Κώστας Βαρώτσος: «Ο "Δρομέας" μάλλον μου έκλεισε τον δρόμο»

Ο Κώστας Βαρώτσος έχει ταυτίσει το όνομά του με την πόλη: Τα γλυπτά του ανήκουν στον δημόσιο χώρο της Αθήνας, αλλά και κάθε τόπου όπου έχει καταθέσει και τοποθετήσει τα έργα του, απ΄τη μια άκρη του κόσμου ως την άλλη.

Ξεκίνησε με σπουδές αρχιτεκτονικής αλλά σύντομα κατάλαβε ότι ήταν μάταιο να προσπαθεί ν’αποφύγει την τέχνη, την γλυπτική -και της αφιερώθηκε. Απ΄τον «Δρομέα» ως την «Κιβωτό Εθνικής Μνήμης», παραμένει πιστός στη γοητεία της δημιουργικότητας, όπως την ανακάλυψε, ασυνείδητα, όταν ήταν παιδί.

«Μεγάλωσαμέσα στη δικτατορία. Τα πρώτα μου χρόνιατα έζησα στην επαρχία, στην Πελοπόννησο,από εκεί είναι κι η καταγωγή μου. Μετάο πατέρας μου πήρε μετάθεση στη Λιβαδειά,ύστερα στην Αθήνα. Ήταν τραπεζικός.

»Ξεκίνησαανακαλύπτοντας πράγματα. Το γεγονόςότι ένα μικρό παιδί ανακαλύπτει ότιόταν βάλεις μέσα σ’ένα χρώμα ένα άλλο,θα σου βγει ένα τρίτο χρώμα, στα μάτιατου μπορεί να είναι μαγικό. Θυμάμαιακόμα την πρώτη φορά που ανακάλυψα τοθέμα της σύνθεσης των χρωμάτων, μόνοςμου, κατά την τύχη, παίζοντας. Και άρχισανα παλεύω μ’αυτή μου την ανακάλυψη,γιατί νόμιζα ότι μόνο εγώ το ξέρω αυτόκαι κανένας άλλος. Ούτε το έλεγα σεκανέναν για να μην μου κλέψουν τηνιδέα...

»Ηέννοια της δημιουργικότητας προστατεύτηκεστην πορεία της εξέλιξής μου γιατί ήταντόσο γοητευτική στα μάτια μου που τοσχολικό σύστημα και το σύστημα γενικότερατης αυστηρής κοινωνίας του τότε, δενκατάφεραν να την μειώσουν. Κλεινόμουνστο δωμάτιό μου και ζωγράφιζα ή έφτιαχναγλυπτά. Ηταν ένας τρόπος να ξεφεύγω, ναγλιτώνω. Ήταν απελευθερωτικό. Δεν τοαποφάσισα, ήταν ένα μέρος της ζωής μου,ένας τρόπος ζωής που υπήρχε πάντα.

»Τοπεριβάλλον μου δεν είχε καμία σχέση μετην τέχνη, ούτε το οικογενειακό ούτε τοκοινωνικό. Εκείνα τα χρόνια η ελληνικήεπαρχία και η σύγχρονη τέχνη δεν είχανκαμία απολύτως σχέση. Τα πράγματακαλυτερεύουν σιγά-σιγά.

»Τισημαίνει έφτιαχνα γλυπτά; Δεν ήξερα τηνύπαρξη του πηλού, δεν είχα πληροφόρηση.Είχα ένα φίλο που ο πατέρας του έφτιαχνεκεριά, κι “έκλεβε” απ’τον πατέρα τουκερί και μου το’δινε. Τα πρώτα μου γλυπτάήταν με κερί. Τα δώριζα. Ενας φίλος έχεικρατήσει ένα-δυο. Ετσι άρχισε η ιστορία.

»Μετά,όταν ήμασταν στην Πελοπόννησο, στηνΚουρούτα, πηγαίναμε και φτιάχναμε γλυπτάστην άμμο, παιδιά, μαζί με την μητέραμου. Ηταν κάτι που με γοήτευε πολύ. Ητέχνη ήταν πάντα κάτι ενστικτώδες -ηδημιουργική πράξη. Δεν ήμουν έναςπρονομιούχος. Αυτή η δημιουργικήδιαδικασία, υπάρχει σ’όλους τουςανθρώπους. Η έννοια της δημιουργικότηταςείναι μια πολύ σοβαρή υπόθεση κι είναιαυτό που μας ξεχωρίζει απ’το ζωικόβασίλειο. Οτι ο άνθρωπος έχει τηνικανότητα από κάτι να βγάλει κάτι άλλο-η αρχή του πολιτισμού.

»Κιεγώ, αυτό το προστάτευσα. Ελεγαν “οΚωστάκης δεν διαβάζει, αλλά έχει ταλέντο”,είχα μια ευκολία. Οπότε ήταν ένας τρόποςνα ξεφεύγω απ’τις πιέσεις του συστήματοςτης εποχής.

»Οτανσυνειδητοποίησα τι σημαίνει να κάνειςτον καλλιτέχνη, ν’ασχοληθείς με αυτόπου λέγεται τέχνη και πρωτογενήςδημιουργία, δεν το κρύβω, ότι τρόμαξα.Για να κάνεις τέχνη πρέπει ν’αφιερώσειςτην ζωή σου. Συνειδητοποίησα νέος ότιείναι πολύ δύσκολο πράγμα να μπορέσειςνα φτάσεις σ’αυτές τις ποιότητες πουφτάνουν κοντά στην τέχνη… Και είπα στονεαυτό μου “μα καλά τρελός είσαι;”. Καιπροσπάθησα να την κοπανήσω. Ετσι μπήκαστην αρχιτεκτονική, αφού τελείωσα τηνΚαλών Τεχνών.

»Ηαρχιτεκτονική μου φάνηκε ενδιαφέρουσα.Αρχισα ν’ανακαλύπτω πράγματα, όπως τονκοινωνικό χώρο, την οργανική υπόστασητης εξέλιξης της πόλης. Αρχισαν ναμ’ενδιαφέρουν όλα αυτά, τα οποία αργότερατα χρησιμοποίησα και μ’ένα συνθετικότρόπο με το ίδιο μου το έργο. Τελικά όμωςτην τέχνη δεν την διαλέγεις, δεν τηνεπιλέγεις. Εγώ πήγα στην αρχιτεκτονικήκι άρχισα να δουλεύω -δούλευα περισσότεροτέχνη παρά αρχιτεκτονική, με τραβούσε.Οπότε αποφάσισα ότι δεν θα κάνω τοναρχιτέκτονα αλλά θ’αφοσιωθώ στο όνειροτου να φτάσω κοντά στο αριστούργημα.

»Η Ιταλία ήταν καταλυτική. Μου έδωσε πάρα πολλά πράγματα. Μου έμαθε ένα σωρό δεδομένα που είναι λίγο θολά στη δική μας κοινωνία, όπως η Αναγέννηση ή η πολυπλοκότητα των πληθυσμιακών δεδομένων. Η Ιταλία έχει μία πολυπλοκότητα εθνική μεταξύ Βορρά-Νότου και όλων των φέουδων που είχε τον Μεσαίωνα, μια πολιτισμική διαστρωμάτωση. Οι Ιταλοί είναι ένας λαός πολύ ιδιαίτερος, τρομερά δημιουργικός και πατάει σταθερά -έχει ρίζες ιστορικές. Η Ιταλία μου έδωσε και την ακαδημαϊκή υπόσταση. Εκεί ανακάλυψα και την Ελλάδα. Την αρχαία ελληνική γραμματεία την ανακάλυψα στην Ιταλία διότι στην Ιταλία υπάρχει πολλή Ελλάδα. Εκεί ανακάλυψα τον Πλάτωνα, τη σημασία της Ελληνικής Γραμματείας. Από εκεί αποφάσισα να ξαναγυρίσω εδώ. Γιατί ανακάλυψα και συνειδητοποίησα ότι εγώ ανήκω εδώ, όχι εκεί...

»Πολλέςφορές σκέφτηκα να εγκατασταθώ στοεξωτερικό, είχα και προσκλήσεις -ακόμαέχω. Αλλά δεν πιστεύω στην πορεία τωνανθρώπων που πήγαν και στο εξωτερικόκαι χάθηκαν, αντιπροσωπεύοντας άλλαπολιτισμικά δεδομένα. Οι Έλληνες τουεξωτερικού ζουν μια τραγική υπόστασηγιατί προσπαθούν να διατηρήσουν τονελληνικό πολιτισμό τους. Κι όταν γυρνάνεμετά στην Ελλάδα, η Ελλάδα έχει αλλάξει.Είναι χαμένοι στο διάστημα. Κι εγώ αυτόδεν ήθελα να το ζήσω. Ηθελα να έχω μίαισορροπημένη σχέση με τον τόπο μου καικατάλαβα πολύ νωρίς ότι αυτή είναι ηδύναμή μου. Να κάνω ό,τι έχω να κάνω εδώκαι μετά, αν ενδιαφέρονταν στο εξωτερικό,θα πήγαινα. Κι αυτό έγινε δηλαδή. Εγώέφυγα απ’την Ελλάδα για να κάνω καριέραστο εξωτερικό, όχι αντίθετα.

»Όταν γύρισα απ’την Ιταλία ήμουν αποφασισμένος να μείνω στην Ελλάδα. Επρεπε να δώσω τη μάχη μου εδώ και την έδωσα. Δεν πήγαν βέβαια όλα καλά. Ηταν συγκρουσιακές οι καταστάσεις. Ο “Δρομέας” δεν πέρασε καλά… Η συγκρουσιακή κατάσταση τότε με τον “Δρομέα”, μ’έσπρωξε κιόλας να κάνω και μια διεθνή καριέρα. Εγώ έφυγα για το εξωτερικό μετά τον αποκλεισμό που δέχτηκα λόγω του “Δρομέα”. Η συγκρουσιακή διάσταση τότε δεν ήταν με τον κόσμο. Ο απλός κόσμος το αγάπησε το έργο αμέσως και ταυτίστηκε, χωρίς να έχει γνώση της σύγχρονης τέχνης. Με το σύστημα της τέχνης υπήρξε πρόβλημα. Γιατί το σύστημα της τέχνης το ελληνικό δεν είναι συνηθισμένο ν’αντιμετωπίζει και ν’αποκωδικοποιεί πρωτογενή πράγματα. Πρέπει να έχεις μία αυξημένη κριτική σκέψη για να μπορέσεις ν’αντιληφθείς ένα πρωτογενές γεγονός. Δυστυχώς κριτική γενικότερα στην Ελλάδα, εκτός από ελάχιστες εξαιρέσεις, δεν έχουμε. Και το σύστημα της τέχνης είναι συνδεδεμένο με μια μεταφραστική συμπεριφορά. Είναι μεταφραστές πολιτισμικών φαινομένων που γίνονται αλλού. Εδώ έχουμε σουρεαλιστές Έλληνες, κυβιστές Έλληνες, new British Ελληνες. Το πρόβλημά τους ήταν πως θα μεταφραστεί και πως θα εισαχθεί μια καινούργια πολιτισμική πρόταση της Αγγλίας, της Αμερικής κλπ.

»Ότανέγινε ο “Δρομέας” δεν ανήκε πουθενά.Ούτε σαν τεχνική, ούτε σαν έννοια, ούτεσαν τίποτα. Ηταν ο “Δρομέας”. Εκείνητην στιγμή ήταν σαν μια βόμβα εν αιθρίω…Βέβαια όταν δεν καταλαβαίνεις κάτι τοφοβάσαι και του επιτίθεσαι. Ητανφυσιολογικό να γίνει.

»Η δική μου η δουλειά είναι εξελικτική και έχει μια επιστημονικότητα πίσω. Δηλαδή δεν είμαι ένας καλλιτέχνης διαγώνιος -σήμερα κάνω κάτι και αύριο κάτι τελείως διαφορετικό ή ακολουθώ έναν άλλο δρόμο. Εγώ έχω κάποια δεδομένα, κάποιους δρόμους, οι οποίοι μ’ενδιέφεραν και άρχισα μεθοδικά να εμβαθύνω σ’αυτούς. Ο “Δρομέας” είναι το αποτέλεσμα μιας δουλειάς που ξεκίνησε απ’το Πανεπιστήμιο. Η έννοια της κίνησης, των γραφημάτων σε μια νέα ταχύτητα ήταν κάτι που με απασχολούσε απ’τα χρόνια της δεκαετίας του ’70. Το εφάρμοσα μετά από μία δεκαετία. Το έργο για το ΓΕΣ που έκανα τώρα είναι το αποκορύφωμα μιας έρευνας που ξεκίνησε εδώ και 30 χρόνια. Εχει βάσεις το έργο, δεν είναι μια ιδέα, μια καλή ιδέα που μου ήρθε… Είναι η φυσιολογική εξέλιξη κάποιων δρόμων που εγώ δουλεύω, διαφορετικών βέβαια, και που προσπαθώ να εξελίξω. Η έννοια της εξέλιξης είναι πολύ δύσκολο πράγμα, διότι πρέπει να πατήσεις σε κάτι που έχεις και να το εξελίξεις. Για να γίνει όμως αυτό είναι απαραίτητο να εξελιχθείς εσύ, αλλιώς δεν μπορεί να εξελιχθεί το αντικείμενο, οπότε αρχίζει και είναι απογοητευτικό…

»Ο “Δρομέας” δεν μπορώ να πω ότι μου άνοιξε κάποιο δρόμο. Μάλλον μου έκλεισε τον δρόμο γιατί δεν με καλούσαν πια σε εκθέσεις, πουθενά. Το σύστημα της τέχνης εδώ με έκλεισε. Είναι μια ομάδα από περίεργα ζώα που κυκλοφορούν όλα μαζί από έκθεση σε έκθεση, από γκαλερί σε γκαλερί, από μουσείο σε μουσείο, και γνωρίζονται μεταξύ τους. Ενας μικρόκοσμος για τον οποίο δεν ενδιαφέρεται κανένας βασικά. Οπότε αυτοθαυμαζόμαστε και λέμε “τι ωραίος που είσαι εσύ” και “τι ωραίος που είμαι εγώ”. Κι έτσι συχνά χάνεις την επαφή του με το πλατύ κοινό. Αυτό εμένα δεν μ’άρεσε.

»Τι μου αποκάλυψε όμως ο “Δρομέας”; Μου αποκάλυψε αυτή την καταπληκτική σχέση που θα πρέπει να έχει κάποιος καλλιτέχνης με το πλατύ κοινό. Εμείς οι εικαστικοί είμαστε μοναχικοί τύποι. Και μέσω του “Δρομέα”, ξαφνικά, μου αποκαλύφθηκε αυτή η συγκλονιστική σχέση με τον πλατύ κοινό. Και κατάλαβα ότι εκεί ήταν το αντικείμενο της δύναμης μου. Διότι δεν ήμουν εκβιάσιμος. Δεν μπορούσε το σύστημα να με εκβιάσει. Οπότε η πορεία ήταν ξεκάθαρη. Και συνέχισα να δουλεύω πάνω σ’αυτή την σχέση με το πλατύ κοινό, τα επόμενα χρόνια, διεθνώς. Οπου και εκεί συνέβη ακριβώς το ίδιο πράγμα. Ξαφνικά τα συστήματα της τέχνης, τα οποία κατέρρευσαν, καταρρέουν αυτή τη στιγμή, δεν μπορούσαν να μ’εκβιάσουν ή να με υποχρεώσουν ν’ακολουθήσω ακριβώς αυτά που ορίζουν.

»Για μένα η ελευθερία είναι κάτι πάρα πολύ σημαντικό. Γι’αυτό και δεν ανήκω πουθενά, δεν είμαι οπαδός -εκτιμώ ανθρώπους και καταστάσεις, αλλά δεν είμαι οπαδός κανενός κινήματος, κανενός ανθρώπου.

»Ητέχνη είναι αυτό το μικρό παιδάκι, πουφτιάχνει κάτι -παίρνει ένα τουβλάκι καιτο βάζει πάνω στο άλλο, και ανακαλύπτειότι το ένα τουλάχιστον στέκει πάνω στοάλλο και τρέχει στη μαμά του να της πει“Κοίτα τι έκανα”. Αυτό είναι φοβερό.Αυτό είναι η τέχνη. Αρα έχεις ανάγκηαπ’την επικοινωνία με το πλατύ κοινό.Μ’αρέσει να μιλάνε για εμένα, για τηδουλειά μου, μ’αρέσει να συζητιέται,γιατί ανοίγω έναν διάλογο με το πλατύκοινό. Αυτό είναι και μια πολιτική στάση,μια πολιτική πράξη. Κι εκεί κινδυνεύειςκιόλας. Δεν είναι αστείο. Οταν είσαιαπέναντι στο πλατύ κοινό δεν μπορείςνα πεις ψέματα, δεν μπορείς να κοροϊδέψεις,δεν μπορείς να κάνεις virtuosites.Στο σύστημα της τέχνης μπορείς να τοκάνεις, γιατί σου συγχωρούνται όλα -όχιόμως στον κόσμο.

»Οιπόλεις είναι ένα φυσικό φαινόμενο,ζωντανοί οργανισμοί, φτιαγμένοι απ’τουςανθρώπους. Μοιάζουν πολύ με τη φύση, μετη ζούγκλα. Όταν περπατάς μέσα στη φύσηδεν μπορείς να κάνεις λάθη. Πολλά λάθημπορεί να είναι μοιραία. Θα σε φάνε ταθηρία. Πρέπει να είσαι προετοιμασμένος,να ξέρεις που βρίσκεσαι. Οταν κάνειςκάτι μέσα στην πόλη και μάλιστα στονδημόσιο χώρο, που είναι η επέκταση τουσαλονιού των σπιτιών των ανθρώπων, δενμπορείς να το κάνεις με το έτσι θέλω. Αναυτό τον αφορά είναι ΟΚ. Αν όμως αρχίζειςνα μιλάς για τον εαυτό σου, νααυτό-προσδιορίζεσαι και να αυτοπροβάλλεσαι,τότε κινδυνεύεις να το πληρώσεις πολύακριβά.

»Τοέργο του μνημείου της “Κιβωτού” δενείναι έργο του Βαρώτσου. Εγώ ήμουν τομέσον. Δεν μιλάω για τον εαυτό μου εκεί.Εγώ είχα στα χέρια μου 121.692 νεκρούς απ’τηνεότερη ιστορία της Ελλάδας, απ’το 1830μέχρι τον πόλεμο της Κύπρου, που έδωσαντη ζωή τους για να υπάρχουμε εμείς. Καιέπρεπε να το αντιμετωπίσω μ’έναν τρόποκαι να γίνω φορέας ενός ενωτικούμηνύματος, το οποίο έπρεπε να δω καιποιο θα ήταν. Ποιος θα ήταν ο στόχος τουμνημείου αυτού. Ο στόχος ήταν η αποκορύφωσητου μηνύματος της ειρήνης, κατά τη γνώμημου. Οταν περπατάς μέσα σ’αυτό το μνημείοπρέπει να καταλάβεις τη μεγάλη σημασίατης ειρήνης. Και να καταλάβεις ότι ηενότητα είναι και το πιο σημαντικόπράγμα. Δηλαδή ότι τελικά για όλουςαυτούς δεν ξέρουμε τι ιδεολογία είχαν,τι πίστευαν, ποια θρησκεία είχαν. Αλλάότι έδωσαν το αίμα τους για να υπάρξειαυτή η γεωγραφική περιοχή που λέγεταιΕλλάς.

»Επρεπεόλοι να είναι παρόντες και να ταυτιστούνμ’αυτό το μνημείο. Και επίσης αυτόμνημείο να μην είναι ταφικό αλλά ζωντανό.Οπότε έβαλα όλα αυτά τα ονόματα νααιωρούνται στον χώρο. Ετσι όταν μπαίνειςμέσα, λούζεσαι απ’αυτά τα ονόματα.Πετάνε γύρω σου. Αυτό σου δίνει μιααίσθηση εμπειρίας, εγκατάστασης, η οποίασ’επηρεάζει πάρα πολύ ψυχολογικά, Καιβγαίνοντας από εκεί πρέπει να’χεις ένααίσθημα συνδεδεμένο με τον στόχο, τομήνυμα της ειρήνης. Και πόσο σημαντικοίήταν όλοι τους.

»Ημουν τυχερός γιατί αυτό το μνημείο έγινε μέσα στο ΓΕΣ. Οι μόνοι που μπορούν να μιλήσουν για ειρήνη είναι αυτοί που ξέρουν από πόλεμο. Δηλαδή ο στρατός. Αυτοί που ξέρουν, επί της ουσίας, τι είναι ο πόλεμος. Όχι εκείνοι που κάνουν πόλεμο απ’τον καναπέ.

»Μιλούσαπρόσφατα μ’έναν επιστήμονα, ένανερευνητή του εγκεφάλου, και μου έλεγεότι κάνουν έρευνες για την δημιουργικήδιαδικασία του εγκεφάλου και ψάχνουννα βρουν ποιο σημείο του εγκεφάλου είναιαυτό που ενεργοποιείται και δημιουργείτην έννοια της δημιουργικότητας. Ηδημιουργικότητα είναι ένα πράγμαφευγαλέο -κάτι που σου προσφέρεται. Δενείναι κάτι που, ακολουθώντας μιαμεθοδολογία, μπορεί να φτάσεις. Οιαρχαίοι Ελληνες το είχαν καταλάβει ότανπαρακαλούσαν τη Μούσα να τους ευλογήσειγια να μπορέσουν να γράψουν ή να κάνουνκάτι. Όπως οι παλιοί αγιογράφοι έκαναννηστείες πριν ζωγραφίσουν, προετοιμαζόντουσανν’αντιμετωπίσουν τη Μούσα τους. Ώστενα μπορέσουν ν’αντιμετωπίσουν τηδημιουργία μιας εικόνας που έπρεπενα’χει κάποια χαρακτηριστικά, κάποιαδεδομένα, να είναι μαγική. Ολη αυτή τηνιστορία δεν θα την έλεγα επίπονη. Εχειγύρω της ένα ηθικό πλαίσιο, έχει μιατάση απέναντι στη ζωή, απέναντι στηέννοια της ελευθερίας, στην έννοια τωναξιών, στην έννοια πολλών πραγμάτων.Για να μπορέσεις να ευλογηθείς, νασ’ευλογήσει. Γιατί αν δεν είσαι σωστός,μπορεί να σε τιμωρήσει.

»Δεν με απασχόλησε ποτέ η έννοια της ιστορικότητας -αν θα μείνω στην ιστορία. Από πολύ νωρίς ήξερα τι με χαλαρώνει και τι θέλω. Κι έτσι το ακολούθησα. Δεν ακολούθησα κάτι για να μείνω στην ιστορία. Δεν είμαι τόσο ματαιόδοξος. Η πορεία που έχω ακολουθήσει εγώ είναι μια πορεία τεράστιας αγωνίας του αριστουργήματος. Οταν έκανα τον “Ποιητή” στην Κύπρο ήμουν 27 χρόνων, παιδί, και θυμάμαι μου λέγανε τότε, “τι άλλο θα κάνεις; Εχεις φτάσει οροφή”. Η αγωνία του αριστουργήματος. Μετά έκανα τον “Δρομέα”, μετά έκανα έργα στην Ιταλία, στην Ελβετία, στην Αμερική. Κάθε φορά όταν γινόταν ένα μεγάλο έργο, ήταν η αγωνία ότι φτάσαμε εκεί. Τελικά, συνειδητοποίησα ότι δεν τελειώνει αυτό και δεν έχει σχέση με την ιστορικοποίηση, αν μπορώ να το πω έτσι. Η ιστορικοποίηση είναι κάτι ποταπό. Το έργο είναι να μείνει -εμείς θα φύγουμε.

»Πάντα υπάρχει μια διαδικασία. Πάντα έλεγα κάποια στιγμή να σταματήσω, να φύγω απ’όλα αυτά και ν’ασχοληθώ με τελείως άλλα πράγματα. Δεν το κατάφερα. Αλλά είναι ένα όνειρο μου. Να μπορέσω τελικά ν’αγοράσω ένα ιστιοπλοϊκό και να φύγω στις θάλασσες -να μην τα σκέφτομαι όλα αυτά. Αλλά δεν νομίζω να το κάνω. Εμεινε όνειρο».

Διαβάστε περισσότερα στο bovary.gr