Η Τουρκική Εξωτερική Πολιτική στο μεταίχμιο – Γράφει ο Θράσος Ευτυχίδης

Η ημερομηνία των Τουρκικών εκλογών είναι πλέον γνωστή – η 14η Μαΐου. Όπως δείχνουν όλες οι δημοσκοπήσεις και εκτός κάποιου συγκλονιστικού απροόπτου, φαίνεται ότι την ημέρα εκείνη κλείνει ο κύκλος της 20ετούς διακυβέρνησης της γείτονος από τον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν και το ΑΚP – Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης.

 Του Θράσου Ευτυχίδη*

Το ΑΚΡ κέρδισε για πρώτη φορά τις εκλογές

Ο Ερντογάν έφερε μια σειρά σοβαρών τομών στη σύγχρονη Τουρκία, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό. Όσοι γνωρίζουν την Τουρκία του πριν και του σήμερα μπορούν να αντιληφθούν τη μεταμόρφωση δια γυμνού οφθαλμού. Η Τουρκία, παρά τα όποια προβλήματα  του σήμερα, είναι γεγονός ότι θα βγει ισχυρότερη από αυτή την περίοδο. Αδιαμφισβήτητα, δύο από τους τομείς που λειτουργούν αλληλένδετα και υπέστησαν αλλαγές και διαφοροποιήσεις, είναι η εξωτερική πολιτική και η άμυνα.

Γενικά αν μελετήσουμε την τουρκική εξωτερική πολιτική σε βάθος χρόνου, θα κατανοήσουμε ότι αυτή διακρίνεται από μία συνέπεια. Συνέπεια όχι πάντα ως προς την εξυπηρέτηση συγκεκριμένων στόχων αλλά ως προς τη λειτουργία υπό διαρκώς μεταβαλλόμενες συνθήκες. Συνέπεια ως προς αρχές που διαμορφώνει το διεθνές περιβάλλον αλλά και η στρατιωτική της δύναμη.

100 χρόνια μετά την ίδρυση του σύγχρονου Τουρκικού κράτους η λογική της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής παραμένει φοβική. Οι στόχοι της είναι πάντα να υπερασπίσει πρώτα τα κεκτημένα της και μετά αν και όταν αισθάνεται δυνατή να κάνει το βήμα παραπέρα. Για πολλά χρόνια αυτή η πολιτική αφορούσε και εν πολλοίς και σήμερα, στην αναγνώριση του μεγαλύτερου κινδύνου (ισχυρού κράτους) για την ίδια την ύπαρξή της και τη σύσταση των απαραίτητων συμμαχιών για την αντιμετώπισή του. Η προ Ερντογάν Τουρκία, πρακτικά ποτέ δεν αισθάνθηκε δυνατή ώστε να συγκρουστεί με τους «εχθρούς» της, μια που στρατιωτικά ήταν αδύναμη μια που ήταν απόλυτα εξαρτημένη σε εξοπλισμούς από άλλα ισχυρά κράτη.

Και η αδυναμία αυτή προφανέστατα δεν έχει να κάνει με αριθμητικά μεγέθη. Η Τουρκία ως ένα κράτος «μεσαίου μεγέθους» αντιλαμβάνεται πλήρως ότι θα μπορούσε να κερδίσει έναν τοπικό πόλεμο απέναντι σε οποιονδήποτε από τους γείτονες της και συμπεριλαμβάνω και εμάς και ας μην αρέσει σε κάποιους. Αντιλαμβάνεται επίσης ότι καμία επιθετική της κίνηση δε θα έχει αποτέλεσμα απέναντι σε οποιονδήποτε εκ των γειτόνων της όταν αυτός έχει διαμορφώσει ισχυρές συμμαχίες με άλλα μικρά κράτη ή ακόμη χειρότερα με ένα ισχυρό κράτος. Η Τουρκία που παρά την ανάπτυξη παραμένει ένα μεσαίο κράτος καταλαβαίνει ότι ακόμη και σήμερα δε θα μπορούσε να αντισταθεί σε δυνητικό κίνδυνο από κάποιο ισχυρό κράτος. Έτσι λοιπόν σε ολόκληρη την ιστορία της διαμορφώνει κατά περίπτωση και ανάλογα με τον πιθανότερο κίνδυνο συμμαχίες. Όχι απαραίτητα τις ίδιες. Και πάντα φροντίζει να προσεταιριστεί τον εκάστοτε ισχυρό. Τα λάθη έχουν τραγικές συνέπειες. Να θυμηθούμε την αναγκαστική επιλογή της Γερμανίας ως συμμάχου στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο που οδήγησε στο τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Ολόκληρη την προηγούμενη περίοδο του ψυχρού πολέμου, έχοντας αναγνωρίσει ως μεγαλύτερο δυνητικά κίνδυνο στα συμφέροντά της, την ΕΣΣΔ αρχικά και τη Ρωσία μετέπειτα, έχει βρεθεί στο ΝΑΤΟ. Άλλωστε η γεωστρατηγική της θέση εξυπηρετούσε απόλυτα και τους σκοπούς της συμμαχίας και τις ΗΠΑ.

Το 2002 το ΑΚΡ (Κόμμα και Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης) αναλαμβάνει την εξουσία στην Τουρκία. Το ΑΚΡ κατά την περίοδο της διακυβέρνησης της χώρας υιοθέτησε διάφορες πολιτικές που δεν ήταν σύμφωνες πάντα με τις αρχές των ιδρυτών του που διαμόρφωσαν τα ιδεολογικά του χαρακτηριστικά μέσα σε ισλαμιστικούς και αντι-ισραηλινούς κύκλους. Ας μη ξεχνάμε ότι ιδρύθηκε από μέλη του ισλαμικού «Κόμματος της Αρετής».

Η πολιτική των «μηδενικών προβλημάτων»

Το 32% της πρώτης εκλογής του ίσως ήταν αυτό που δεν επέτρεψε τις απευθείας ακρότητες. Έτσι λοιπόν ένα κόμμα με καθαρά αντι – ευρωπαϊκό χαρακτήρα παρουσιάσθηκε τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό ως ένα Δημοκρατικό μεταρρυθμιστικό κόμμα με φιλοευρωπαϊκό χαρακτήρα.

Είναι η πρώιμη περίοδος της διπλωματίας και της εξωτερικής πολιτικής του ΑΚΡ, με εκφραστή της τον ένα εκ των συνιδρυτών του, τον Αμπντουλάχ Γκιούλ στη θέση του ΥΠΕΞ. Είναι η πολιτική των μηδενικών προβλημάτων με τους γείτονες, της ανανέωσης της συζήτησης για την Ευρωπαϊκή προοπτική της Τουρκίας της ανάπτυξης σχέσεων και του διαλόγου ακόμη και με το Ισραήλ, αλλά και μια ουδέτερη στάση σε επιλογές ισχυρών συμμάχων όπως οι ΗΠΑ. Ήδη το 2003 η Τουρκία αρνείται τη συμμετοχή στις επιχειρήσεις στο Ιράκ. Πολιτική που και πάλι δεν έδωσε ουσιαστικά αποτελέσματα. Στην περίπτωση της άρνησης συμμετοχής στην αμερικανική επέμβαση στο Ιράκ π.χ. οι ΗΠΑ οδηγήθηκαν σε αναζήτηση νέων συμμάχων στην περιοχή (κούρδων) που αποτελούν πρόβλημα για την Τουρκία μέχρι σήμερα.

Σ’ αυτή την περίοδο βέβαια, ο Ερντογάν επιτυγχάνει μια σειρά στόχων – στοιχημάτων επιβίωσης. Η οικονομία τρέχει με υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης κάτι που του δίνει συναίνεση και ισχυρή αποδοχή στο εσωτερικό. Συγκρούεται με επιτυχία με το Κεμαλικό κατεστημένο και υποτάσσει τον στρατό που μέχρι εκείνη στιγμή αποτελεί ισχυρό παράγοντα της πολιτικής ζωής της χώρας και εγγυητή του κοσμικού κράτους. Με τις υποθέσεις της «Εργκενεκόν» και της «Βαριοπούλας» ο στρατός εξαναγκάζεται να περιοριστεί αποκλειστικά και μόνο στο ρόλο του. Παράλληλα από το 2010 με ένα ισχυρό αμυντικό πρόγραμμα προσπαθεί να επιλύσει το μόνιμο έλλειμα της Τουρκίας, αυτό της απόλυτης εξάρτησης σε εξοπλισμούς από ισχυρά τεχνολογικά αναπτυγμένα κράτη.

Η Αραβική Άνοιξη και η στροφή στον Νέο – Οθωμανισμό

Η δεύτερη περίοδος θα μπορούσαμε να πούμε ότι αρχίζει με τη δεύτερη θητεία του Ερντογάν ως Πρωθυπουργού και την Υπουργία του καθ. Αχμέτ Νταβούτογλου. Η μεγάλη νίκη του 2011 όπου το ΑΚΡ συγκέντρωσε το 49% σηματοδοτεί αυτή την αλλαγή.

Ο Ερντογάν αντιλαμβάνεται πλέον ότι δεν έχει ανάγκη τους μεταρρυθμιστές και απομακρύνεται από αυτούς. Αντιλαμβάνεται ότι οι απαιτήσεις της ενταξιακής στην Ε.Ε. πορείας αποτελούν βαρίδια στις δικές του αντιλήψεις αλλά και σχεδιασμούς. Ο Νεοθωμανισμός του Νταβούτογλου γίνεται το κυρίαρχο δόγμα στην εξωτερική πολιτική. Σ’ αυτό βέβαια κυρίαρχο ρόλο διαδραματίζει και η αραβική άνοιξη.

Έτσι το ΑΚΡ μπορεί επιτέλους να εκφράσει και πρακτικά την ιδεολογία του. Προχωράει σε κινήσεις εξισλαμισμού στο εσωτερικό και Νέο – Οθωμανισμού στο εξωτερικό. Θεωρεί ότι η «Αραβική άνοιξη» παρέχει την ευκαιρία για ανάδειξη κοντινών στη δική του ιδεολογία ηγετών σε μια σειρά χώρες όπως η Τυμησία, η Λιβύη, η Αίγυπτος και η Συρία. Σφυρηλατεί ισχυρούς δεσμούς με τη Μουσουλμανική Αδελφότητα και τη Συριακή αντιπολίτευση και αυτό οδηγεί αναπόφευκτα στη σύγκρουση με τη Σαουδική Αραβία. Η ιδέα είναι απλή – Η Τουρκία ισχυρή περιφερειακή δύναμη με έναν ηγέτη του μουσουλμανικού κόσμου – Ερντογάν, που στηρίζει τη δύναμή του στην ισχυρή επιρροή σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή, σε μια περιοχή που εκτείνεται από την Τυνησία έως τα σύνορα με το Ιράκ.

Αυτό θα μπορούσε ίσως να γίνει εφικτό με δεδομένη και την αποχώρηση των ΗΠΑ από την περιοχή. Δυστυχώς για την Τουρκία οι εξελίξεις δεν τη δικαίωσαν. Στην Αίγυπτο η κατάσταση ανατράπηκε με ένα στρατιωτικό πραξικόπημα τον Ιούλιο του 2013, στην Τυνησία η κυβέρνηση Εναχντά που υποστηριζόταν από τη Μουσουλμανική Αδελφότητα κατέρρευσε, στη Λιβύη, την Υεμένη, τη Συρία ξεκίνησαν αιματηροί εμφύλιοι. Παρά τις προσπάθειες για τη διεκδικούμενη θέση της ηγέτιδας περιφερειακής δύναμης, η Τουρκία μετατράπηκε στην καλύτερη των περιπτώσεων, μέρος των προβλημάτων που δημιουργήθηκαν.

Στα Βαλκάνια και στα πλαίσια αυτής της πολιτικής η Τουρκία προσπάθησε με αρκετή επιτυχία σε κάποιες περιπτώσεις να προσεταιριστεί κράτη με μουσουλμανικούς πληθυσμούς (Αλβανία, FYROM, Κόσσοβο, Βοσνία Ερζεγοβίνη) δημιουργώντας όμως με αυτό τον τρόπο συσπείρωση των παλιών της αντιπάλων.

Η εξωτερική πολιτική δύναμης και εκφοβισμού την περίοδο της Προεδρικής Δημοκρατίας

Η τρίτη περίοδος της εξωτερικής πολιτικής της περιόδου Ερντογάν, ξεκινά με τις εκλογές του 2015, όπου για να διασφαλιστεί η κυβερνητική πλειοψηφία του ΑΚΡ ο Ερντογάν συμμαχεί με τους ακραίους εθνικιστές του Μπαχτσελί. Είναι κοινό μυστικό ότι υπάρχει επίσης μια μη ανακοινώσιμη συμμαχία με το ευρασιατικού προσανατολισμού  Πατριωτικό Κόμμα (Vatan Partisi) στους κόλπους του οποίου στεγάζονται αρκετοί αξιωματικοί του στρατού και των υπηρεσιών ασφαλείας. Κάποιοι μάλιστα απ αυτούς έχουν εκτίσει ποινές φυλάκισης στις υποθέσεις «Εργκενεκόν» και «Βαριοπούλα».

Οι αλλαγές στην εξωτερική πολιτική σηματοδοτούνται από δύο κύρια γεγονότα. Το αποτυχημένο πραξικόπημα του Ιουλίου του 2016 και την αλλαγή στο πολιτικό σύστημα της χώρας σε Προεδρική Δημοκρατία με αυξημένες αρμοδιότητες του Προέδρου.

Η Τουρκία κατρακυλάει στον αυταρχισμό και τον μιλιταρισμό. Οι επιτυχίες της τουρκικής αμυντικής βιομηχανίας αποθρασύνουν το σύστημα Ερντογάν. Με ένα προεδρικό Διάταγμα για την αναδιάταξη στο Τουρκικό ΥΠΕΞ αποδυναμώνει πλήρως το πλέον παραδοσιακό γραφειοκρατικό και φιλοδυτικό σύστημα της Τουρκίας επιτρέποντας την αξιοποίηση στελεχών του ΑΚΡ σε θέσεις ευθύνης. Την περίοδο από το 2016 έως το 2020, 25 τουλάχιστον στελέχη του ΑΚΡ διορίζονται Πρέσβεις παρακάμπτοντας το παραδοσιακό διπλωματικό σώμα.

Μέχρι και σήμερα η Τουρκία έχει να παρουσιάσει τρεις επιτυχημένες στρατιωτικές επιδρομές στην Βόρεια Συρία και δύο στρατιωτικές επιχειρήσεις, την αύξηση της στρατιωτικής της παρουσίας στο Βόρειο Ιράκ, την ισχυρή στρατιωτική παρουσία – βάση στη Σομαλία, τη δημιουργία μιας ναυτικής βάσης στην Αλβανία, την άμεση εμπλοκή στο πόλεμο μεταξύ Αζερμπαϊτζάν και Αρμενίας, την ενεργή συμμετοχή στις εμφύλιες συγκρούσεις στη Λιβύη και τη Συρία. Η Τουρκία μετατράπηκε σταδιακά αλλά σε σύντομο διάστημα μέρος των προβλημάτων σε μια σειρά ένοπλων συρράξεων και όχι μέρος της λύσης.

Η πολιτική αυτή την φέρνει σε τροχιά σύγκρουσης με ισχυρές στρατιωτικά δυνάμεις τόσο σε περιφερειακό αλλά και σε Ευρωπαϊκό επίπεδο. Αν και μέχρι σήμερα δεν έχει αναγνωρίσει τον υπεύθυνο του χτυπήματος των Rafale στο τουρκικό στρατόπεδο στη Λιβύη, όλοι γνωρίζουν ποιος βρίσκεται πίσω απ’ αυτό. Η ήττα του Τραμπ επιδεινώνει τις σχέσεις με τις ΗΠΑ.

Η πλήρης απομάκρυνση από την Ε.Ε. (εργαλειοποίηση του μεταναστευτικού, οπισθοδρόμηση στα ανθρώπινα δικαιώματα και ελευθερίες), η εκτεταμένη χρήση στρατιωτικής δύναμης και μέσων μετατρέπει σταδιακά την εξωτερική πολιτική της Τουρκίας σε μια πολιτική εκφοβισμού που απομακρύνει από κοντά της ακόμη και φυσικούς της Συμμάχους. Σκεφθείτε απλά ότι η Τουρκία τα τελευταία 10 χρόνια δεν είχε διπλωματικές αποστολές σε χώρες όπως το Κατάρ, η Σαουδική Αραβία και το Ισραήλ.

Η υιοθέτηση του δόγματος της «Γαλάζιας Πατρίδας», το παράνομο Τουρκολιβυκό Μνημόνιο, το φλερτ με τη Μόσχα και την Ευρασιατική Ένωση, η μη ταύτιση με τις επιλογές στο θέμα του Πολέμου στην Ουκρανία, έχουν πρακτικά οδηγήσει σήμερα την Τουρκία στην οικονομική κατάρρευση και στην πλήρη απομόνωση τη στιγμή που ολόγυρά της δημιουργούνται νέες περιφερειακές γεωστρατηγικές και γεωοικονομικές συμμαχίες.

Η κατάσταση θυμίζει πολύ την εποχή της κατάρρευσης και διάλυσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Όπως και τότε, η Τουρκία αναζητά απεγνωσμένα συμμάχους αλλά κανένας δε δείχνει να ενδιαφέρεται, κανένας δεν μπορεί να έχει εμπιστοσύνη, ενώ η μοναδική διαθέσιμη επιλογή, αυτή της Ρωσίας, μπορεί να την οδηγήσει και μαθηματικά στο τέλος.

Τι θα συμβεί σε περίπτωση πολιτικής αλλαγής

Είναι σαφές ότι σε περίπτωση νίκης της αντιπολίτευσης η Τουρκία θα επιστρέψει σε μια πιο φιλοδυτική και φιλευρωπαϊκή στάση με ταυτόχρονη απομάκρυνση από τη Ρωσία και τον Ευρασιατισμό.

Ο απεγκλωβισμός από τη εθνικιστική έκφραση και τη στρατηγική εκφοβισμού όμως θα απαιτήσει χρόνο και διαμόρφωση νέων συνθηκών στο εσωτερικό της. Οπωσδήποτε η αλλαγή του Συντάγματος και η επιστροφή στην Προεδρευομένη  Δημοκρατία, όπως και η αποκατάσταση της διπλωματικής γραφειοκρατίας στο Τουρκικό ΥΠΕΞ είναι απόλυτα επιβεβλημένες. Αλλά και γι αυτά τα αναγκαία βήματα απαιτείται χρόνος αλλά και ευρεία πλειοψηφία.

Ακόμη και έτσι η Τουρκία θα αντιμετωπίζει διαρκώς μια κρίση αξιοπιστίας και εμπιστοσύνης, τουλάχιστον για τα επόμενα 5 χρόνια. Η απεμπλοκή από τις κρίσεις στις οποίες έχει εμπλακεί θα είναι μια δύσκολη διαδικασία.

F16 και Ελλάδα

Έχω πει και γράψει πολλές φορές ότι η Τουρκία αργά η γρήγορα θα πάρει τα F16. Αλλά αυτό δεν αλλάζει κάτι. Δεν είναι η στρατιωτική ισχύς ο παράγοντας που αποτρέπει αυτή τη στιγμή ένα πόλεμο. Είναι αστείο πραγματικά να πιστεύουμε κάτι τέτοιο Είναι το Διεθνές περιβάλλον, οι ισχυρές συμμαχίες και η παρουσία του Αμερικανικού παράγοντα στην περιοχή.

Ναι η Ελλάδα είναι υποχρεωμένη να διατηρεί μια δύναμη αποτροπής ικανή να αντιδράσει για περιορισμένο όμως χρόνο σε περίπτωση που η Τουρκία διανοηθεί να τολμήσει το αδιανόητο, αλλά έχουν μαζευτεί πλέον πολλά και όλα δείχνουν ότι οι Μεγάλες Δυνάμεις του σήμερα δεν έχουν τους ενδοιασμούς των μεγάλων Δυνάμεων ενός αιώνα πριν στο να λύσουν το νέο Ανατολικό ζήτημα.

* Ο Θράσος (Θρασύβουλος) Ευτυχίδης είναι διεθνολόγος οικονομολόγος. Απόφοιτος της Σχολής Διεθνών Σχέσεων και Διεθνούς Δικαίου του Κρατικού Πανεπιστημίου του Κιέβου (πρώην ΕΣΣΔ) με ειδίκευση τις Διεθνείς Οικονομικές Σχέσεις. Έχει εργασθεί σε θέσεις ευθύνης στην Ελλάδα και σε Διεθνείς Οργανισμούς. Έχει συμμετάσχει σε σειρά διεθνών αποστολών σε εμπόλεμες ζώνες. Έχει δημοσιεύσει σειρά άρθρων για τις εξελίξεις στην ευρύτερη περιοχή.

The post Η Τουρκική Εξωτερική Πολιτική στο μεταίχμιο – Γράφει ο Θράσος Ευτυχίδης appeared first on The President.