Βιο-εξουσία και «βιο-απαρτχάιντ»

Μία από τις σημαντικές επιπτώσεις της καταπολέμησης της πανδημίας του κορωνοϊού υπήρξε η αναβίωση των αναλύσεων από ειδικούς σε διάφορες χώρες σχετικά με το νέο νόημα της έννοιας της βιο-εξουσίας και της βιο-διακυβέρνησης.

του Έρολ Ούσερ*

Ο όρος «βιο-εξουσία» δεν είναι καθόλου νέος. Αρκετές δεκαετίες πριν, ο διάσημος γάλλος στοχαστής Μισέλ Φουκώ επεξεργάστηκε τον όρο με επαρκώς λεπτομερή τρόπο. Αφενός, όταν χρησιμοποιούσε τον όρο «βιο-εξουσία», πολλά από αυτά που συζητούσε αφορούσαν την εξουσία των αρχών να ελέγχουν τη σεξουαλικότητα, το σώμα και την αναπαραγωγή του πληθυσμού.

Από αυτή την άποψη, η «βιο-εξουσία» συνιστά ένα εργαλείο για τη ρύθμιση της σεξουαλικής συμπεριφοράς, πολλώ δε μάλλον ένα εργαλείο καταστολής. Πέρα ​​από αυτό, ωστόσο, ο Φουκώ επέστησε την προσοχή στα ευρύτερα προβλήματα που σχετίζονται με τον όρο. Τα προβλήματα αυτά αφορούν επίσης τα ιδρύματα δημόσιας υγείας. Σε αυτό το πλαίσιο, η ρύθμιση της σωματικής υγείας των πολιτών (τις περισσότερες φορές όχι με τον καλύτερο δυνατό τρόπο) για την επίλυση ορισμένων διοικητικών καθηκόντων των αρχών (συμπεριλαμβανομένων, κατά τον Φουκώ, εκείνων που σχετίζονται με την οικονομική και κοινωνική υποτέλεια των πολιτών) κατέστη ένας από τους σημαντικότερους τομείς στους οποίους η βιο-εξουσία τέθηκε επικεφαλής στο πλαίσιο της στρατηγικής κυριαρχίας των κυβερνώντων έναντι της κοινωνίας.

Σύμφωνα με αυτή τη λογική, ο Μισέλ Φουκώ θεώρησε τη βιο-εξουσία ως μια από τις τεχνικές του κράτους για τη συγκρότηση αυτού που ονόμασε «πειθαρχικά ιδρύματα». Ο Φουκώ κατέταξε τα δημόσια νοσοκομεία ανάμεσα στα βασικά πειθαρχικά ιδρύματα, μαζί με τα σχολεία, τους κοιτώνες, τις εργατικές κατοικίες, τους στρατώνες, τις φυλακές κ.λπ. Έτσι, οι νόρμες που ήταν απαραίτητες για τις αρχές κωδικοποιήθηκαν σιωπηρά ως αποδεκτές κοινωνικές πρακτικές συμπεριφοράς, οι οποίες δεν εκλαμβάνονταν πλέον ωσάν να έχουν επιβληθεί στο κοινωνικό σύνολο, αλλά σαν να είναι εγγενείς. Συνεπώς, η «βιο-διακυβέρνηση» βοήθησε τα κέντρα εξουσίας να κρατήσουν την κοινωνία σε μια αναγκαία κατάσταση υποταγής, όπου απουσίαζε οποιαδήποτε κατηγορία περί απροκάλυπτης εκμετάλλευσης ή παραμέλησης. Ως εκ τούτου, σύμφωνα με τον Γάλλο φιλόσοφο, «τα βασικά βιολογικά χαρακτηριστικά του ανθρώπινου είδους έγιναν αντικείμενο πολιτικής στρατηγικής, αντικείμενο μιας γενικότερης στρατηγικής της εξουσίας» (Territory, Population: Lectures at the College de France 1977–78).

Αυτή η πολιτική στρατηγική της βιο-εξουσίας εκφράζεται στη θεμελίωση και την εδραίωση των αντίστοιχων μύθων και αφηγημάτων στη συνείδηση ​​του κοινού, οι οποίοι εν συνέχεια από μόνοι τους αρχίζουν να διαμορφώνουν και να «πειθαρχούν» τη ζωή του ατόμου προς την επιθυμητή κατεύθυνση. Εξ αυτού, ο Φουκώ, γνωστός για την κριτική του στάση, χρησιμοποίησε τον όρο «βιο-πολιτικός κρατικός ρατσισμός». Ταυτόχρονα, ο ρατσισμός δεν ήταν πλέον κατανοητός με την εθνικιστική του έννοια, αλλά ως μέσο για την καταστολή της ατομικότητας μέσω της δεσπόζουσας «μαζικοποίησης».

Έτσι, ο Φουκώ συνέδεσε άμεσα τη βιο-εξουσία με την περιστολή και παραβίαση των ατομικών δικαιωμάτων. Μετά τον Φουκώ, η θεωρία του αποτέλεσε αντικείμενο ανάλυσης από έναν άλλο γνωστό φιλόσοφο, τον Τζόρτζιο Αγκάμπεν, και μια πλειάδα άλλων συγγραφέων.

Με την πάροδο του χρόνου, η φουκωική ιδέα περί βιο-εξουσίας είχε καθοριστικό αντίκτυπο στη συζήτηση για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Αλλά μέχρι πρότινος, χρησιμοποιήθηκε στα αφηγήματα της πολιτικής διαμαρτυρίας υπό τη στενή της κυρίως έννοια, σε ό,τι αφορά την προάσπιση των δικαιωμάτων των σεξουαλικών μειονοτήτων. Συγχρόνως, το ευρύτερο πλαίσιο της βιο-εξουσίας, ως πολιτικής τεχνολογίας για την πειθάρχηση της κοινωνίας στο πλαίσιο που είναι απαραίτητο για την εξουσία, δεν αξιοποιήθηκε σε πολιτικούς αγώνες και θεωρήθηκε μάλλον ως μια υπονοούμενη δυστοπία, παρά ως αντικείμενο διαμαρτυρίας. Άρα, η βιο-εξουσία, μέχρι πρότινος, παρέμεινε σε γενικές γραμμές απλώς μια θεωρία, όμορφη και εξεζητημένη, όπως πολλές κατασκευές του Μισέλ Φουκώ, χωρίς όμως να έχει πρωτεύοντα ρόλο για τις πραγματικές πολιτικές πρακτικές υποταγής και διαμαρτυρίας.

Ωστόσο, όλα αυτά άλλαξαν με την πανδημία του κορωνοϊού. Η πραγματικότητα της τρέχουσας πανδημίας, που συνδέεται με την οργάνωση διαφόρων ειδών απαγορεύσεων και καραντίνας και την κατάρρευση των διεθνών συγκοινωνιακών συνδέσεων, οδήγησαν σε ένα ουσιαστικά νέο επίπεδο σε ό,τι αφορά την κατανόηση της βιο-εξουσίας. Όλες οι δυστοπικές κατασκευές της πέρασαν πολύ γρήγορα από τη θεωρία στην καθημερινή πρακτική.

Την ίδια στιγμή, η παράδοση εκείνη που κατανοεί στην ακραία της μορφή τη βιο-εξουσία ως μέσο κυριαρχίας και καταστολής, προερχόμενη από τον Φουκώ, αντανακλάται στον τρόπο εκτίμησης της πανδημίας. Σύμφωνα με αυτήν τη λογική, ο κίνδυνος του κορωνοϊού για την κοινωνία ορίστηκε πρωτίστως όχι ως η εμφάνιση μιας φοβερής νέας ασθένειας, αλλά ως απόρροια εξωφρενικών δυστοπικών κυβερνητικών αποφάσεων από τα κέντρα εξουσίας. Αυτό κατέστησε δυνατό ώστε να αναχθεί η βιο-εξουσία στο υψηλότερο επίπεδο υποταγής. Ο ίδιος ο Τζόρτζιο Αγκάμπεν, σε κάποιες από τις ομιλίες του, εμφανιζόταν λίγο ως πολύ ως αρνητής του κορωνοϊού και δήλωνε ότι η επιδημία «εφευρέθηκε» από τα κέντρα εξουσίας για να παγιώσει τις κατασταλτικές της πρακτικές. Αυτό φαίνεται εξωτερικά παράδοξο, αλλά συνάδει απόλυτα με την κριτική παράδοση του Φουκώ: υπάρχει ένα αξίωμα σύμφωνα με το οποίο ο αγώνας των κέντρων εξουσίας ενάντια στην επιδημία επιφέρει μεγαλύτερο πλήγμα στην κοινωνία από ό,τι η καθαυτή επιδημία. Συμφωνούμε ότι σε ένα ταπεινό καθημερινό επίπεδο, πολύ μακριά από τις υψηλές θεωρίες των Φουκώ και Αγκάμπεν, μια τέτοια προσέγγιση είναι διάχυτη στην κοινή γνώμη, αν και υπό τη μορφή καθημερινής συνομιλίας στα κοινωνικά δίκτυα.

Παράλληλα, είναι προφανές ότι σε αυτό το στάδιο, στην πιο λεπτομερή και «προηγμένη» μορφή τους, οι έννοιες του βιο-ελέγχου αφορούν κυρίως σε το εθνικό, ενδοκρατικό επίπεδο. Το κράτος, με την ισχύ των εξουσιών του, αποφασίζει για το τάδε ή το δείνα διοικητικό καθεστώς που σχετίζεται με τη διασφάλιση της βιο-εξουσίας. Κάθε κράτος θεσπίζει τις δικές του συνθήκες καραντίνας, τα δικά του επίπεδα περιορισμού των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ελέω πανδημίας, τα δικά του επίπεδα οικονομικής βοήθειας, τα δικά του ιατρικά πρωτόκολλα, τους δικούς του όρους για την είσοδο αλλοδαπών στην επικράτειά του κ.ο.κ.

Ταυτόχρονα, όμως, το ζήτημα της μεταφοράς της βιο-διακυβέρνησης αυτής από εθνικό σε παγκόσμιο επίπεδο γίνεται ολοένα και πιο επείγον.

Ενώ πληθαίνουν οι συζητήσεις γύρω από το ζήτημα αυτό, οι εξελίξεις διαμορφώνονται εκ των πραγμάτων, και a priori, ο κύριος παγκόσμιος θεσμός σε αυτόν τον τομέα, ήτοι ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, βρίσκεται στο επίκεντρο του πολιτικοποιημένου αγώνα του Τραμπ ενάντια στην Κίνα. Αλλά με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, η θέσπιση ορισμένων κανόνων και κανονισμών για την αντιμετώπιση μιας πανδημίας, όχι μόνο σε κρατικό, αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο, θα προκύψει από μόνη της στο εγγύς μέλλον. Αυτό συμβαίνει ήδη εν μέρει σε σχέση με τα πρωτόκολλα ιατρικής περίθαλψης, αλλά αυτό συνιστά μια ιδιωτική παράμετρο. Ο παγκόσμιος κανονισμός των διεθνών συγκοινωνιακών συνδέσεων θα καταστεί ακόμη πιο σημαντικός. Και εδώ ο κίνδυνος είναι ήδη ορατός για την εδραίωση ενός πραγματικού «βιο-απαρτχάιντ» που προέκυψε από την εννοιολογική σκέψη του Μισέλ Φουκώ.

Αναγνωρίζεται ήδη ως ένας καθολικά δεσμευτικός κανόνας σε ό,τι αφορά την ύπαρξη ενός αρνητικού τεστ για τον κορωνοϊό. Στο μέλλον, ένα πιστοποιητικό εμβολιασμού κατά του κορωνοϊού θα μπορούσε να εκληφθεί ως μια παγκόσμια άδεια εισόδου. Το «βιο-διαβατήριο» ως βασικό έγγραφο στο εγγύς μέλλον συζητείται σχεδόν ανοιχτά. Και θα είναι ένα πολύ πιο σημαντικό χαρτί από τη συνηθισμένη ταυτότητα που έχουμε. Αρχικά, θα διαχωρίσει αυτούς που μπορούν να ταξιδέψουν από εκείνους που δεν μπορούν. Εν συνεχεία θα αποτελέσει κριτήριο για αυτούς που θα μπορούν να εργαστούν σε συγκεκριμένες θέσεις και εκείνους που δεν μπορούν· αυτούς που θα μπορούν να επισκεφθούν καταστήματα, μουσεία κ.λπ.

Κατά συνέπεια, το «βιο-απαρτχάιντ» σε σχέση με τον κορωνοϊό μπορεί πολύ γρήγορα να μετεξελιχθεί σε κανόνα, τόσο σε εθνικό όσο και σε παγκόσμιο επίπεδο. Και μετά την καθιέρωση ορισμένων κανονιστικών κανόνων, αναπόφευκτα θα ανακύψει το ζήτημα της δημιουργίας των αντίστοιχων παγκόσμιων θεσμών. Επομένως, η θεσμοποίηση της παγκόσμιας βιο-διακυβέρνησης θα αποδειχθεί ένα αρκετά χειροπιαστό πρακτικό καθήκον στο εγγύς μέλλον. Θα πρέπει κανείς να αναρωτηθεί κατά πόσο η εξέλιξη αυτή βρίσκει σύμφωνη την παγκόσμια κοινωνία των πολιτών και εάν λαμβάνεται υπόψη η γνώμη της.

*O Έρολ Ούσερ (Erol User) είναι πρόεδρος και CEO της USER HOLDİNG. Επιχειρηματίας και φιλάνθρωπος, πρόκειται έναν από τους καινοτόμους παίκτες της επιχειρηματικής τουρκικής σκηνής. Η USER HOLDİNG είναι επενδυτική τραπεζική εταιρεία που προσφέρει συμβουλευτικές υπηρεσίες τόσο σε τουρκικές όσο και διεθνείς εταιρείες.