι για να ανακαλύψει τα κεκρυμμένα. Γιατί η αλήθεια των ανθρώπων, η αλήθεια της αγωνίας και του πάθους τους να γνωρίσουν, μπορεί να λεχθεί με πολλούς τρόπους και όλοι τους συμφιλιώνουν τόπους και εποχές, μύθους και ιστορία, επιστήμη και τέχνη. Και συγκροτούν το πολυπρισματικό ανθρώπινο πορτρέτο, που πραΰνεται μέσα στη λογοτεχνική του κορνίζα. Αυτό το πολλαπλών οπτικών διαπολιτισμικό πορτρέτο φιλοτεχνεί και μας προτείνει η Μαργκερίτ Γιουρσενάρ στις Ιστορίες της Ανατολής, τις δικές της –και δικές μας– ιστορίες!

Ιστορίες της Ανατολής
Μαργκερίτ Γιουρσενάρ
μετάφραση: Γιάννης Στρίγκος
Εκδόσεις Πατάκη
σ. 168
ISBN: 978-960-16-9793-2
Τιμή: 12,20€