Βραχεία λίστα λογοτεχνικών βραβείων υπουργείου Πολιτισμού

Το υπουργείο Πολιτισμού & Αθλητισμού ανακοίνωσε τις βραχείες λίστες των Κρατικών λογοτεχνικών βραβείων 2019 στις οποίες κατέληξε η αρμόδια επιτροπή και αφορούν τις κατηγορίες Μυθιστορήματος, Διηγήματος-Νουβέλας, Ποίησης, Δοκιμίου – Μαρτυρίας 2019 (Δοκιμίου-Κριτικής και Μαρτυρίας-Βιογραφίας-Χρονικού-Ταξιδιωτικής Λογοτεχνίας).

ΒΡΑΧΕΙΕΣ ΛΙΣΤΕΣ ΓΙΑ ΤΑ ΚΡΑΤΙΚΑ ΒΡΑΒΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ 2019 (εκδόσεις 2018)

Υποψήφιοι για το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος 

(κατά αλφαβητική σειρά)

Μαρία Γαβαλά, Κόκκινος Σταυρός, εκδόσεις ΠόλιςΚώστας Κατσουλάρης, Στο στήθος μέσα χάλκινη καρδιά, εκδόσεις ΜεταίχμιοΈλενα Μαρούτσου (Δεύτερη φωνή: Ούρσουλα Φωσκόλου) Δύο, εκδόσεις ΚίχληΑλέξης Πανσέληνος, Ελαφρά ελληνικά τραγούδια, εκδόσεις ΜεταίχμιοΓιάννης Παπαγιάννης, Ο άνδρας που γεννήθηκε με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, εκδόσεις ΔιάπλασηΓιώργος Παπαδάκης, Ο ταχυδρόμος, εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της ΕστίαςΒασιλική Πέτσα, Το δέντρο της υπακοής, εκδόσεις ΠόλιςΓιώργος Συμπάρδης, Αδέλφια, εκδόσεις Μεταίχμιο

Υποψήφιοι για το Κρατικό Βραβείο Διηγήματος-Νουβέλας

Ρούλα Γεωργακοπούλου, Δέντρα, πολλά δέντρα, εκδόσεις ΠόλιςΔημήτρης Κανελλόπουλος, Ο θάνατος του αστρίτη και άλλες ιστορίες, εκδόσεις ΚίχληΔήμητρα Κολλιάκου, Αλφαβητάρι εντόμων, εκδόσεις ΠατάκηΣοφία Μπραϊμάκου, Ματάμπρε: Ιστορίες που σκοτώνουν την πείνα, εκδόσεις ΝεφέληΜαριαλένα Σεμιτέκολου, Οι Κυριακές το καλοκαίρι, εκδόσεις ΊκαροςΜαρία Στασινοπούλου, Χαμηλή βλάστηση. Θάμνοι, πόες και μπονσάι, εκδόσεις ΚίχληΕλένη Στελλάτου, Το κόκκινο και το άσπρο, εκδόσεις Πόλις

Υποψήφιοι για το Κρατικό Βραβείο Ποίησης

Δημήτρης Αθηνάκης, Φτηνό κρεβάτι, εκδόσεις ΠόλιςΧάρης Βλαβιανός, Αυτοπροσωπογραφία του λευκού,  εκδόσεις ΠατάκηΓιώργος Χ. Θεοχάρης, Πλησμονή οστών, εκδόσεις ΜελάνιΚλεοπάτρα Λυμπέρη, Το μηδέν σε φωλιά, εκδόσεις ΓαβριηλίδηςΑντωνία Μποτονάκη, Τέρμα Θεού, εκδόσεις ΓαβριηλίδηςΌλγα Παπακώστα, Μεταμορφώ(θ)εις, εκδόσεις ΠατάκηΝίκος Σταυρόπουλος, Έβδομος όροφος, εκδόσεις Το ΡοδακιόΚυριάκος Συφιλτζόγλου, Δραμάιλο, εκδόσεις Αντίποδες

ΒΡΑΧΕΙΕΣ ΛΙΣΤΕΣ ΓΙΑ ΤΑ ΚΡΑΤΙΚΑ ΒΡΑΒΕΙΑ ΔΟΚΙΜΙΟΥ-ΜΑΡΤΥΡΙΑΣ 2019 (εκδόσεις 2018)

Υποψήφιοι για το Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου-Κριτικής

Γιάννης Κόκκωνας, Έγρεο, Φίλα Μάτερ. Προσωποποιήσεις της Ελλάδας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, εκδόσεις Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής ΤραπέζηςΔημήτρης Παπανικολάου, Κάτι τρέχει με την οικογένεια. Έθνος, πόθος και συγγένεια την εποχή της κρίσης, εκδόσεις ΠατάκηΑλεξάνδρα Σαμουήλ, «Πάντα αριθμώ διέταξας». Αναλογία, αριθμολογία και ποίηση, εκδόσεις ΜελάνιΝικήτας Σινιόσογλου, Μαύρες διαθήκες. Δοκίμιο για τα όρια της ημερολογιακής γραφής, εκδόσεις ΚίχληΜαρία Στεφανοπούλου, Ήμασταν τέσσερις. Τσβετάγιεβα, Παστερνάκ, Μαντελστάμ, Αχμάτοβα. Δοκίμιο για τη φιλοσοφία του πόνου, εκδόσεις Το ΡοδακιόΒαγγέλης Χατζηβασιλείου, Η κίνηση του εκκρεμούς. Άτομο και κοινωνία στη νεότερη ελληνική πεζογραφία: 1974-2017,  εκδόσεις ΠόλιςΘόδωρος Χατζηπανταζής, «Ρωμαίικος Συβολισμός». Διασταύρωση εγχώριας λαϊκής παράδοσης και ευρωπαϊκής πρωτοπορίας στο νεοελληνικό θέατρο ή Θέατρο και εθνική ταυτότητα στην Ελλάδα, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης

Υποψήφιοι για το Κρατικό Βραβείο Μαρτυρίας-Bιογραφίας-Χρονικού-Ταξιδιωτικής Λογοτεχνίας

Μιχάλης Γελασάκης, Νίκος Καββαδίας: Ο αρμενιστής ποιητής, εκδόσεις Άγρα Σταύρος Ζουμπουλάκης, Στ’ αμπέλια, εκδόσεις Πόλις Μαρία Καραγιάννη, Μ.Ζ.  Κοπιδάκης, Ελευθέριος Βενιζέλος και Μαρία Ελευθερίου: Η αλληλογραφία (1889-1890), εκδόσεις ΚαστανιώτηΘωμάς Μαλούτας, Οδοιπορικό σε πέντε αμερικανικές πόλεις. Πόλη του Μεξικού, Σάο Πάολο, Ρίο ντε Τζανέιρο, Σαντιάγο, Χιούστον, εκδόσεις  ΝήσοςΓιώργος Μενεξής, Αναμνήσεις ενός ναυτεργάτη, εκδόσεις ΠερίπλουςΛέων Ναρ, Ξανά στη Σαλονίκη. Η μετέωρη επιστροφή των Ελλήνων Εβραίων στον γενέθλιο τόπο (1945-1946), εκδόσεις ΠόλιςΔημήτρης Ψαρράς, Ο αρχηγός. Το αίνιγμα του Ν. Μιχαλολιάκου, εκδόσεις Πόλις

Υπενθυμίζεται ότι η σύνθεση της αρμόδιας Επιτροπής Κρατικών Λογοτεχνικών Βραβείων έχει ως εξής:

Μαρία-Ελισάβετ (Μαριλίζα) Μητσού, Καθηγήτρια του Ινστιτούτου Βυζαντινών Σπουδών, Βυζαντινής Ιστορίας της Τέχνης και Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Μονάχου, Μέλος ΔΕΠ, ΠρόεδροςΜαρία (Μαίρη) Λεοντσίνη, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια του Τμήματος Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία του Εθνικού & Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Μέλος ΔΕΠ, ΑντιπρόεδροςΜιχαήλ Χρυσανθόπουλος, Καθηγητής Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Μέλος ΔΕΠΚλαίρη Μιτσοτάκη, ΣυγγραφέαςΚαλλιόπη (Κάλλια) Παπαδάκη, ΣυγγραφέαςΠαυλίνα Παμπούδη, ΣυγγραφέαςΈλενα Χουζούρη, Κριτικός Άννα Αφεντουλίδου, ΚριτικόςΚώστας Καραβίδας, Κριτικός

Ιδού η αιτιολογημένη έκθεση της Επιτροπής:

«Σε λιγότερους από είκοσι τρεις μήνες, η Επιτροπή κατόρθωσε να μελετήσει και να κρίνει τις λογοτεχνικές εκδόσεις τριών ετών (2016, 2017, 2018), καλύπτοντας τον χαμένο χρόνο, έτσι ώστε η διάδοχη Επιτροπή να μπορεί να ασχοληθεί πλέον με τη λογοτεχνική παραγωγή του προηγούμενου έτους (2019). Ας σημειωθεί ότι η εν ενεργεία Επιτροπή Κρατικών Βραβείων Λογοτεχνίας εργάστηκε το τελευταίο διάστημα με ιδιαίτερα δυσμενείς συνθήκες τηλεσυνεδρίασης λόγω της υγειονομικής κρίσης.

Η εξέταση των τίτλων που περιλαμβάνονται στους καταλόγους της Εθνικής Βιβλιοθήκης και το υλικό που παρέχουν ιστοσελίδες όπως το biblionet.gr, με την προσθήκη βιβλίων που κατατέθηκαν απευθείας στη Διεύθυνση Γραμμάτων του Υπουργείου, μάς επέτρεψαν να έχουμε, στο μέτρο του δυνατού, γενική εποπτεία της λογοτεχνικής παραγωγής του 2018, που αποδεικνύεται εξίσου πλούσια με τα προηγούμενα χρόνια, αν δεν παρουσιάζει μάλιστα αυξητικές τάσεις (2.393 τίτλοι στους καταλόγους της ΕΒΕ για τις πέντε θεματικές κατηγορίες). Με τη βοήθεια των εκδοτών, μελετήσαμε τη βιβλιοπαραγωγή του έτους, ωσότου καταλήξουμε στις ευρείες και εν συνεχεία στις βραχείες λίστες. Για την κρίση των βιβλίων όλων των θεματικών κατηγοριών ανατρέξαμε στα κριτήρια πρόκρισης και αποκλεισμού που είχαμε ορίσει την πρώτη χρονιά της θητείας μας και ξανασυζητήσαμε κατά την 1η Συνεδρίαση της Επιτροπής για τα βιβλία του 2018. Χάρη στη συσσωρευμένη εμπειρία των δύο ετών, στην εξοικείωση με τις θεματικές κατηγορίες των βιβλίων και στην καλή συνεργασία, ανταλλάξαμε και διατυπώσαμε κριτικές επισημάνσεις για τα χαρακτηριστικά και τις τάσεις που διαμορφώνονται στον χώρο της ελληνικής λογοτεχνίας. 

Έτσι, η ποιητική παραγωγή του 2018 κρίθηκε ποσοτικά και ποιοτικά ιδιαίτερα αξιόλογη, πολύμορφη, πολυθεματική και πολυεπίπεδη, με αρκετές αξιοπρόσεκτες νεότερες φωνές. Χαρακτηριστικά των ποιητικών συλλογών ήταν η ποικιλότροπα παιγνιώδης τάση, η έμφαση στη διακειμενικότητα, το ερωτικό στοιχείο και το κοινωνικό πλαίσιο, ο στοχαστικός λυρισμός και η ισχυρή παρουσία του ποιητικού εγώ.

Το 2018 θεωρήθηκε επίσης πολύ καλή χρονιά για το μυθιστόρημα, που έδωσε εντυπωσιακά δείγματα ωριμότητας, θεματικής και εκφραστικής ποικιλίας, υφολογικής αρτιότητας και τόλμης, με κυρίαρχες τη νεορεαλιστική και τη μεταμοντέρνα τάση, και συχνές αναφορές στη μεταπολεμική Ελλάδα, τη ναζιστική εμπειρία, αλλά και σύγχρονα κρίσιμα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα μιας ρευστής παγκοσμιοποιημένης πραγματικότητας.

Λιγότερο ικανοποιητική σε σχέση με τις δύο προηγούμενες χρονιές θεωρήθηκε γενικά η παραγωγή διηγήματος και νουβέλας, αν και επισημάνθηκαν, δίπλα στις καταξιωμένες πεζογραφικές συμβολές, ευφάνταστες επιλογές θεμάτων από νεότερους και νεότερες συγγραφείς, ενδιαφέροντες πειραματισμοί με μικρές φόρμες και ανάμειξη των ειδών.

Ως προς το δοκίμιο, η Επιτροπή θαύμασε και πάλι την εμβρίθεια, τη στοχαστικότητα και τη θεματική ποικιλία συνθετικών μελετών και συναγωγών κριτικών άρθρων, σημείωσε την εντυπωσιακή παρουσία βιβλίων υποδομής στο πεδίο της πολιτισμικής και κοινωνικής ιστορίας, της γραμματολογίας και της λογοτεχνικής κριτικής, αλλά και την υπερίσχυση μιας ακαδημαϊκής παραγωγής έναντι του λογοτεχνικού δοκιμιακού λόγου.

Στην κατηγορία της μαρτυρίας – βιογραφίας – χρονικού – ταξιδιωτικής λογοτεχνίας παρατηρήθηκε η περαιτέρω συρρίκνωση των οδοιπορικών αλλά αυτή τη φορά και η υποχώρηση της βιογραφίας, αντίθετα αναδείχτηκαν ενδιαφέροντα αυτοβιογραφικά κείμενα, μαρτυρίες και ιστορικά χρονικά.

Ως προς το Βραβείο Πρωτοεμφανιζόμενου Συγγραφέα (άρθρο 40 του νόμου 3905, § 5), επιβεβαιώσαμε και φέτος τη διαπίστωση που έχουμε επισημάνει επανειλημμένα ότι το ηλικιακό όριο των 35 ετών περιορίζει δραστικά τις επιλογές της Επιτροπής στην κατηγορία αυτή και αδικεί πρεσβύτερους πρωτοεμφανιζόμενους συγγραφείς. Η κατάργηση του ορίου ηλικίας θα ήταν, οπωσδήποτε, προς τη σωστή κατεύθυνση.

Η Επιτροπή, αφού κατέληξε στα παραπάνω, συνέταξε τις βραχείες λίστες που ανακοινώνονται εδώ μαζί με τις επιμέρους αποτιμήσεις των εννέα μελών της για κάθε κατηγορία βιβλίων.

Χαρτογράφηση και αποτίμηση της λογοτεχνικής παραγωγής του 2018

Μαριλίζα Μητσού (Πρόεδρος)

Είναι προφανές ότι η ελληνική λογοτεχνία συνολικά δεν έχει χάσει τη δυναμική της, αντίθετα, όπως διαπιστώθηκε και για τις δυο προηγούμενες χρονιές, ούτε αναχαιτίστηκε από την κρίση αλλά ούτε επικεντρώθηκε θεματικά στην εμπειρία της. Από αυτή την άποψη, θα μπορούσε να θεωρηθεί εύλογο ότι η «λογοτεχνία της κρίσης» παραπέμπει μάλλον σε μια γραμματολογική και ιδεολογική κατασκευή. Από την άλλη, δεν μπορώ να μην επισημάνω μια διάχυτη απαισιοδοξία, μια πεισιθάνατη διάθεση και κυρίως μια αδικαιολόγητη σκληρότητα που διαπερνούν ευδιάκριτο αριθμό ποιητικών και πεζογραφικών έργων και θα μπορούσαν να συσχετιστούν με το κοινωνικό τραύμα της κρίσης. Ωστόσο, και αυτή η ερμηνεία μένει λειψή, αν αγνοήσει κανείς την επιρροή της θεατρικής γραφής, του κινηματογράφου και των κοινωνικών μέσων δικτύωσης, των μεταμοντέρνων σχημάτων και του επανεκτιμημένου υποσυνείδητου, τουλάχιστον στον αφηγηματικό κόσμο της πεζογραφίας.

Αυτή την επεξεργασμένη απόγνωση πολλών ετών στέρησης και κλειστών οριζόντων εκφράζει, κατά τη γνώμη μου, επιθετικά η πεζογραφία του 2018. Στο μυθιστόρημα διακρίνονται, σε αδρές γραμμές, δύο δεσπόζουσες τάσεις, μια νεορεαλιστική και μια μεταμοντέρνα, με εμφανή αποτυπώματα βίας και στις δύο. Εμπειρίες βίας και καταστολής, πραγματικής και σπανιότερα φαντασιακής, εγγράφονται εξίσου σε σκοτεινά περιβάλλοντα της ελληνικής επαρχίας των μεταπολεμικών δεκαετιών και της σύγχρονης Αθήνας, στο Τρίτο Ράιχ και τη σημερινή Γερμανία, στην παιδική/εφηβική ηλικία και στη ζωή κουρασμένων μεσήλικων, στον κόσμο της νύχτας και στον μικρόκοσμο της οικογένειας. Από τον γενικευμένο ζόφο ξεφεύγουν μόνο πικάντικες προσωπογραφίες της μεταπολεμικής αστικής τάξης, ιστορικές κωμωδίες με σαρκαστικά ανατρεπτική διάθεση και εμμονικές ή αδιέξοδες ερωτικές εξιστορήσεις.

Εν μέρει ανάλογο κλίμα απαντά και στο διήγημα, με εμφανέστερες εστίες τις σοβαρές παθήσεις, την κοινωνική κατάθλιψη και τα υπαρξιακά αδιέξοδα. Ενδιαφέρον έχει η ανάδυση μιας έντονα νέο-ηθογραφικής θεματικής, που αντισταθμίζεται από μεταμοντέρνες αφηγήσεις όπου η φαντασία και το υπερβατικό συνυπάρχουν με τον πιο ωμό νατουραλισμό, από αυτοβιογραφικές αποτυπώσεις, ονειρολόγια και σύντομες ανάλαφρες ή ανεκδοτολογικές καταγραφές. Μια ανανέωση της θεματικής και συγκινησιακής παλέτας διαφαίνεται πάντως σε τολμηρές πρωτοβουλίες νέων πεζογράφων που ξανοίγονται σε αχαρτογράφητες περιοχές, επιχειρώντας πρωτότυπους συνδυασμούς εξωτισμού, επιστημοσύνης και αλληγορικής γραφής.

Στην πληθωρική κατηγορία της ποίησης, που διαρκώς ανασυντάσσει τα εργαλεία της και υιοθετεί τεχνικές συγγενικών ειδών, παρακολουθεί κανείς, δίπλα στον λυρισμό, τον ρυθμό και την οικονομία μιας δοκιμασμένης ποιητικής, ενδιαφέρουσες μείξεις ποιητικών τρόπων, τη συνομιλία διανοητικής ποίησης και αισθαντικότητας, διακειμενικών αναφορών και αυτοαναφορών, ερωτισμού και αυτοειρωνείας, γραφής και εικόνας, έρωτα και φθοράς.

Η παραγωγή δοκιμιακών κειμένων αιφνιδιάζει με την πολύ υψηλή της ποιότητα, ειδικότερα όσον αφορά τις μεγάλου βεληνεκούς μονογραφίες (κριτικές μελέτες φιλολογικού, ιστορικού, φιλοσοφικού και κοινωνιολογικού ενδιαφέροντος). Κυριαρχούν και πάλι τα βιβλία πανεπιστημιακών διδασκάλων, ενώ η λογοτεχνική κριτική (βιβλιοκρισίες, ειδικές γραμματολογικές μελέτες) δεν εκπροσωπείται εξίσου. Πολλά από τα δοκίμια του 2018, έργα συνθετικού απολογισμού θα αποτελέσουν διαχρονικά έργα αναφοράς για ένα ειδικό αναγνωστικό κοινό ερευνητών και φοιτητών αλλά και για ένα ευρύτερο φιλομαθές κοινό.  Στο ιστορικό και πολιτισμικό φάσμα, κυριαρχούν και πάλι θέματα εθνικά, και σπανιότερα εμφανίζονται προβληματικές διεθνικές και κοσμοπολίτικες. Αν κάτι απουσιάζει ολότελα το 2018, είναι ο ανάλαφρος, παιγνιώδης δοκιμιακός λόγος, όχι η διακηρυγμένα δημοσιογραφική, παρά η στοχαστική κριτική ανάλυση καίριων ζητημάτων της ζωής και της τέχνης.

Στο πεδίο της μαρτυρίας – βιογραφίας – χρονικού – ταξιδιωτικής λογοτεχνίας, το 2018 η υποκατηγορία της βιογραφίας, ιστορικής ή λογοτεχνικής, που είχε δώσει λαμπρά δείγματα την προηγούμενη διετία, δείχνει να υποχωρεί ποσοτικά έναντι της αυτοβιογραφίας, της μικροϊστορίας και των ημερολογιακών σημειώσεων. Όπως σημειώθηκε και για το 2017, είναι ενδιαφέρουσα η παρουσία, σε αυτόν τον υβριδικό χώρο, επώνυμων και μη συγγραφέων, με διαφορετικές καταβολές, εμπειρίες και επαγγέλματα, που μιλούν ελεύθερα για τη ζωή τους, χωρίς να διεκδικούν δικαίωση ή υστεροφημία − εντύπωση που λάνθανε στα πολυπληθή απομνημονεύματα των αγωνιστών της Αντίστασης και του Εμφυλίου Πολέμου τα προηγούμενα χρόνια. Οι περισσότερες μαρτυρίες αφορούν νεανικά και παιδικά χρόνια των αφηγητών, χωρίς να ανακαλούνται πάντοτε νοσταλγικά ή σε αντιδιαστολή προς το παρόν.

Στην ίδια κατηγορία, τα ταξιδιωτικά κείμενα υποχωρούν ή συνυφαίνονται με άλλα ενδιαφέροντα – εθνολογικά, κοινωνιολογικά, πολεοδομικά κτλ. Ισχυρή είναι η παρουσία φιλολογικού υλικού και σχολιασμένης αλληλογραφίας προσωπικοτήτων της ελληνικής πολιτισμικής ιστορίας, όπου τα συνοδευτικά κείμενα (εισαγωγή, επίμετρο) αναπτύσσονται σε μορφή ολοκληρωμένου δοκιμίου. Και ευτυχώς δεν λείπουν τα χρονικά, οι μαρτυρίες και οι μελέτες που αφορούν την ιστορία του ελληνικού εβραϊσμού και του ολοκαυτώματος, συνεχίζοντας μια πρόσφατη αλλά στιβαρή παράδοση. Τέλος, οι λίγες αξιοπρόσεκτες βιογραφίες που αξιοποιούν αρχειακό και δημοσιογραφικό υλικό γίνονται εργαλεία ιστορικής συνείδησης και πολιτικής αυτογνωσίας.

Μαίρη Λεοντσίνη (Αντιπρόεδρος)

H μελέτη και η αποτίμηση της παραγωγής βιβλίου γίνεται, κάθε χρόνο, με βάση τον κατάλογο της Εθνικής Βιβλιοθήκης και τα κείμενα τα οποία τίθενται υπόψη της επιτροπής είτε από τους εκδότες και τους συγγραφείς είτε μέσα από άτυπες οδούς, όπως είναι η ευρύτερη (αλλά μη καταγεγραμμένη) γνώση της παραγωγής. Η έλλειψη επακριβούς καταγραφής και χαρτογράφησης, καθώς και τυποποιημένων στατιστικών στοιχείων για τη σύνολη βιβλιοπαραγωγή, διακίνηση και κατάσταση του βιβλίου ή την κριτική δημιουργούν προβλήματα σε κάθε προσπάθεια κριτικής ανάλυσης. Η έλλειψη στοιχείων και τεκμηρίωσης, την οποία εγγυάται το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου των ευρωπαϊκών χωρών, γίνεται συνεχώς αισθητή και δυσχεραίνει το έργο της αποτίμησης. Η (θρυλούμενη) οικονομική συμμετοχή των δημιουργών στις εκδόσεις είναι φαινόμενο το οποίο φαίνεται να συνεχίζεται, αλλά το ακριβές εύρος του παραμένει άγνωστο και ατεκμηρίωτο. Ως τέτοιο επιδρά αναπόφευκτα τόσο στην ποιότητα όσο και στην ποσότητα των παραγόμενων έργων. Παρ’ όλες τις εργώδεις προσπάθειες των λογοτεχνικών ιστοσελίδων, ο κόσμος του βιβλίου και της ανάγνωσης παραμένει ένα σύνολο από «μικρόκοσμους», που προσφέρονται στην κοινωνιολογική μελέτη, αλλά ο κατακερματισμός χωρίς συνεπή καταγραφή αναδεικνύει την υποβάθμιση της σύγχρονης δημιουργίας.

Στην ποίηση, γνωστ-ές, -οί δημιουργοί καθώς και νέες απόπειρες διαμορφώνουν ένα σύνολο το οποίο δεν φαίνεται να παρακολουθεί τη διεθνή καινοτομία στο πεδίο. Ο αριθμός των ποιητικών έργων παραμένει αυξημένος και σημαίνει ότι η δημόσια συζήτηση με αφορμή την ποίηση διατηρεί το ενδιαφέρον της, αλλά τελικά λίγα κείμενα καταφέρνουν να φτάσουν στο αναγνωστικό κοινό ή να γίνουν αντικείμενο κριτικής παρουσίασης. Ξεχωρίζουν ορισμένα ώριμα ποιητικά κείμενα, που αναδεικνύουν τη διακειμενική σχέση τους με την ποιητική παράδοση, καθώς και δείγματα με νυγματώδη εγκεφαλική γραφή και φιλοσοφικές αντηχήσεις. Ωστόσο, και στην παραγωγή του 2018, η ενδοσκόπηση, η πραγμάτευση του ερωτισμού και η συνομιλία με την ευρύτερη κοινωνικοπολιτική συγκυρία κυριάρχησαν θεματικά.

Στο μυθιστόρημα, παραμένει η τάση των τελευταίων χρόνων για ρεαλιστική, περίπου νατουραλιστική καταγραφή, όπου τα όρια της μυθοπλασίας συγχέονται με το πρόταγμα της άρνησής της. Διαφαίνονται μεμονωμένες (και σχετικά αξιόλογες) προσπάθειες για τοποθέτηση της πλοκής εκτός των ελληνικών συμφραζομένων, με σαφή ιστορική τεκμηρίωση. Στις περιπτώσεις όπου το χιούμορ και η ειρωνική διάθεση κυριαρχούν, τα αποτελέσματα διακρίνονται από καινοτομία. Στα έργα ορισμένων γνωστών συγγραφέων απαντούν ενδοσκοπικές αφηγήσεις και προσωπικές διαδρομές, χωρίς ιδιαίτερη ανανέωση στο πεδίο της μορφής.

Το διήγημα φάνηκε να ανανεώνεται τα τελευταία χρόνια, αλλά είναι ίσως νωρίς να αποτιμηθεί η μακροπρόθεσμη νεωτερική διάστασή του. Στην παραγωγή του 2018, βρίσκουμε ιστορίες με καφκικές αναφορές, νυγματώδη αφηγήματα με μπορχεσιανές διαστάσεις, καθώς και ενδοσκοπικά κείμενα για τόπους και ανθρώπους του παρελθόντος. Το αστικό τοπίο επανέρχεται συχνά, άλλοτε ως φόντο και άλλοτε ως καθοριστικό στοιχείο της πλοκής, όταν αυτή απαντά. Η προσήλωση στην ελληνική πραγματικότητα φαίνεται να κυριαρχεί.

Στην κατηγορία μαρτυρία – χρονικό – ταξιδιωτικά – βιογραφία απαντούν έργα πολύ διαφορετικά μεταξύ τους, τόσο ως προς το κοινό στο οποίο απευθύνονται όσο και ως προς το περιεχόμενό τους. Σημειώσεις από ταξιδιωτικές εμπειρίες, αφηγήσεις ζωής, βιογραφίες (λιγότερο ή περισσότερο) σημαντικών προσώπων ή μαρτυρίες βασισμένες σε τεκμηριωμένη έρευνα συνθέτουν ένα πολύχρωμο τοπίο μη-μυθοπλαστικών κειμένων, τα οποία διασταλτικά (μόνο) εντάσσονται στην εν λόγω κατηγορία. Η παραγωγή του 2018 δεν ήταν αμελητέα, καθώς εκδόθηκαν πρωτότυπες προσεγγίσεις και καλοδουλεμένα κείμενα, ικανά να ενημερώσουν (αλλά) και να προβληματίσουν κατά την ανάγνωση. Ξεχώρισαν κείμενα με πρωτότυπη και λίγο γνωστή θεματική, τα οποία αντλούν άμεσα από τη σχετικά αδιαμεσολάβητη εμπειρία της μαρτυρίας αυτής καθαυτής.

Η δοκιμιακή παραγωγή είναι μάλλον η πιο ενδιαφέρουσα όλων. Τεκμηριωμένες εργασίες, βασισμένες σε μακροχρόνια έρευνα και μελέτη, συνομιλούν με τη διεθνή βιβλιογραφία και διαμορφώνουν ευφάνταστα και ευανάγνωστα κείμενα. Ξεχώρισαν συνολικές αποτιμήσεις της λογοτεχνικής παραγωγής, ευφάνταστες αναγνώσεις μυθοπλαστικών κειμένων και τεκμηριωμένες αναλύσεις κοινωνικών φαινομένων ή ιστορικών στιγμών. Σε αντίθεση με τη διαδεδομένη πεποίθηση περί της επικράτησης των μυθοπλασιών (ποιητικών ή πεζών) στην Ελλάδα και δεδομένων των ανύπαρκτων πόρων που διατίθενται για (επιστημονική ή δημοσιογραφική) έρευνα, η παραγωγή των ελληνικών δοκιμίων ήταν αξιοσημείωτη (και) το 2018.

Ως προς τους/τις πρωτοεμφανιζόμεν-ους, -ες συγγραφείς, η παραγωγή δεν φαίνεται ενθαρρυντική. Η ηλικιακή δέσμευση την οποία προβλέπει ο νόμος σχετικά με τη βράβευση θέτει σημαντικά προβλήματα. Με δεδομένη την εγνωσμένη γήρανση του ελληνικού πληθυσμού, την αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης και τις καταγγελίες των διακρίσεων σε βάρος ατόμων και ομάδων με κριτήριο την ηλικία, το ηλικιακό όριο των 35 ετών δεν βγάζει νόημα και δυσχεραίνει την αποτίμηση. Στη διάρκεια του 2018 παρήχθησαν αξιόλογα κείμενα από πρωτοεμφανιζόμεν-ους, -ες συγγραφείς άνω των 35 ετών, ενώ η παραγωγή των πρωτοεμφανιζόμενων της νεότερης γενιάς δεν παρουσίασε πρωτοτυπία. Η εν λόγω κατηγορία προωθεί τον ηλικισμό και καλλιεργεί «το μύθο της νεότητας» εις βάρος της μυθοπλαστικής παραγωγής.

Άννα Αφεντουλίδου

Η εκδοτική παραγωγή του 2018 ήταν πολύ πλούσια, με πολλά και προ πάντων αξιοπρόσεκτα βιβλία. Ξεκινώ με μια γενική διαπίστωση, την οποία θεωρώ ως ιδιαιτέρως αισιόδοξη για την ανάπτυξη της λογοτεχνικής γραφής στο ελληνικό πεδίο της συγχρονίας μας: εξακολουθούν να υπάρχουν σταθερές τάσεις, οι οποίες, άλλοτε εντείνοντας και άλλοτε αμβλύνοντας τα χαρακτηριστικά τους, αποκρυσταλλώνουν γραμματολογικά τον σύγχρονο λογοτεχνικό μας χάρτη ως ένα αναγνωρίσιμο πλέον φάσμα ποικίλων εκφραστικών τρόπων, ύφους και διαφορετικών θεωρήσεων.

Η ποιητική παραγωγή του 2018 διαλέγεται τόσο με την πραγματικότητα που υπάρχει γύρω μας όσο και με το παρελθόν, ποιητικό, ιστορικό αλλά και φιλοσοφικό, όπως και με διαφορετικά πνευματικά πεδία: τον κινηματογράφο, το θέατρο, τις αναπαραστατικές τέχνες· ανοίγοντας διακειμενικό διάλογο με τα άλλα λογοτεχνικά είδη, ακροβατώντας πολλές φορές στο μεταίχμιο των ειδών αυτών. Εκτός από τους δημιουργούς με ώριμη ποιητικά φωνή που προσφέρουν ένα ακόμη συνεπές κομμάτι στο ολοκλήρωμα του ποιητικού τους κόσμου, υπάρχουν και αρκετοί νεότεροι οι οποίοι πειραματιζόμενοι με τη φόρμα και με νέες τεχνοτροπίες δημιουργούν αξιόλογα ποιητικά συνθέματα. Μορφολογικά, επομένως, συναντούμε ένα πολύ ενδιαφέρον φάσμα: ποιητικές συνθέσεις με κείμενα αφηγηματικά ή πεζόμορφα, ποιήματα με περισσότερο μετρημένη στιχουργικά μορφή και άλλα που στρέφονται σε έναν πολυσχιδή πειραματισμό πάνω σε φόρμες που τείνουν να χάσουν τα διαφοροποιητικά τους χαρακτηριστικά, αλλά και βιβλία που προβάλλουν έντονα το αίτημα μιας ολοκληρωμένης σύνθεσης.

Η χρονιά αυτή έδωσε ποιητικά βιβλία με προσεγμένη αρθρωτική διάταξη, έργα είτε μεταλυρικά, είτε μεταδραματικά και ειρωνικά, με έντονη διακειμενικότητα που αφηγούνται την περιπέτεια του σημερινού ανθρώπου σε ένα περιβάλλον άξενο και σκληρό (π.χ. Δ. Κοσμόπουλου, Θέριστρον, Χ. Βλαβιανού, Αυτοπροσωπογραφία του λευκού). Εντοπίζονται, επίσης, δημιουργοί που υπηρετούν μια γραφή αιχμηρή, με έναν λόγο οξύ που απογυμνώνει χωρίς εξάρσεις αλλά με τολμηρές εικόνες και απροσδόκητες γειτνιάσεις λέξεων (π.χ. Α. Βουτσινά, Ένα παιδί σκέτο καταμεσήμερο). Ποιητικές φωνές που υπογραμμίζουν την αδυναμία του ανθρώπου να διατηρήσει το σώμα την υγεία και την ευφρόσυνη διάστασή του με τον έρωτα, γιατί μοίρα του είναι η φθορά, η διάβρωση, η παρακμή και η αρρώστια, προ πάντων όταν ο «πολιτισμός» επιφυλάσσει στον άνθρωπο φριχτά δεινά (π.χ. Κ. Καναβούρης, Αποθήκη καταλοίπων ηδονής). Συλλογές με ποιήματα που εμπεριέχουν περιγραφικά στοιχεία γύρω από τον τόπο ενός παρελθόντος που έρχεται συνεχώς σε αντίστιξη με το παρόν και τα βιώματά του, με εμπειρίες από τα παιδικά και νεανικά χρόνια, εικόνες από το φυσικό αλλά και αστικό τοπίο (π.χ. Γ. Θεοχάρης, Πλησμονή οστών, Ηλ. Γκρης, Σαν άλλος Οιδίποδας), μια τάση ειρωνική και μια ποιητική γλώσσα υπονομευτική των δικών της τρόπων αλλά και των ανθρώπινων ηθών και αντιλήψεων (π.χ. Ν. Λαμπρόπουλος, Ράδιον), μια τάση καταγραφής της σχέσης με τον θάνατο και την υπαρξιακή αγωνία (π.χ. Η. Νικοπούλου, Το πριν και το μετά την παύλα), μια φιλοσοφική στοχαστική τάση (π.χ. Κλ. Λυμπέρη, Το μηδέν σε φωλιά), την τάση μιας ποίησης στραμμένης περισσότερο στην ελληνική παράδοση, υιοθετώντας, ανά περίπτωση, τη λυρική της εκδοχή και αφομοιώνοντάς την σε σύγχρονα έκδοχα (π.χ. Α. Σκιαθάς, Ο μόνος πιστός ένοικος, Ι. Ηλιοπούλου, Το ψηφιδωτό της νύχτας). Μια τάση που παρακολουθεί περισσότερο τον ιστορικό βηματισμό των γεγονότων που τροφοδότησαν τις προηγούμενες γενιές και που αντηχούν μέσα από τα βιωμένα τους τραύματα ως και σήμερα (π.χ. Κ. Συλφιτζόγλου, Δραμάιλο). Η ποίηση ενός λόγου πιο νεανικά καινοτομικού ή/και αιρετικού, που εκφράζει μια ποίηση περισσότερο προσγειωμένη στα δεδομένα της νεότερης γενιάς (π.χ. Δ. Αθηνάκης, Φτηνό κρεβάτι). Μία ποιητική τάση που αντλεί το εννοιολογικό και συναισθηματικό της φορτίο από ένα συνεχώς ζωντανό ποιητικό παρελθόν (π.χ. Ε. Τζατζιμάκη, Παράδοξο των Διδύμων − ένα ποιητικό transcription στον Γιώργο Χειμωνά). Μια ποίηση που ανανεώνει τη δραματουργική παράδοση, υιοθετώντας αλλά και υπονομεύοντας το θεατρικό ποιητικό παρελθόν (π.χ. Θ. Τσαλαπάτης, Γεωγραφίες των Φριτς και των Λανγκ), μια τάση που στήνει εντέχνως σκηνικά και ακολουθεί ρυθμούς που προσιδιάζουν αυτούς του κινηματογραφικού σεναρίου (π.χ. Λ. Ξανθόπουλος, Ο άνθρωπος χωρίς ιδιότητες).

Στην κατηγορία του μυθιστορήματος συναντάμε πολύ αξιόλογα βιβλία, πολύ ενδιαφέροντα δείγματα εκείνων των αφηγημάτων που κεντράρουν στο παρελθόν, ως «ιστορικά» ή ψευδο-ιστορικά τα οποία αναφέρονται στην πρόσφατη ή απώτερη ελληνική ή/και ευρωπαϊκή πραγματικότητα (π.χ. Μ. Γαβαλά, Κόκκινος σταυρός), επίσης μυθιστορήματα με στοιχεία σάτιρας και ειρωνείας που εμπλέκουν στις ιστορικές αφηγήσεις υπαινικτικά και τη σύγχρονη πραγματικότητα (π. χ. Γ. Παπαγιάννης, Ο άνδρας που γεννήθηκε με τον Ελευθέριο Βενιζέλο), αφηγήσεις που προωθούν το τέχνημα των τεκμηρίων-ψηφίδων σε μια προσπάθεια ανάπλασης μιας πραγματικής εποχής που διαφεύγει όμως και στο ονειρικό ή/και φανταστικό (π.χ. Α. Πανσέληνος, Ελαφρά ελληνικά τραγούδια), ιστορίες ενηλικίωσης και μαθητείας (π.χ. Κ. Ακρίβος, Γάλα Μαγνησίας), προσπάθειες αλληγορικής διασύνδεσης ανάμεσα στο μυθολογικό πρότυπο και τη ρεαλιστική πραγματικότητα (π.χ. Κ. Κατσουλάρης, Στο στήθος μέσα χάλκινη καρδιά), αφηγήσεις για τη σύγχρονη οικογένεια και τα πάθη των ανθρώπων της (π.χ. Λ. Κονομάρα, Ο χάρτης του κόσμου στο μυαλό σου). Αφηγήσεις που αναπαριστούν μέσα από μια οικογενειακή ιστορία την ιστορία της Ελλάδας ή και τη διαχρονική διαπάλη των αντικρουόμενων δυνάμεων που ενυπάρχουν μέσα μας (π.χ. Γ. Συμπάρδης, Αδέλφια), μυθιστορήματα της νεότερης γενιάς που πειραματίζονται με τη φόρμα ή/και ενσκήπτουν με αγωνία στους σύγχρονους προβληματισμούς μιας μεταβαλλόμενης πραγματικότητας (π.χ. Ν. Χρυσός, Καινούργια μέρα, Β. Πέτσα, Το δέντρο της υπακοής).

Σχετικά με τη μικρή φόρμα του διηγήματος και της νουβέλας, θεωρώ ότι επαναλαμβάνεται αυτό που είχα παρατηρήσει και σε προηγούμενο εκδοτικό έτος: το θεματολογικό φάσμα εξακολουθεί να είναι αρκετά εκτεταμένο: η σύγχρονη ζωή με τις συμβάσεις της αλλά και εικόνες της διαφορετικότητας που αντιμάχονται τα ειθισμένα, ο υπαρξιακός συμβολισμός, αλλά και αναπαραστάσεις ενυπνίων και του φανταστικού. Η έκταση και οι αφηγηματικές τεχνικές της μικρής φόρμας επίσης ποικίλλουν (χαρακτηριστικό παράδειγμα το βιβλίο της Μ. Στασινοπούλου, Χαμηλή βλάστηση, θάμνοι, πόες και μπονσάι). Διαβάζουμε βιβλία με κείμενα μικρότερα που μοιάζουν με στιγμιότυπα, έως και μεγαλύτερα που συγκροτούν «διηγήσεις» πλησιέστερες σ’ αυτά που θεωρούμε ως πιο «σταθερά» χαρακτηριστικά της μεγάλης αφήγησης, με συχνές, ενίοτε, τις ανατροπές τους. Υπάρχουν βιβλία που απεικονίζουν σκηνές από μια παρελθούσα, για πάντα χαμένη, εποχή, ολοζώντανη ωστόσο (π.χ. Δ. Κανελλόπουλος, Ο θάνατος του αστρίτη και άλλες ιστορίες), γλυκόπικρες ιστορίες προσωπικών σχέσεων που ισοζυγίζουν το τραγικό με μια πιο ανάλαφρη διάθεση για το μάταιο της ύπαρξής μας (π.χ. Ρ. Γεωργακοπούλου, Δέντρα, πολλά δέντρα), ενδιαφέροντες πειραματισμοί με παραλληλισμούς και συμβολικές προεκτάσεις (π.χ. Δ. Κολλιάκου, Αλφαβητάρι εντόμων, Α. Κυριακίδης, Το μουσείο των τύψεων).

Σχετικά με τις/τους πρωτοεμφανιζόμενες/ους συγγραφείς, έχει διατυπωθεί πολλάκις η άποψη που έχει γίνει πλέον πεποίθηση, μετά την εμπειρία αυτών των χρόνων, ότι οι ενδιαφέρουσες φωνές των «νέων» δημιουργών είναι ηλικιακά άνω των 35 ετών και επομένως δεν πληρούν την προϋπόθεση που τίθεται από τον νόμο, ώστε να κριθούν στην αντίστοιχη κατηγορία, γεγονός που δημιουργεί δυσκολίες στη διαδικασία κρίσης της Επιτροπής. Πολύ αξιόλογα βιβλία δεν έχουν προκριθεί για τον παραπάνω λόγο, με αποτέλεσμα να εμφανίζεται μια στρεβλή εικόνα της λογοτεχνικής παραγωγής των νέων δημιουργών στη χώρα μας, κάτι για το οποίο δεν ευθύνεται η κρίση της Επιτροπής, αλλά το ότι οι επιλογές της εναρμονίζονται, ως οφείλουν φυσικά, με την περιοριστική αυτή διάταξη του Νόμου.

Αναφορικά με το δοκίμιο και την κριτική εξακολουθεί να υπάρχει αύξηση του ενδιαφέροντος για τον δοκιμιακό λόγο αλλά, ίσως και περισσότερο, για «ακαδημαϊκές» εργασίες με προσανατολισμό προς τις ανθρωπιστικές και τις κοινωνικές σπουδές. Υπάρχει επίσης η τάση συγκέντρωσης σειράς δημοσιευμένων δοκιμίων με τη μορφή, συνήθως, των επιφυλλίδων, με θεματικό ή/και χρονολογικό ιστό. Το 2018 υπάρχουν αξιόλογες εκδοτικές εργασίες με πολύ ενδιαφέροντα σχόλια (π.χ. Γ. Ανδρειωμένος, Πρώιμα ποιήματα και πεζά του Γιάννη Ρίτσου), δοκιμιακοί διάλογοι με φιλοσοφικό υπόστρωμα αλλά και βιογραφικό ενδιαφέρον (π.χ. Μ. Θεοδωράκης – Κ. Γουλιάμος, Στη διαλεκτική της αρμονίας), κείμενα λογοτεχνικής κριτικής που αποτυπώνουν κρίσεις για τη σύγχρονη λογοτεχνική παραγωγή (π.χ. Ν. Λάζαρης, Πνεύμα αντιλογίας), αλλά και εργασίες ακαδημαϊκού ενδιαφέροντος, οι οποίες συνεισφέρουν όχι μόνο στην προαγωγή της επιστημονικής έρευνας αλλά και στην ευρύτερη διάχυση με πρόσφορο τρόπο της επιστημονικής γνώσης (π.χ. Α. Μαστραπάς, Η Έρση και η αρχαιογνωσία του Γεωργίου Δροσίνη – Συμβολή στη βιογραφία του). Επίσης, μελέτες στο ευρύτερο πεδίο της πολιτισμικής και κοινωνικής ιστορίας με εστίαση στην απλή καθημερινότητα (π.χ. Ηλ. Καφάογλου, Η δημοκρατία στην παραλία, Μικρό δοκίμιο για το μπικίνι), μελέτες με πρωτοτυπία και επινοητικότητα σχετικά με ειδικά θέματα που διαβάζονται ευχάριστα από ένα κοινό που αγαπά και ενδιαφέρεται για τη λογοτεχνία (π.χ. Α. Σαμουήλ, «Πάντα αριθμώ διέταξας»: Αναλογία, αριθμολογία και ποίηση). Τέλος, στοχαστικά δοκίμια, με αυτοβιογραφικό λόγο σε μια διανοητική αναμέτρηση του συγγραφέα τους με κορυφαίους στοχαστές (π.χ. Ν. Σινιόσογλου, Μαύρες Διαθήκες. Δοκίμιο για τα όρια της ημερολογιακής γραφής), αλλά και γραμματολογικές μελέτες πλούσιας καταγραφής του λογοτεχνικού πεδίου της συγχρονίας μας (π.χ. Β. Χατζηβασιλείου, Η κίνηση του εκκρεμούς. Άτομο και κοινωνία στη νεότερη ελληνική πεζογραφία: 1974-2017).

Η παραγωγή βιβλίων στην κατηγορία μαρτυρία – χρονικό – ταξιδιωτικά – βιογραφία καλύπτει ένα ευρύ φάσμα, το οποίο, εξ αντικειμένου, δίνει διαφορετικής υφής και στάθμης αναγνώσματα. Υπήρξαν λαογραφικές καταγραφές ή/και ταξιδιωτικές εντυπώσεις (π.χ. Θ. Μαλούτας, Οδοιπορικό σε πέντε αμερικανικές πόλεις. Πόλη του Μεξικού, Σάο Πάολο, Ρίο ντε Τζανέιρο, Σαντιάγο, Χιούστον), βιογραφίες προσωπικοτήτων, διηγήσεις προσωπικών αλλά και επαγγελματικών αναμνήσεων (π.χ. Γ. Μενεξής, Αναμνήσεις ενός ναυτεργάτη), αφηγήσεις που ενσωματώνουν το ατομικό στο συλλογικό άλλοτε με περισσότερη «προφορικότητα» και άλλοτε με γλώσσα περισσότερο επεξεργασμένη (π.χ. Λ. Ναρ, Ξανά στη Σαλονίκη), καταγραφές ημερολογιακού χαρακτήρα και αυτοβιογραφικού προσανατολισμού (π.χ. Στ. Ζουμπουλάκης, Στ’ αμπέλια), αλλά και μαρτυρίες που κατέθεσαν πολύτιμες πληροφορίες για ιστορικά θέματα (π.χ. Ι. Βεντούρας, IBBUR, Οι Εβραίοι της Κρήτης), γραμματολογικά και λογοτεχνικά θέματα (π.χ. Μ. Γελασάκης, Νίκος Καββαδίας: Ο αρμενιστής ποιητής).

Θα ήθελα να κλείσω τη σύντομη αυτή αναδρομή μου στο εκδοτικό έτος 2018, κάνοντας την ίδια παρατήρηση, την οποία είχα κάνει και για τα δύο προηγούμενα εκδοτικά έτη: Η λογοτεχνική συγγραφική παραγωγή και του 2018 είναι εντυπωσιακή σε αριθμητικά δεδομένα, τόσο στον χώρο της πεζογραφίας, όσο, προπάντων, της ποίησης. Είναι ένα φαινόμενο που αξίζει να αποτυπωθεί στατιστικά, ώστε να δοθούν τα κατάλληλα εναύσματα για απόπειρες ερμηνευτικών προσεγγίσεων αλλά και αποτιμήσεων τόσο αναφορικά με τους/τις δημιουργούς όσο και με τους/τις αναγνώστες και αναγνώστριες.

Κώστας Καραβίδας

Το 2018 ήταν μια από τις καλύτερες χρονιές της τελευταίας δεκαετίας για την ελληνική βιβλιοπαραγωγή. Το γεγονός οφείλεται κατά κύριο λόγο στις πολύ καλές επιδόσεις στο μυθιστόρημα και την ποίηση. Ειδικά το μυθιστόρημα, μετά από μια αρκετά μεγάλη μάλλον αμήχανη περίοδο, φαίνεται πως βρίσκει σύγχρονους δρόμους έκφρασης και προσεγγίζει ενδιαφέρουσες τάσεις της καλής ξένης λογοτεχνίας. Στην κατηγορία του δοκιμίου και της κριτικής συνεχίστηκε η πολύ καλή πορεία του είδους τα τελευταία χρόνια, ενώ αισθητά πιο αδύναμη εμφανίστηκε η παραγωγή στην −ούτως ή άλλως− πολύ ανομοιογενή κατηγορία μαρτυρία – χρονικό – ταξιδιωτικά – βιογραφία. Η κατηγορία του διηγήματος και της νουβέλας, παρότι δεν κινήθηκε στα γνώριμα υψηλά επίπεδα της τελευταίας δεκαετίας, είχε αρκετές καλές, νέες φωνές να επιδείξει. Τέλος, σε χαμηλά επίπεδα κυμάνθηκε η παραγωγή στην κατηγορία Πρωτοεμφανιζόμενοι συγγραφείς, όπου για ακόμη μια φορά οι πιο ενδιαφέρουσες περιπτώσεις αφορούν συγγραφείς που δεν καλύπτουν το οριζόμενο από το Υπουργείο Πολιτισμού ηλικιακό όριο των 35 ετών.

Πιο συγκεκριμένα, στην κατηγορία δοκίμιο – κριτική κυκλοφόρησαν έργα ιδιαίτερα σημαντικά, που καλύπτουν τη μελέτη της μεγάλης περιοχής της νέας ελληνικής λογοτεχνίας αλλά και ένα ευρύτατο φάσμα των ανθρωπιστικών επιστημών. Κριτικά δοκίμια για τη λογοτεχνία, εργασίες υποδομής για περαιτέρω έρευνα, μονογραφίες στο πεδίο της κοινωνικής και πολιτισμικής ιστορίας, μελέτες πανεπιστημιακών φιλολόγων (αξιολογότερες απ’ ό,τι στο πρόσφατο παρελθόν), συνθετικές γραμματολογικές προσεγγίσεις, φρέσκιες αναγνώσεις σημαντικών ελλήνων συγγραφέων, στοχαστικά δοκίμια, αλλά και συναγωγές κειμένων από το πεδίο της λογοτεχνικής κριτικής πλούτισαν σημαντικά το εκδοτικό τοπίο. Αν αξίζει κάτι να επισημανθεί είναι μια μικρή ποιοτική υποχώρηση των φιλοσοφικών, πολιτικών και ιστορικών δοκιμίων/μελετών σε σχέση με τα δύο προηγούμενα χρόνια. Αντίθετα, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες ήταν αρκετές μελέτες από τον χώρο των εικαστικών τεχνών, της ιστορίας του θεάτρου και των κινηματογραφικών σπουδών. Τα καλύτερα βιβλία της χρονιάς διακρίνονται για τη διεπιστημονικότητα στην προσέγγιση των θεμάτων και την προσπάθεια σύνδεσης των νεοελληνικών σπουδών με τη σύγχρονη κοινωνική θεωρία και άλλα συναφή επιστημονικά πεδία.

Το μυθιστόρημα υπήρξε το είδος που με την ποικιλία των θεμάτων και των εκφραστικών τρόπων του παρουσίασε θεαματική βελτίωση το 2018. Παρά τη σημαντική υποχώρηση των αφηγήσεων που υπονομεύουν τη ρεαλιστική σύμβαση και τη σχεδόν εξαφάνιση των αλληγορικών ή και των μοντερνιστικών αφηγήσεων, οι σημαντικότερες συμβολές της χρονιάς επιχειρούν να χαρτογραφήσουν κρίσιμα ζητήματα της ρευστής εποχής μας. Κρίνοντας με βάση την παραγωγή του 2018, φαίνεται πως το μυθιστόρημα στην Ελλάδα περνά από μια περίοδο αμήχανων αναζητήσεων σε μια ωριμότερη φάση καταγραφής των πολλαπλών όψεων του σύγχρονου ρευστού και αβέβαιου κόσμου. Στις γενικότερες τάσεις αξίζει να επισημανθεί η πρωτότυπη προσέγγιση πτυχών της ναζιστικής εμπειρίας και η αναψηλάφηση της ελληνικής πραγματικότητας περασμένων δεκαετιών (ιδιαίτερα δημοφιλείς οι δεκαετίες του 1950 και του 1970). Ευδιάκριτη είναι πια και η τάση για φιλόδοξες και πολυπρισματικές κοσμοπολίτικες αφηγήσεις, όπου ο χώρος δράσης υπερβαίνει τα ελληνικά σύνορα, αφηγήσεις που κατά κανόνα ακολουθούν σύνθετες αφηγηματικές στρατηγικές, συναιρούν μοντερνιστικά και ρεαλιστικά στοιχεία και κυρίως επιχειρούν να συλλάβουν καθολικότερα θέματα που άπτονται της σύγχρονης παγκοσμιοποιημένης πραγματικότητας. Στα αξιοσημείωτα της χρονιάς περιλαμβάνονται και κάποιες ικανοποιητικές προσπάθειες προσέγγισης της σύγχρονης ελληνικής συνθήκης, όχι πια σε μια λογική εν θερμώ «πεζογραφίας της κρίσης», αλλά με ενδιαφέρουσες εναλλακτικές οπτικές γωνίες είτε από τη σκοπιά των οικογενειακών σχέσεων είτε από το κοινωνικό περιθώριο είτε από το σχολικό περιβάλλον. Ενδιαφέρουσα υπήρξε και η εμφάνιση ενός είδους παρωδίας του μεταμοντέρνου ιστορικού μυθιστορήματος, αλλά και κάποιων έργων που δείχνουν ότι οι έλληνες συγγραφείς αρχίζουν να μην φοβούνται την αναμέτρηση με την πολύ μεγάλη φόρμα του μυθιστορήματος. Σε κάθε περίπτωση, η εκδοτική παραγωγή του μυθιστορήματος το 2018 αφήνει σοβαρές υποσχέσεις για το μέλλον.

Στην άλλη πεζογραφική κατηγορία, διήγημα – νουβέλα, η εκδοτική παραγωγή δεν απέδωσε τα αναμενόμενα. Είναι αλήθεια βέβαια ότι οι πολύ καλές επιδόσεις του είδους τα τελευταία δέκα χρόνια έχουν δημιουργήσει αυξημένες προσδοκίες, ωστόσο με την εξαίρεση κάποιων βιβλίων που διακρίθηκαν για την πρωτοτυπία και την επινοητικότητά τους, σε γενικές γραμμές, η παραγωγή του διηγήματος και της νουβέλας κινήθηκε σε όχι ιδιαίτερα υψηλά επίπεδα. Οι πιο ενδιαφέρουσες προσπάθειες προέρχονται από συγγραφείς που δεν διστάζουν να πειραματιστούν με το μέγεθος της μικρής φόρμας και να υπονομεύσουν τις ειδολογικές συντεταγμένες. Δύο στοιχεία διακρίνονται με σαφήνεια. Από τη μια, η κόπωση των καταξιωμένων συγγραφέων που σε γενικές γραμμές δεν έδωσαν έργα