Η έρευνα για τους διαλόγους του Πλάτωνα είναι πιο CSI απ’ όσο νομίζεις

Σε ένα ήσυχο δωμάτιο με πάπυρους, λεξικά και παλαιά χειρόγραφα, κάποιοι άνθρωποι κάνουν μια δουλειά που θυμίζει περισσότερο ντετέκτιβ του CSI παρά φιλόλογο. Δεν κυνηγούν δολοφόνους, αλλά ψάχνουν κάτι εξίσου σκοτεινό: ποιοι από τους δεκάδες φιλοσοφικούς διαλόγους που αποδίδονται στον Πλάτωνα είναι πραγματικά δικοί του, και ποιοι όχι. Η έρευνα αυτή δεν βασίζεται σε υποθέσεις. Έχει μεθόδους, υπολογισμούς, αναλύσεις και πολλές φορές αποκαλύπτει απάτες που έμειναν κρυφές για αιώνες.

Ο Πλάτων δεν έγραψε ένα ή δύο έργα. Έγραψε

δεκάδες. Πολλά από αυτά τα γνωρίζουμε και διδάσκονται μέχρι σήμερα. Άλλα όμως βρέθηκαν σε μεταγενέστερα χειρόγραφα και κάποιοι τα θεώρησαν πλατωνικά. Το πρόβλημα ξεκινά εκεί: σε μια εποχή που η πλαστογράφηση ονομάτων ήταν συχνή, πώς ξεχωρίζεις το αυθεντικό από το παραποιημένο;

Οι ειδικοί έχουν μια πρώτη γραμμή άμυνας: τη γλώσσα. Χρησιμοποιώντας γλωσσική στατιστική, μετρούν πόσο συχνά χρησιμοποιούνται λέξεις και εκφράσεις στους γνήσιους διαλόγους του Πλάτωνα. Αν ένα κείμενο έχει εντελώς διαφορετικό λεξιλόγιο ή συντακτική συμπεριφορά, είναι ύποπτο. Δεν μπορεί κάποιος που έγραφε με ένα συγκεκριμένο στυλ να αλλάξει ριζικά τρόπο γραφής χωρίς αιτία. Οπότε, ο υπολογιστής λέει: αυτός δεν είναι ο Πλάτων.

Μετά έρχεται η εσωτερική κριτική. Τι λέει το κείμενο; Ταιριάζουν οι ιδέες με τις υπόλοιπες φιλοσοφικές απόψεις του Πλάτωνα; Αν, για παράδειγμα, σε έναν διάλογο εμφανίζεται να απορρίπτει τη θεωρία των Ιδεών που ο ίδιος καθιέρωσε αλλού, τότε κάτι δεν πάει καλά. Οι φιλόσοφοι συγκρίνουν έννοιες, επιχειρήματα, ορισμούς, ακόμη και τον τρόπο που ο Πλάτων βάζει τους χαρακτήρες να μιλούν. Αν αυτά δεν ταιριάζουν με τη λογική του υπόλοιπου έργου του, είναι σαν να βρίσκεις ίχνη άλλου συγγραφέα πάνω στο σώμα του κειμένου.

Η τρίτη φάση θυμίζει περισσότερο ιστορικό αρχείο. Οι μελετητές ψάχνουν αν το έργο αυτό αναφέρεται από αρχαίους σχολιαστές, όπως ο Διογένης Λαέρτιος ή ο Θράσυλλος. Αν κανείς δεν το έχει αναφέρει μέχρι τον 1ο αιώνα μ.Χ., αλλά ξαφνικά εμφανίζεται ως πλατωνικό, είναι σαν να βρέθηκε ένα υποτιθέμενο έργο του Σαίξπηρ το 2025. Η χρονική απόσταση παίζει τεράστιο ρόλο στην αποδοχή ή την απόρριψη.

Όλες αυτές οι μέθοδοι μαζί βοήθησαν στο να ξεχωρίσουμε τα αυθεντικά από τα πλαστά. Κάποια έργα πέρασαν τη δοκιμασία και θεωρούνται γνήσια. Είναι οι διάλογοι που αποτελούν τον πυρήνα της πλατωνικής φιλοσοφίας: Απολογία, Κρίτων, Φαίδων, Συμπόσιον, Πολιτεία, Γοργίας, Μένων, Παρμενίδης, Θεαίτητος, Φίληβος, Σοφιστής, Πολιτικός, Νόμοι. Αυτά είναι τα έργα όπου ο λόγος έχει πλατωνική ροή, οι ιδέες είναι συνεπείς και η φιλοσοφία είναι αναγνωρίσιμη.

Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν και τα απορριπτέα. Έργα που κάποτε θεωρήθηκαν πλατωνικά, αλλά σήμερα θεωρούνται ψευδεπίγραφα. Δηλαδή πλαστά. Ανάμεσά τους είναι:

Αλκιβιάδης Β΄, Ίππαρχος, Αντερασταί, Θεάγης, Κλειτοφών, Μίνως, Επινομίς, Όροι, Περί Δικαίου, ,Περί Αρετής, Δημόδοκος, Σίσυφος, Αλκυών, Ερυξίας, Αξίοχος, Τιμαίω τῶ Λοκρῶ

Αυτά τα κείμενα είτε γράφτηκαν από μεταγενέστερους που ήθελαν να μιμηθούν τον Πλάτωνα, είτε απλώς τους αποδόθηκαν από λάθος, είτε ήταν δημιούργημα κάποιου μαθητή που προσπάθησε να συνεχίσει τη σκέψη του δασκάλου του. Σε κάθε περίπτωση, η γλωσσική τους ανάλυση και η εσωτερική τους ασυνέπεια μαρτυρούν πως κάτι δεν πάει καλά.

Αξίζει να σημειωθεί ότι ακόμα και η περιβόητη συλλογή επιστολών του Πλάτωνα αμφισβητείται. Μόνο η Ζ΄ Επιστολή έχει κερδίσει τη σχετική εμπιστοσύνη των φιλολόγων, επειδή περιγράφει με ακρίβεια ιστορικά γεγονότα και ταιριάζει με την προσωπική εμπειρία του Πλάτωνα στη Σικελία. Οι υπόλοιπες μοιάζουν περισσότερο με λογοτεχνικές κατασκευές.

Αν κάτι μας δείχνει αυτή η διαδικασία, είναι πως η φιλολογία δεν είναι απλώς μελέτη κειμένων. Είναι έρευνα, είναι ανάλυση, είναι αμφισβήτηση και επιβεβαίωση. Δεν διαφέρει και τόσο από μια έρευνα εγκλήματος. Αντί για αποτυπώματα, έχουμε λέξεις. Αντί για DNA, έχουμε ύφος και δομή. Αντί για ανακρίσεις, έχουμε ερωτήσεις όπως: “Αυτό το επιχείρημα, θα το έλεγε ποτέ ο Πλάτων;”.

Η αναζήτηση της αλήθειας σε κείμενα 2.400 ετών δεν είναι εύκολη. Αλλά η ανθρώπινη επιμονή, η τεχνολογία και η λογική κατάφεραν να ξεχωρίσουν τι είναι δικό του και τι όχι. Και κάπως έτσι, οι διάλογοι του Πλάτωνα έγιναν αντικείμενο μιας φιλολογικής υπόθεσης που θυμίζει, πιο πολύ απ’ όσο νομίζουμε, CSI.

Γρηγόρης Κεντητός για το sportime.gr.