Μελίνα: Τριάντα χρόνια χωρίς τη σύγχρονη θεά της Ελλάδας

Την είπαν ασυμβίβαστη, ανεξάρτητη, ατίθαση και ανυπότακτη. Μια δυναμική, παθιασμένη αγωνίστρια και βαθιά Ελληνίδα. Μια χαρισματική γυναίκα, πανέμορφη και πολυτάλαντη.

Και ήταν όλα αυτά. Και κάτι ακόμη: Μια σύγχρονη θεά της Ελλάδας. Που όπως οι αρχαίες αυτού του τόπου είχε δύναμη και φλόγα και έμπαινε μπροστά στη μάχη είτε για τις προσωπικές της νίκες είτε για να υπερασπιστεί την χώρα της, το δίκαιο και τα κεκτημένα της.

Τριάντα χρόνια σήμερα από το θάνατο της Μελίνας Μερκούρη κι ο μύθος της κρατάει

ακόμη ισχυρός και ανέπαφος, χάρις στη λαμπερή της προσωπικότητα, στο έργο που άφησε πίσω της στο θέατρο και τον κινηματογράφο, στον πολιτισμό με την εξωστρεφή και εμπνευσμένη πολιτική της ως υπουργός, στις σπουδαίες πρωτοβουλίες της που είναι σήμερα μεγάλοι θεσμοί και βέβαια στην διατύπωση από την ίδια, για πρώτη φορά στα νεώτερα χρόνια, του αιτήματος για την επιστροφή στην Ελλάδα των Μαρμάρων του Παρθενώνα. Δίνοντας έτσι την εναρκτήρια ώθηση για τον αγώνα, που συνεχίζει  η χώρα ως τη δικαίωσή του.

«Σήμερα απαιτούμε τα Μάρμαρά μας. Το αίτημά μας είναι απόλυτα νόμιμο. Στο όνομα του πολιτισμού και της δικαιοσύνης», όπως είχε πει στην ιστορική της ομιλία τον Ιούλιο του 1982 στο Μεξικό, στη Διεθνή Διάσκεψη Υπουργών Πολιτισμού της UNESCO.

Σε ό,τι κι αν καταπιανόταν άλλωστε η Μελίνα έδινε πάντα όλη της την ενέργεια και το πάθος. Είτε ως μικρό κορίτσι δίπλα στον παππού της Σπύρο Μερκούρη, ζώντας σ’ ένα σπίτι γεμάτο από κόσμο ετερόκλιτο –πολιτικούς και απλούς ψηφοφόρους, πλούσιους και φτωχούς, ακαδημαϊκούς ή τεχνίτες – ωριμάζοντας  γρήγορα και παίρνοντας μαθήματα συναναστροφής με κάθε άνθρωπο, εμπειρία πολύτιμη για τη μετέπειτα εξέλιξή της («Ο πρώτος άντρας που αγάπησα ονομαζόταν Σπύρος. Ήταν υπερβολικά όμορφος, υπερβολικά γοητευτικός…», όπως έγραψε για εκείνον).  Είτε διεκδικώντας από την οικογένεια το όνειρό της να γίνει ηθοποιός, αδιαφορώντας εντελώς για τα μαθήματα του σχολείου είτε αναζητώντας την ελευθερία της ενώ ήταν στην εφηβεία ακόμη, μέσα από έναν γάμο στα κρυφά με τον Πάνο Χαροκόπο, που της επέτρεψε όμως, να σπουδάσει θέατρο.

Η Μελίνα στην αγκαλιά του παππού της Σπύρου Μερκούρη«Η επανάσταση και ο έρωτας»

Από τη σχολή του Εθνικού, αποφοιτώντας το 1944 η Μελίνα είχε βρεθεί κατ’ ευθείαν στο σανίδι με πρωταγωνιστικό ρόλο, ήδη από την επόμενη χρονιά –ως Λαβίνια στο «Πένθος ταιριάζει στην Ηλέκτρα» του Ευγένιου Ο’ Νηλ με τον θίασο Κατερίνας –  ενώ η πρώτη μεγάλη της επιτυχία θα ερχόταν το 1949, παίζοντας την Μπλανς Ντυμπουά  στο «Λεωφορείον ο πόθος» του Τενεσί Ουίλιαμς με το Θέατρο Τέχνης του Κάρολου Κουν και με τον Μάνο Χατζιδάκι να γράφει το τραγούδι «Χάρτινο το φεγγαράκι», ειδικά για την παράσταση με ερμηνεύτρια φυσικά, η Μελίνα.

Σε μικρή ηλικία κοιτάζοντας κατ’ ευθείαν το φακό

Λίγο αργότερα θα ταξιδέψει στο Παρίσι, όπου κυριολεκτικά ανοίγουν οι ορίζοντές της, γνωρίζοντας τον Ζαν Κοκτώ, τον Ζαν Πωλ Σαρτρ, την Φρανσουάζ Σαγκάν ενώ με την επιστροφή στην Ελλάδα, στα μέσα της δεκαετίας του ΄50 πλέον, παράλληλα με το θέατρο αρχίζει για πρώτη φορά να ασχολείται με τον συνδικαλισμό.

Ανάμεσα στην παρέα των καλλιτεχνών και των διανοουμένων όμως, που συχνάζουν εκείνη την εποχή στο ιστορικό «Βυζάντιο» της πλατείας Κολωνακίου, ο Μιχάλης Κακογιάννης και ο Ιάκωβος Καμπανέλλης, έχουν ένα σχέδιο: Μια ταινία για μια γυναίκα ελεύθερη και ανεξάρτητη, έξω από τις νόρμες του καιρού τους.

Στέλλα στην ομώνυμη ταινία του Μιχάλη Κακογιάννη

Είναι η «Στέλλα» με την Μελίνα, ιδανική στο ρόλο, που θα διαπρέψει στις Κάννες το 1956, παρ’ ότι δεν θα πάρει το πολυπόθητο βραβείο. Αλλά θα γνωρίσει εκεί τον μεγάλο έρωτα της ζωής της, τον  Ζιλ Ντασέν, που θα παραμερίσει όλους τους άντρες, που πέρασαν ως τότε από δίπλα της.

Η Μελίνα με τον Ζιλ Ντασέν στην Ακρόπολη

«Βρίσκω πως αν δεν έχεις ερωτευτεί, αν δεν έχεις αγαπήσει, έχεις χάσει πάρα πολλά πράγματα στον κόσμο. Χρειάζεται ο έρωτας. Είναι από τα ωραιότερα πράγματα στη ζωή», όπως είχε πει η ίδια.

Μελίνα Μερκούρη και Ζιλ Ντασέν

Και πέρα από την προσωπική της ζωή όμως, οι επιτυχίες θα διαδέχονταν η μία την άλλη: «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται», «Ποτέ την Κυριακή» (με βραβείο στις Κάννες, συνοδευόμενο από τρικούβερτο γλέντι αλά ελληνικά με συρτάκι και σπασίματα ποτηριών), «Φαίδρα», «Τοπκαπί» κ.ά. Ενώ στο θέατρο θα έρθει, και πάλι με τον Κάρολο Κουν, η συγκλονιστική ερμηνεία της στο «Γλυκό πουλί τις νιότης».

Μελίνα η σταρ«Γεννήθηκα Ελληνίδα»

Αλλά η Μελίνα είναι πλέον μία σταρ διεθνούς επιπέδου, οι ξένοι σκηνοθέτες της στέλνουν τις προτάσεις τους κι εκείνη θα βρεθεί το 1967 στο Μπρόντγουεϊ στην παράσταση «Ίλια Ντάρλινγκ» σε σκηνοθεσία του Ντασέν. Τα μεσάνυχτα της 21ης Απριλίου ο Μάνος Χατζιδάκις θα τους τηλεφωνήσει για το πραξικόπημα, που έγινε στην χώρα και από την επομένη η Μελίνα, σοκαρισμένη από το γεγονός θα κάνει δηλώσεις στα αμερικανικά Μέσα Ενημέρωσης, ζητώντας να μην επισκέπτονται πλέον οι ξένοι την Ελλάδα. Και ήταν τότε, που μήνυσε την ιστορική απάντηση στον Παττακό, που της αφαίρεσε την ελληνική ιθαγένεια: «Γεννήθηκα Ελληνίδα και θα πεθάνω Ελληνίδα. Ο Παττακός γεννήθηκε φασίστας και θα πεθάνει φασίστας».

Στο τιμόνι της ζωής της

Ο αντιδικτατορικός αγώνας της Μελίνας μόλις είχε αρχίσει και με τις περιοδείες της σε όλη την Ευρώπη, με τη συμμετοχή της σε διαδηλώσεις, πολιτικές συγκεντρώσεις και συναυλίες θα ενημερώνει τον κόσμο για τη χούντα των συνταγματαρχών, θα δημιουργεί ρεύμα εναντίον τους και θα μάχεται για την επάνοδο της δημοκρατίας στην Ελλάδα.

Σε ομιλία της στην Ευρώπη εναντίον της χούντας

Χωρίς να λείψουν και οι κίνδυνοι για την ίδια, με σοβαρότερη την βομβιστική απόπειρα εναντίον της, το 1969 στο θέατρο της Γένοβας.

Το δυνατό «χαρτί»

Η επιστροφή στην Ελλάδα το 1974 θα είναι μονόδρομος φυσικά για την Μελίνα, που θα βάλει αμέσως υποψηφιότητα στις πρώτες εκλογές της μεταπολίτευσης,  δίπλα στον Ανδρέα Παπανδρέου με το Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα, του οποίου ήταν ιδρυτικό μέλος. Βουλευτής θα εκλεγεί όμως, το 1977 στη Β΄ Πειραιά και ως το 1981 όταν το ΠΑΣΟΚ ανέρχεται στην εξουσία οπότε θα ορισθεί υπουργός Πολιτισμού, θα μοιράζεται ανάμεσα στο θέατρο –με σημαντικές παραστάσεις  την «Όπερα της πεντάρας» του Μπρεχτ σε σκηνοθεσία Ζυλ Ντασέν, την «Μήδεια» σε σκηνοθεσία Μίνου Βολανάκη, την «Ορέστεια» από τον Κάρολο Κουν στην Επίδαυρο- και την πολιτική της δράση.

Το πολιτικό γραφείο της Μελίνας στη Β΄ Πειραιώς

Ένας νέος αέρας είχε πνεύσει εξάλλου, στο υπουργείο Πολιτισμού από τη στιγμή που ανέλαβε η Μελίνα Μερκούρη. Δημοκρατικός, εξωστρεφής, επικοινωνιακός, γεμάτος οράματα, καινοτομίες και πρωτοβουλίες, υπακούοντας στο στόχο της να φέρει την Ελλάδα στο προσκήνιο και να κατακτήσει τον σεβασμό που της ανήκε στο χώρο του παγκόσμιου πολιτισμού.

Οι προσωπικές σχέσεις που είχε αναπτύξει όλα τα προηγούμενα χρόνια με προσωπικότητες της διεθνούς πολιτικής σκηνής  ήρθαν ως αρωγοί σ’ αυτή την προσπάθεια και οι συναντήσεις τις με ανθρώπους όπως ο Τζακ Λανγκ -στενός φίλος της στη συνέχεια- ο Αντρεότι, ο Γκένσερ, ο Πάλμε, ο Γκονζάλεθ, ο Πάπας,  η Γκάντι, ο Μιτεράν και άλλοι θα γίνονταν σημαντικές ειδήσεις και για τα ξένα Μέσα Ενημέρωσης, που την παρακολουθούσαν πάντα.

Και δεν είναι μυστικό βέβαια, ότι ο Ανδρέας Παπανδρέου τη θεωρούσε ένα από τα δυνατά χαρτιά του στο εξωτερικό κερδίζοντας από την ακτινοβολία της και την διεθνή απήχηση και αναγνώρισή της.

Τα Μάρμαρα

Χρόνια πριν, τη δεκαετία του 1960, όταν η Μελίνα γύριζε τη «Φαίδρα» και για τις ανάγκες της ταινίας χρειάζονταν κάποιες σκηνές στο Βρετανικό Μουσείο με τα Γλυπτά του Παρθενώνα  οι Βρετανοί είχαν ζητήσει αμοιβή για την κινηματογράφηση κι αυτό της είχε κοστίσει.

Από την «Φαίδρα» του Ζιλ Ντασέν

Δεν θα το ξεχνούσε, και από τη θέση της πλέον στην κυβέρνηση της χώρας θα προέβαινε στην ιστορική ομιλία της στη Διάσκεψη της UNESCO ζητώντας την επιστροφή των Μαρμάρων και ανοίγοντας έτσι το δρόμο για τη διεκδίκησή τους. Δηλώνοντας μεταξύ άλλων «Αν με ρωτήσετε εάν θα ζω όταν τα Μάρμαρα του Παρθενώνα επιστρέψουν στην Ελλάδα, σας λέω πως ναι, θα ζω. Αλλά κι αν ακόμη δεν ζω πια, θα ξαναγεννηθώ», λόγια που προκαλούν ως σήμερα συγκίνηση.

Σ’ εκείνην οφείλεται επίσης η πρώτη προσπάθεια για την ανέγερση νέου Μουσείου Ακρόπολης –σε απάντηση στο επιχείρημα των Βρετανών, ότι δεν θα είχαμε πού να τα εκθέσουμε- ασχέτως αν τότε δεν ευοδώθηκε, σ’ εκείνη και η ιδέα της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης, με πρώτη την Αθήνα και με τις εκδηλώσεις το καλοκαίρι του 1985 να συγκεντρώνουν μεγάλες προσωπικότητες, όπως ο Μιτεράν και ο Γκονζάλεθ.

Η Μελίνα στην Ακρόπολη

Η ενοποίηση των αρχαιολογικών χώρων της Αθήνας ήταν κι αυτή δική της ιδέα,  όπως και  τα Δημοτικά Περιφερειακά θέατρα που δημιουργήθηκαν σ’ όλη την Ελλάδα, καθώς και το πρόγραμμα «Μελίνα-Εκπαίδευση και Πολιτισμός» σε δημοτικά σχολεία για την επαφή των παιδιών με τις τέχνες ενώ για τους έλληνες πολίτες είχε καθιερώσει την δωρεάν είσοδο σε μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους. Όσο για τα χρήματα, που πάντα έλειπαν, προκειμένου για τον πολιτισμό, είχε την έμπνευση να ζητήσει αντ’ αυτών απλώς ένα …Μιράζ! Πίστη της ήταν άλλωστε, ότι ο πολιτισμός είναι η βαριά βιομηχανία της χώρας κι ότι η ανάδειξή του θα μπορούσε να συμβάλει στην οικονομία της.

Από την τελετή έναρξης «Αθήνα Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης 1985» με τον Πρόεδρο της Γαλλικής Δημοκρατίας Φρανσουά Μιτεράν και τον υπουργό Πολιτισμού Τζακ Λανγκ

Φανατική καπνίστρια η Μελίνα ήταν ήδη διαγνωσμένη με καρκίνο των πνευμόνων, όταν ανέλαβε για τρίτη φορά το υπουργείο Πολιτισμού το 1993 αλλά επέμεινε μέχρι τέλους να βρίσκεται στο γραφείο της καθημερινά κι ας υποβαλλόταν σε βαριές θεραπείες. Ένα χρόνο αργότερα ο θάνατός της στη Νέα Υόρκη και η κηδεία της στις 10 Μαρτίου στην Αθήνα με τιμές πρωθυπουργού θα έφερνε κοντά όλη την Ελλάδα, που ένιωσε να χάνει το μύθο της, το πρότυπο που θα ήθελε να είναι, αλλά δεν θα μπορούσε να γίνει. Γιατί Μελίνα ήταν μόνο μία.

Μελίνα Μερκούρη (1920-1994)

Διαβάστε επίσης:

«Μουσεία χωρίς Άντρες» – Όταν οι γυναίκες καλλιτέχνες βγαίνουν από το περιθώριο

Ώρα αποφάσεων για την Κνωσό – Παρεμβάσεις που επιβάλλονται για ένταξη στην UNESCO

Στέγη για τον χορό στην Ελλάδα, το Ελληνικό Ωδείο – Αυτοψία Μενδώνη