Θεόδωρος Τσίκας: Όροι και διαμάχες για τις θαλάσσιες ζώνες

Ο πολιτικός επιστήμονας-διεθνολόγος αναλύει όρους που χρησιμοποιούμε με αφορμή την ελληνοτουρκική ένταση.

Τους τελευταίους μήνες, η ελληνική κοινωνία «βομβαρδίζεται» με πολλούς όρους που αφορούν θαλάσσιες ζώνες, αρμοδιότητες σε αυτές, και για το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας γενικότερα.

Πολλές φορές προκαλείται σύγχυση γύρω από αυτούς, καθώς και για τις αντιθέσεις που έχουν σχετικά με αυτά τα θέματα η Ελλάδα με την Τουρκία. Πρέπει να παρατηρήσουμε ότι σε ορισμένες περιπτώσεις στα ελληνικά ΜΜΕ δεν χρησιμοποιούνται σωστά οι έννοιες, πέραν του γεγονότος ότι επικρατεί μια μονόπλευρη οπτική.

Ας προσπαθήσουμε να διευκρινίσουμε κάποια πράγματα, χωρίς εξειδικευμένη νομική ορολογία.

1. Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας

Συνήθως εννοούμε την Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας, που υπογράφηκε το 1982. Λέγεται και Συνθήκη του Montego Bay, από την περιοχή της Τζαμάϊκα, όπου έγινε η Διάσκεψη των κρατών που συμμετείχαν.

Σε αυτήν περιλήφθηκαν κανόνες δικαίου που προϋπήρχαν και ίσχυαν ως εθιμικό Δίκαιο, αλλά προστέθηκαν και καινούργιες έννοιες και ρυθμίσεις. Αποτελεί την κωδικοποίηση όλων των κανόνων Δικαίου που ισχύουν διεθνώς, όσον αφορά την θάλασσα.

Το πνεύμα που διέπει το Δίκαιο της Θάλασσας, είναι ότι όλες οι παρεμβάσεις των κρατών πρέπει να λαμβάνουν υπόψη και τα συμφέροντα των κρατών με τα οποία γειτονεύουν. Κι αυτό, επειδή η θάλασσα δεν είναι έδαφος. Τα όρια δεν είναι τόσο σαφή όσο στην στεριά. Είναι «ανοιχτή», και τα ύδατα επικοινωνούν, ανεξαρτήτως αν υπόκεινται στην μία ή άλλη εθνική κυριαρχία, ή αν είναι διεθνή ύδατα, δηλαδή δεν ανήκουν σε κανένα κράτος. Γι’ αυτό και γενικά οι μονομερείς ενέργειες δεν είναι επιθυμητές.

2. Αιγιαλίτιδα Ζώνη (χωρικά ύδατα)

Είναι αυτό που ονομάζουμε αλλιώς και χωρικά ύδατα. Είναι η θάλασσα που ανήκει σε κάθε κράτος. Το κράτος ασκεί πλήρη κυριαρχία σε αυτό το μέρος της θάλασσας. Πάντοτε φυσικά, τηρώντας τους κανόνες του Δικαίου της Θάλασσας.

α) Η Ελλάδα έχει αιγιαλίτιδα ζώνη (χωρικά ύδατα) 6 ναυτικά μίλια από τις ακτές της. Είτε από τις ακτές της ηπειρωτικής χώρας, είτε από τις ακτές των νησιών της.

Σε αυτό το θέμα η Ελλάδα δεν έχει διαφορές με την Τουρκία. Η Τουρκία έχει επίσης 6 μίλια χωρικά ύδατα στο Αιγαίο και στην Ανατολική Μεσόγειο. Η Τουρκία αναγνωρίζει ότι τα νησιά, ακόμα και τα πιο μικρά, έχουν χωρικά ύδατα.

Έτσι το Αιγαίο είναι ελληνικό κατά 35%. Είναι κυρίως διεθνές, κατά 56%, και τριτευόντως τουρκικό (9 %). Η Τουρκία, ως παράκτια χώρα, έχει και αυτή νόμιμα δικαιώματα στα διεθνή ύδατα σύμφωνα με το Δίκαιο της Θάλασσας.

β) Στο Δίκαιο της Θάλασσας αναφέρεται ότι η αιγιαλίτιδα ζώνη ενός κράτους δεν μπορεί να υπερβαίνει τα 12 μίλια. Αφήνει έτσι ανοιχτή την δυνατότητα στα κράτη να επεκτείνουν, εάν αυτά το αποφασίσουν, τα χωρικά ύδατα τους έως τα 12 μίλια από τις ακτές τους.

Σε περίπτωση που θα γινόταν αυτό, το Αιγαίο θα μετατρεπόταν σε οιονεί «ελληνική λίμνη». Η Τουρκία έχει εκφράσει εντονότατες αντιρρήσεις σε μια τέτοια προοπτική. Καθώς, για να εξέλθει σε ανοιχτή θάλασσα, σε διεθνή ύδατα δηλαδή, θα έπρεπε να περάσει από περιοχές ελληνικής κυριαρχίας. Ένα πλοίο για να πάει από την Σμύρνη στην Κωνσταντινούπολη θα έπρεπε να περάσει μέσα από ελληνικά νερά. Θα είχε επίσης μείζον θέμα να πραγματοποιήσει ναυτικές στρατιωτικές ασκήσεις.

Όμως, και πολλές ισχυρές χώρες, με ναυτιλιακά και στρατιωτικά συμφέροντα στην περιοχή, όπως η Ρωσία, αλλά και μεγάλες δυτικές δυνάμεις, έχουν εκφράσει την αντίθεση τους στην επέκταση αυτή. Το Αιγαίο είναι μια διεθνής θαλάσσια δίοδος, από Μαύρη Θάλασσα έως την Διώρυγα του Σουέζ και προς την Μεσόγειο. Μια επέκταση θα δυσκόλευε την δική τους κίνηση και την διεθνή ναυσιπλοΐα. Δεν είναι τυχαίο ότι καμία ελληνική κυβέρνηση δεν την εφάρμοσε μέχρι τώρα.

Μια λύση θα μπορούσε να είναι, ελληνική αιγιαλίτιδα ζώνη 12 μιλίων στις ηπειρωτικές ακτές και 6 μιλίων στα νησιά. Ή, επέκταση παντού, μέχρι 7 ή 8 μίλια. Πάντα όμως μετά από διαβούλευση με τις γειτονικές χώρες, και τις ισχυρές ναυτιλιακές δυνάμεις που επιχειρούν στην περιοχή μας.

3. Υφαλοκρηπίδα και Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ)

Στα διεθνή ύδατα, που βρίσκονται πέρα από τα χωρικά ύδατα μιας χώρας, μπορούν να υπάρξουν διάφορες μορφές οικονομικής εκμετάλλευσης από τα παράκτια κράτη.

Η υφαλοκρηπίδα αφορά τον βυθό και το υπέδαφος, που βρίσκεται σε συνέχεια της αιγιαλίτιδας ζώνης μιας χώρας. Άρα στα διεθνή ύδατα. Κυρίως εδώ μιλάμε για εξερεύνηση του βυθού και για εκμετάλλευση του υπεδάφους, όσον αφορά ορυκτό πλούτο, ενεργειακούς πόρους - φυσικό αέριο, πετρέλαιο κλπ.

Η έννοια της υφαλοκρηπίδας προϋπήρχε της Σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας και ενσωματώθηκε σε αυτήν. Τα όρια της χαράζονται με ορισμένους τεχνικούς τρόπους, ξεκινώντας από τις ακτές.

Η έννοια της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ) διαμορφώθηκε από την Σύμβαση του Δικαίου της Θάλασσας. Είναι πιο ολοκληρωμένη από την υφαλοκρηπίδα, καθώς περιλαμβάνει -εκτός από τον βυθό- και το νερό που βρίσκεται πάνω από αυτόν. Εκεί μπορεί να υπάρχουν δυνατότητες αλιείας, εγκατάστασης τεχνητών εξεδρών κλπ.

Πρέπει κι εδώ να τονίσουμε, ότι και στην περίπτωση της ΑΟΖ, αναφερόμαστε σε διεθνή ύδατα. Σε αυτήν, τα κράτη δεν ασκούν εθνική κυριαρχία, αλλά δικαιώματα οικονομικής εκμετάλλευσης.

Επί πολλά χρόνια από την υπογραφή του Δικαίου της Θάλασσας, οι χώρες της Ανατολικής Μεσογείου είχαν συμφωνήσει σιωπηρά να μην προχωρήσουν σε καθιέρωση ΑΟΖ. Διότι ήξεραν πως η εγγύτητα ακτών και νησιών, θα οδηγούσε σε επικαλύψεις και άρα σε προστριβές. Η πραγματικότητα αυτή άλλαξε με την πρώτη συμφωνία για οριοθέτηση ΑΟΖ, μεταξύ Κύπρου και Αιγύπτου το 2003.

Δεν υπάρχει μονομερής προσδιορισμός της ΑΟΖ. Πρέπει τα κράτη, των οποίων τα ύδατα γειτονεύουν, να έρθουν σε διαπραγματεύσεις. Σε κάθε διαπραγμάτευση, κάτι δίνεις και κάτι παίρνεις. Πάντα υπάρχει συμβιβασμός. Δεν μπορείς να καταλήξεις σε μια συζήτηση με τις αρχικές μαξιμαλιστικές θέσεις σου.

Σήμερα δεν υπάρχουν ΑΟΖ στο Αιγαίο και στο πλησίον τμήμα της Ανατολικής Μεσογείου. Απαιτείται συμφωνία μεταξύ των παράκτιων χωρών, εν προκειμένω μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας (και μεταξύ Κύπρου και Τουρκίας, που δεν γίνεται λόγω του παρατεινόμενου αδιεξόδου στο Κυπριακό). Αν δεν υπάρξει, μονόδρομος είναι η από κοινού προσφυγή στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης. Εκεί θα χρειαστεί να παραπεμφθούν και ορισμένα από τα άλλα θέματα του Αιγαίου, των οποίων η λύση είναι προϋπόθεση για την επίλυση των υπολοίπων.

Η Τουρκία έχει μια ακραία θέση. Ότι τα νησιά δεν έχουν υφαλοκρηπίδα και Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ). Αυτό δεν συνάδει με το Δίκαιο της Θάλασσας, σύμφωνα με το οποίο γενικά τα νησιά έχουν υφαλοκρηπίδα και ΑΟΖ. Αλλά, το εάν όλα τα νησιά, ποια νησιά έχουν, και σε ποιο βαθμό, είναι θέμα γεωφυσικής θέσης και ερμηνείας του Δικαίου.

Για παράδειγμα, υπάρχουν διεθνείς δικαστικές αποφάσεις που δεν αναγνωρίζουν στα πολύ μικρά νησιά πλήρη «επήρεια» στην χάραξη των γραμμών, έναντι μεγάλης στεριάς. Για κάποια μάλιστα δεν αναγνωρίζουν καθόλου «επήρεια». Εξαρτάται από το μέγεθος των νησιών (π.χ. ελληνικών), από το μέγεθος της απέναντι ακτογραμμής (π.χ. Τουρκίας), και της απόστασης μεταξύ νησιών και απέναντι ξηράς.

Αυτή η συζήτηση και αμφισβήτηση αφορά, για παράδειγμα, περιπτώσεις όπως το Καστελόριζο (μεταξύ Ελλάδας-Τουρκίας, αλλά και Ελλάδας-Αιγύπτου), η νησίδα Χρυσή στο νομό Λασιθίου νότια της Κρήτης (μεταξύ Ελλάδας-Αιγύπτου), η Γαύδος (μεταξύ Ελλάδας-Λιβύης), κ.α.