Παιχνίδια σημαινόντων στον υπερρεαλισμό του Ζήση Αϊναλή

Ο υπερρεαλισμός ως ποιητικός λόγος αμφισβητεί την κοινή λογική για το νόημα, τη γραφή και την εικόνα. Αποτελεί μία κριτική άρνηση αυτού που θεωρούμε αυτονόητο και εκθέτει την ποίηση ως ένα κοινωνικό και ιστορικό κατασκεύασμα, καθώς μεταφέρει την εμπειρία του αναγνώστη από το κείμενο στη φαντασία ερμηνεύοντας τα πολυσημικά σημαίνοντα. Αμφισβητεί το παραδομένο δίχως να αναμένουμε κάποια μοναδική αλήθεια ερμηνείας, αφήνοντας το ποιητικό κείμενο ανοιχτό και πληθυντικό σε ένα ατέρμονο παιχνίδι σημαινόντων. Αυτό ακριβώς φέρνει στο προσκήνιο η εμπλουτισμένη επανέκδοση της «ηλεκτρογραφίας» του Ζήση Αϊναλή

Οι συνθέσεις του Αϊναλή δεν διακρίνονται απλά από μία δομή σημαινόντων που απορροφούν και ανασυνθέτουν τα σημαινόμενα. Αφομοιώνουν τα νοήματα, τα οποία η επιλογή και η τοποθέτηση των λέξεων ανάμεσα σε άλλα συμφραζόμενα υποβάλλουν σε νέες μορφές –οπτικής και λεκτικής– οργάνωσης με τη δύναμη της φαντασίας. Η ποίηση, άλλωστε, δεν είναι μία στείρα έκφραση συναισθημάτων, αλλά μία συνδυαστική δοκιμή πάνω στη γλώσσα, ένας πειραματισμός που τρέφεται από τις σάρκες του καθημερινού λόγου και της φαντασίας. Ο δημιουργός, με βαθιά μελέτη στον γαλλικό –και όχι μόνο– υπερρεαλισμό, ξεπερνά την "επιφανειακή" αλογία οδηγούμενος σε μία σουρεαλιστική πλαστικότητα του στίχου. Το ά-λογο στοιχείο συνδέεται με τον ρομαντισμό, την επαφή του Αϊναλή με τη μεσαιωνική λογοτεχνία και την μεσσιανική και βιβλική παράδοση (θυμίζουμε τις μεταγενέστερες συλλογές του «τα παραμύθια της έρημος» και «η σιωπή της Σϊβας»).

Δυναμικά εισάγει το ά-λογο στην κίνηση του στίχου οδηγώντας τον ακροατή/αναγνώστη σε μία συνειρμική εικαστική αντιμετώπιση της σύνθεσης. Τούτα σε συνδυασμό με την πολυσημία και την ανοιχτότητα των ποιημάτων εντοπίζονται, όλα μαζί, στον υπερρεαλισμό, ενώ η απουσία συμβολισμών, δεν επιτρέπουν να μιλήσουμε για εξπρεσιονισμό (βλ. Σαχτούρης). Αμφισβητεί κατά τρόπο ουσιαστικό τον ιδανικό αναγνώστη του I. A. Richards, αφού στόχος δεν είναι να αναδημιουργήσει τη συγκινησιακή φόρτιση του δημιουργού, αλλά να λειτουργήσει ως ανεστραμμένη χοάνη που προσπαθεί να εξαγάγει όσες ερμηνείες μπορεί, ανοίγοντας το ποίημα σε πολλαπλά νοήματα, εικόνες και συναισθήματα. Μετατοπίζει τα σημεία έκφρασης και εστίασης, μεταλλάσσει τα κυριολεκτικά νοήματα σε μεταφορικά και συμπαρατάσσει τους εκφραστικούς τρόπους σύμφωνα με τα πρότυπα του παραλληλισμού (Culler).

Η υπερρεαλιστική γραφή του Αϊναλή βοηθά τον ακροατή/αναγνώστη να εξερευνήσει και να ξεπεράσει τον συνηθισμένο τρόπο σκέψης, να δημιουργήσει νέες ταυτότητες στοχαζόμενος πάνω στην ισορροπία του –όποιου– νοήματος εξάγει και της λεκτικής εικόνας. Ο σουρεαλιστικός του στίχος αντιτίθεται με θάρρος στην κουλτούρα της ηγεμονίας, κατασκευάζοντας έναν αναγνώστη που χειραφετείται από την –κατά Adorno– πολιτισμική βιομηχανία.
Όπως πρότεινε ο Iser, τα νοήματα του Αϊναλή παράγονται κατά την αναγνωστική διαδικασία και όχι στα ποιήματα καθαυτά∙ η επικοινωνία του ιμπεριαλιστικού κειμένου και του αναγνώστη δεν είναι καθορισμένη. Ο σουρεαλισμός, εξάλλου, αντιδρά με τρόπο επιθετικό –χάρη στην πολυσημία του– στην αντικειμενική δομή, της οποίας τα κενά συμπληρώνει μέσα από τους ορίζοντες προσδοκίας του ο αναγνώστης, θυμίζοντας το παραγωγικό υποκείμενο του Macherey κατά το οποίο το έργο είναι πάντα ατελές –και ανοιχτό σε ερμηνείες. Ο Αϊναλής ελευθερώνει τη δυναμική της γλώσσας και από όργανο τη μετατρέπει σε υποκείμενο, οδηγώντας σε μία ποιητική παραγωγικότητα που καταργεί τους περιορισμούς του λογικού τύπου οργάνωσης υποκείμενο-κατηγόρημα (Καψωμένος).

Το ποιητικό κείμενο της «ηλεκτρογραφίας» δεν είναι απλά ένα άθροισμα από αυτόνομες λέξεις. Κάθε ψηφίδα σηματοδοτείται από τη θέση της μέσα στο στιχουργικό πλέγμα σχέσεων, μέσα σε έναν κώδικα εικόνας, γλώσσας και συναισθήματος. Όπως σημειώνει και ο Καψωμένος οι κώδικες του υπερρεαλιστικού κειμένου δεν ταυτίζονται με τους γλωσσικούς κώδικες του συνταγματικού επιπέδου, δηλαδή με την καταδηλωτική σημασία και τη γνωστική λειτουργία. Το υπερρεαλιστικό κείμενο πραγματοποιεί μία ρήξη σε σχέση με τους καθιερωμένους ποιητικούς κώδικες∙ μια ρήξη που αποδιαρθρώνει πλήρως το σημαδιακό σύστημα, ορίζοντας την πολυσημία ως βασικό της εργαλείο.