Έρευνα για τον στρατηγικό σχεδιασμό δικτύου μονοπατιών στη Χαλκιδική

του Θεοχάρη Ζάγκα*

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΝΑΘΕΣΗΣ

Η «Έρευνα για τον στρατηγικό σχεδιασμό δικτύου μονοπατιών στην Π.Ε. Χαλκιδικής», η οποία αφορούσε στον Στρατηγικό Σχεδιασμό Δικτύου Μονοπατιών στην Π.Ε. Χαλκιδικής, ανατέθηκε στο Τμήμα Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος Α.Π.Θ. με την από 1/12/2017 σύμβαση ανάθεσης έργου, που υπογράφηκε μεταξύ της εταιρείας WATT and VOLT που εδρεύει στην Αθήνα και του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης-

Ειδικός Λογαριασμός Κονδυλίων Έρευνας. Η έρευνα χρηματοδοτήθηκε από την εταιρεία WATT and VOLT και αποτελεί παράδειγμα καλής πρακτικής και συνεργασίας για τον ελλαδικό χώρο, αφού σπάνια βλέπουμε να συνεργάζονται φορείς του ιδιωτικού και του δημόσιου τομέα με τα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα της χώρας. Τελικός αποδέκτης των αποτελεσμάτων της έρευνας ήταν ο Τουριστικός Οργανισμός Χαλκιδικής, γεγονός που ενισχύει ακόμα περισσότερο το πνεύμα συνεννόησης και συνεργασίας και στοχεύει στη συμβολή όλων των πλευρών στη βελτίωση των παρεχόμενων υπηρεσιών από μέρους των τουριστικών επιχειρήσεων της χώρας και ο οποίος επιδιώκει την ποιοτική και ποσοτική αναβάθμιση του τουριστικού της προϊόντος, ανταποκρινόμενος έτσι πληρέστερα στις απαιτήσεις των επισκεπτών της περιοχής με ταυτόχρονη διεύρυνση της τουριστικής περιόδου.

Στον Τουριστικό Οργανισμό Χαλκιδικής συμμετέχουν η Περιφερειακή Ενότητα Χαλκιδικής, το Περιφερειακό Ταμείο Ανάπτυξης Κεντρικής Μακεδονίας, η Ένωση Ξενοδοχείων Χαλκιδικής, η Ομοσπονδία Οικογενειακών Καταλυμάτων Χαλκιδικής, η Ένωση camping Χαλκιδικής, ο Δήμος Αριστοτέλη, ο Δήμος Σιθωνίας, ο Δήμος Πολυγύρου, ο Δήμος Νέας Προποντίδας και ο Δήμος Κασσάνδρας. Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου είναι ο κ. Τάσιος Γρηγόρης ο οποίος είναι Πρόεδρος της Ένωσης Ξενοδοχείων Χαλκιδικής.

Η ομάδα που εργάστηκε για την υλοποίηση του παρόντος έργου αποτελείται από τους:

Ζάγκα Θεοχάρη, καθηγητή Α.Π.Θ., Δασολόγο-Περιβαλλοντολόγο, Επιστημονικά Υπεύθυνο

Καραγιάννη Ευάγγελο, καθηγητή Α.Π.Θ., Δασολόγο-Περιβαλλοντολόγο

Σιάφαλη Ευαγγελία, MSc Δασολόγο-Περιβαλλοντολόγο Α.Π.Θ.- Υποψήφια Διδάκτορα Α.Π.Θ.

Ζάγκα Θεοδώρα, Γεωπόνο Α.Π.Θ.- MSc Αρχιτέκτονα Τοπίου Α.Π.Θ.- Υποψήφια Διδάκτορα Α.Π.Θ.

Τα μονοπάτια ως βασικό στοιχείο αναψυχικής δραστηριότητας

Τα μονοπάτια έχουν εξελιχθεί σε βασικό στοιχείο αναψυχικής δραστηριότητας. Τα οφέλη από την τακτική επίσκεψη στο δασικό περιβάλλον είναι πολλά, καθώς επηρεάζει την ψυχολογία του επισκέπτη. Καταρχήν μειώνει την αρτηριακή πίεση και τον καρδιακό ρυθμό και έχει χαλαρωτική επίδραση στους περιπατητές και έμμεσα επηρεάζει το ενδοκρινικό-ανοσοποιητικό σύστημα, προκαλώντας μείωση της αδρεναλίνης. Η άσκηση αναψυχικής δραστηριότητας στα μονοπάτια μειώνει το άγχος, καταπολεμά την κατάθλιψη, τον θυμό, την κούραση, αυξάνοντας τη ζωτικότητα και την ευεξία.

Η Ελλάδα, λόγω του έντονου ανάγλυφου, της γεωγραφικής απομόνωσης ολόκληρων περιοχών και της σχετικής καθυστέρησης στην ανάπτυξη του οδικού δικτύου της, είναι μια χώρα με πλήθος μονοπατιών. Επομένως, ένα σημαντικό κομμάτι για την ανάπτυξη της χώρας πρέπει να στηριχθεί στον εναλλακτικό τουρισμό υπαίθρου.

Η αποκατάσταση και η χάραξη καινούργιων διαδρομών, πρέπει να γίνεται με τη φιλοσοφία της διατήρησης των τοπικών στοιχείων της περιοχής, έτσι ώστε να μην αλλοιώνεται η ήδη υπάρχουσα αρχιτεκτονική του τοπίου και ακόμη να προσελκύει τον σύγχρονο φυσιολάτρη τουρίστα.

Ο κατάλληλος σχεδιασμός και κατασκευή ενός μονοπατιού σύμφωνα με συγκεκριμένες τεχνικές προδιαγραφές, αποσκοπεί στην εξοικονόμηση πόρων και στην ελαχιστοποίηση των προβλημάτων συντήρησης και διαχείρισης. Επιπλέον, με την εφαρμογή κατάλληλης σήμανσης ο επισκέπτης αισθάνεται ασφάλεια και βελτιώνεται η ποιότητα υπηρεσιών αναψυχής.

Μέχρι σήμερα, η χάραξη, διάνοιξη, σήμανση, αποκατάσταση και συντήρηση των δασικών μονοπατιών (εθνικών και ευρωπαϊκών) στην Ελλάδα, γινόταν κατά κανόνα χωρίς τεχνικές προδιαγραφές, αλλά κατά περίπτωση σύμφωνα με τις συνθήκες που επικρατούν σε κάθε περιοχή και την πρόταση του μελετητή που έχει αναλάβει το έργο.

Πρόσφατα δημοσιεύθηκε η Υ.Α. 151344/165/18.01.2017 (ΦΕΚ Β´ 206/30.01.2017), σύμφωνα με την οποία καθορίζονται οι τεχνικές προδιαγραφές χάραξης, σήμανσης, διάνοιξης και συντήρησης των ορειβατικών – πεζοπορικών μονοπατιών, περιλαμβάνει 19 Άρθρα και 4 Παραρτήματα.

ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

Σκοπός της παρούσας έρευνας ήταν ο εντοπισμός, η σήμανση και η συντήρηση υφιστάμενων μονοπατιών, αλλά και η χάραξη νέων διαδρομών, ώστε να αποτελέσει την κατευθυντήρια γραμμή για την εκπόνηση οριστικής μελέτης όπου θα οριστικοποιηθεί η τελική επιλογή των διαδρομών και η οργάνωση του δικτύου για την υλοποίηση του έργου «Έρευνα για τον στρατηγικό σχεδιασμό δικτύου μονοπατιών στην Π.Ε. Χαλκιδικής».

Επιπλέον, προτάθηκε η χάραξη του Κορυφαίου Μονοπατιού Ποιότητας LQT (Leading Quality Trail), μήκους 130 χλμ. περίπου, το οποίο θα λάβει πιστοποίηση από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Πεζοπόρων (European Rambles Association-ERA).

Ακόμη, τέθηκαν οι βασικές αρχές του σχεδιασμού και τα κριτήρια κατηγοριοποίησης των πεζοπορικών διαδρομών και οργάνωσης του δικτύου.

Οι διαδρομές θα κωδικοποιηθούν και θα αριθμηθούν για να είναι εύκολα αναγνωρίσιμες ώστε και οι μικρότερες κυκλικές διαδρομές να λάβουν πιστοποίηση από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Πεζοπόρων (European Rambles Association-ERA), αλλά και την πιστοποίηση σε εθνικό επίπεδο σύμφωνα με τις Τεχνικές Προδιαγραφές που έχουν δημοσιευθεί.

Θα προσδιοριστεί με τη μεγαλύτερη δυνατή ακρίβεια η πορεία τους, η οποία θα οριστικοποιηθεί με την εκπόνηση του οριστικού σχεδιασμού. Επίσης, έγινε προσδιορισμός των απαιτούμενων εργασιών και εκτίμηση του προϋπολογισμού της απαιτούμενης δαπάνης υλοποίησης του έργου.

Η προτεινόμενη οργάνωση και οι προτεινόμενες επεμβάσεις ακολουθούν τις αρχές της αρχιτεκτονικής του τοπίου, του βαθμού αντοχής του φυσικού πόρου για αναψυχή και γενικότερα κινούνται στο πλαίσιο της προστασίας του φυσικού περιβάλλοντος.

Στη συνέχεια παρατίθεται ο πρώτος κατάλογος των μονοπατιών τα οποία θα αποτελέσουν το δίκτυο στην παρούσα φάση και μακάρι ο ρυθμός υλοποίησής τους (χάραξη-σήμανση-συντήρηση-αξιοποίηση) να οδηγήσει στον θεαματικό εμπλουτισμό του, συμβάλλοντας έτσι στο να γίνει η Π.Ε. Χαλκιδικής προσφιλής προορισμός, όχι μόνο για τις θάλασσες και τις παραλίες της αλλά και για τις ομορφιές της, το φυσικό περιβάλλον, την ιστορία και τον πολιτισμό που κρύβει στα ενδότερά της.

Ακόμη, κατατέθηκαν μελέτες για την σήμανση και σύνταξη χάρτη των τριών πρώτων πιλοτικών μονοπατιών τα οποία βρίσκονται στην περιοχή «Πόρτο Κουφό» της Δ.Ε. Τορώνης του Δήμου Σιθωνίας, στην περιοχή «Μαυρόμπαρα» της Δ.Ε. Πολύχρονο του Δήμου Κασσανδρείας και του Αριστοτελικού μονοπατιού στην περιοχή «Στάγειρα-Π. Στάγειρα» της Δ.Ε. Σταγείρων του Δήμου Αριστοτέλη.

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΜΟΝΟΠΑΤΙΩΝ

Εικ.1. Εποπτικός χάρτης δικτύου μονοπατιών στην Π.Ε. Χαλκιδική (προσωπικό αρχείο)

Πίνακας διαδρομών

Διαδρομή Απόσταση (m)

Περιηγητικές διαδρομές Κασσάνδρας

Δ1

Σάνη – Καταφύγιο Πουλιών – Σάνη

8.090

Δ2

Σάνη – Κάμπινγκ Σάνη – Σίβηρη

10.800

Δ3

Ποσείδι – Πευκοδάσος – Ποσείδι

4.620

Δ4

Πολύχρονο – Χελώνες – Πολύχρονο

19.400

Δ5

Μαυρόμπαρα

4.800

Δ6

Χανιώτη – Πυροφυλάκιο – Χανιώτη

12.800

Περιηγητικές διαδρομές Σιθωνίας

Δ7

Νικήτη-Άγιος Νικόλαος-Νικήτη

9.000

Δ8

Ακτή Ελιάς–Άγιος Παύλος–Ακτή Ελιάς

5.750

Δ9

Νέος Μαρμαράς – Παρθενώνας

5.000

Δ10

Ν.Μαρμαράς-Τούρλες

7.800

Δ11

Πόρτο Καρράς- Ακτή

9.800

Δ12

Πόρτο Κουφό

6.200

Δ13

Συκιά – Κυκλική διαδρομή

12.500

Δ14

Καρχαρίας-κυκλική διαδρομή

7.700

Δ15

Σάρτη-Αγία Παρασκευή

6.840

Περιηγητικές διαδρομές χερσονήσου Άθως

Δ16

Αμμουλιανή-Αλυκές

4.380

Δ17

Ουρανούπολη κυκλική διαδρομή

5.970

Δ18

Ουρανούπολη-Τρυπητή

12.240

Περιηγητικές διαδρομές Ορεινή Χαλκιδική

Δ19

Αριστοτελικό μονοπάτι

14.000

Δ20

Πολύγυρος κυκλική διαδρομή

12.700

Δ21

Βράσταμα-Ταξιάρχης

9.050

Δ22

Βράσταμα-φυσικό σπήλαιο του Αγίου Ευθυμίου

9.417

Δ23

Παλαιόχωρα-Προφήτης Ηλίας

12.800

Δ24

Ολυμπιάδα-Στάγειρα-Ολυμπιάδα

11.400

Δ25

Πετράλωνα

4.000

Αριστοτελικό μονοπάτι στην περιοχή «Στάγειρα-Π. Στάγειρα» της Δ.Ε. Σταγείρων του Δήμου Αριστοτέλη

Η παρούσα μελέτη, αφορά στη σήμανση και σύνταξη ρτη του Αριστοτελικού μονοπατιού στην περιοχή «Στάγειρα-Π. Στάγειρα» της Δ.Ε. Σταγείρων του Δήμου Αριστοτέλη.

Η περιοχή αναφοράς εντοπίζεται στο Δήμο Αριστοτέλη στην Π.Ε. Χαλκιδικής. Η παρουσία της ανθρωπογενούς δραστηριότητας στην περιοχή είναι ορατή, γίνεται ιδιαίτερα έντονη κυρίως κατά τους θερινούς μήνες, καθώς αποτελεί τουριστικό θέρετρο. Στον οικισμό εντοπίζονται επιχειρήσεις εστίασης, απουσιάζουν όμως οι ξενοδοχειακές μονάδες και οι χώροι φιλοξενίας. Υπάρχει οργανωμένο οδικό δίκτυο, δεν υπάρχει όμως σύνδεση με μέσα μαζικής μεταφοράς μεταξύ των Σταγείρων και της Ολυμπιάδας όπου πλησίον καταλήγει το μονοπάτι, γεγονός το οποίο θα δυσχεράνει τις μετακινήσεις των περιπατητών.

Το σχήμα του άξονα (οριζοντιογραφία) του μονοπατιού αναφοράς έχει σχήμα γραμμικό. Το συνολικό μήκος του φτάνει τα 13.500μ. περίπου. Το μονοπάτι διέρχεται από θαμνώδεις, δασικές εκτάσεις και δρόμους πλησίον δημοσίων και ιδιωτικών ιδιοκτησιών, ενώ μεγάλο μέρος της διαδρομής διέρχεται από το Καταφύγιο Άγριας Ζωής «Κρυονέρι Καλογερικό».

Το φυσικό περιβάλλον που συναντάται στην περιοχή μπορεί να χαρακτηρισθεί καθαρά δασικό και μόνο σε περιορισμένη έκταση συναντά κάποιος χαμηλή βλάστηση και γεωμορφολογικούς σχηματισμούς.

Εικ.2. Ενδιαφέρων γεωλογικός σχηματισμός πάνω από τον οικισμό Ν. Στάγειρα (προσωπικό αρχείο)

Η αφετηρία εντοπίζεται στα Στάγειρα, αριστερά στο λόφο του Αγίου Δημητρίου με το συγκρότημα των Σιδηροκαυσίων απέναντι από το Άλσος του Αριστοτέλη το οποίο ήταν η έδρα του μεταλλείου και σημαντικό διοικητικό κέντρο της περιοχής, με δικό του νομισματοκοπείο. Υπάρχουν και άλλα ενδιαφέροντα μνημεία όπως πύργοι, δημόσια λουτρά και το κονάκι του Μαδέμ Αγά, από την εποχή των Σιδηροκαυσίων, και διέρχεται πλησίον της παλιάς εκκλησίας «Σπηλιώτισσα».

Στη συνέχεια ακολουθεί ανοδική πορεία έως τη θέση αναψυχής «Κερασούδα».

Εικ.3-4. Η θέση αναψυχής «Κερασούδα» (προσωπικό αρχείο)

Από εκεί η διαδρομή ακολουθεί κυρίως καθοδική πορεία, μέσα σε δάσος καστανιάς και καταλήγει στα Αρχαία Στάγειρα τα οποία βρίσκονται στη χερσόνησο Λιοτόπι, δίπλα στο χωριό της Ολυμπιάδας και πολύ κοντά στον Αρχαιολογικό χώρο των Σταγείρων.

Ειδικά τοπία

Η περιοχή συνδυάζει δασικό και παράκτιο τοπίο υψηλής αισθητικής αξίας. Ιδιαίτερη αξία προσδίδει στον τόπο η ποικιλομορφία και ποικιλότητα στη σύνθεση της βλάστησης που εκδηλώνεται με την εναλλαγή των διαφόρων ειδών φυλλοβόλων και αειφύλλων πλατυφύλλων και των συνακόλουθων τύπων οικοτόπων.

Εικ.5. Χαμάμ που λειτουργούσε επί τουρκοκρατίας και εντοπίζεται πλησίον της διαδρομής (προσωπικό αρχείο)

Εικ.6. Το πάρκο του Αριστοτέλη (προσωπικό αρχείο)

Εικ.7. Τα σημεία εισόδου της διαδρομής (προσωπικό αρχείο)

Διακρίνεται έντονη ποικιλομορφία αναγλύφου και τοπιακών ενοτήτων κατά τη διάρκεια της διαδρομής, κάτι που προσδίδει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, κρατώντας συνεχώς σε εγρήγορση τον περιπατητή, καθώς διαδέχονται η μία ενότητα την άλλη.

Εικ.8. Πανοραμική άποψη της Σιθωνίας από σημείο θέας της διαδρομής (προσωπικό αρχείο)

Το τοπίο της περιοχής χαρακτηρίζεται ως δασικό, κυρίως περίκλειστο και κατά τόπους θαμνώδες με πανοραμική θέα, αναλόγως της θέσης του περιηγητή. Γενικότερα κατά τη διάρκεια της διαδρομής εντοπίζονται ποικίλα σημεία ενδιαφέροντος, όπως υπέργηρα δέντρα, σημεία με ενδιαφέρουσα βλάστηση ή με ενδιαφέρουσα θέα προς τη Σιθωνία αλλά και οικισμοί ή αρχαιολογικοί χώροι και θέσεις θρησκευτικού ενδιαφέροντος.

Εικ.9-10. Αιωνόβια δέντρα που συναντάει κανείς κατά τη διαδρομή (προσωπικό αρχείο)

ΕΠΙΛΟΓΗ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΣ ΜΟΝΟΠΑΤΙΟΥ

Το «μονοπάτι του Αριστοτέλη» ανήκει στην κατηγορία «μέτριου» (medium) βαθμού δυσκολίας και κατά τόπους στην κατηγορία «δύσκολου» (hard) βαθμού που σημαίνει πως δεν είναι βατό από άτομα όλων των ηλικιών, δίχως καλή φυσική κατάσταση, αλλά και από ΑΜΕΑ.

Χάρτης λεπτομερειών Αριστοτελικού μονοπατιού

Βιώσιμος τουρισμός

Οι λειτουργίες του βιώσιμου τουρισμού αποτελούν πρόκληση για τα δάση και τις δασικές εκτάσεις όπου οι οικολογικές αξίες έρχονται συχνά σε άμεση αντίθεση με τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Οι υπηρεσίες ενός οικοσυστήματος, όπως η χρήση του φυσικού περιβάλλοντος για αναψυχή, ωφελούν άμεσα την ανθρώπινη δραστηριότητα, ενώ παράλληλα επηρεάζουν τους φυσικούς πόρους της περιοχής.

Ο βιώσιμος τουρισμός αναφέρεται σε μια μορφή τουρισμού στην οποία η χρήση πόρων ικανοποιεί τις ανάγκες των επισκεπτών, διατηρώντας παράλληλα το περιβάλλον για την απόλαυση των επόμενων γενεών. Ένα τοπίο σε οποιοδήποτε τουριστικό περιβάλλον είναι ένα καταναλωτικό προϊόν.

Οι δραστηριότητες αναψυχής και ο τουρισμός αναγκαστικά συγκεντρώνουν δύο στρατόπεδα: οικονομική ανάπτυξη και διατήρηση.

Συνεπώς, σκοπός είναι μέσω ενός σωστού Σχεδιασμού Δικτύου Μονοπατιών στην Π.Ε. Χαλκιδικής, να επιτευχτεί οικονομική ανάπτυξη μέσω της επιμήκυνσης της τουριστικής περιόδου στην περιοχή και παράλληλα να διατηρείται αναλλοίωτο το φυσικό περιβάλλον.

Με τον σχεδιασμό του δικτύου μονοπατιών και με τη σήμανση των πρώτων πιλοτικών μονοπατιών ανοίγονται νέοι ορίζοντες στην περαιτέρω τουριστική ανάπτυξη της Π.Ε. Χαλκιδικής με τρόπο ασφαλή και βιώσιμο. Ένας από τους στόχους του Τουριστικού Οργανισμού Χαλκιδικής είναι η προσέλκυση απαιτητικότερων επισκεπτών οι οποίοι επιθυμούν, εκτός από την απόλαυση των εξωτικών της παραλιών, την ανακάλυψη και εξερεύνηση και των πιο ορεινών ή απομακρυσμένων από τα παράλια περιοχών, οι οποίες έχουν να επιδείξουν τεράστιο ενδιαφέρον και ανάλογο κάλλος.

Η τριμερής αυτή συνεργασία αποτελεί κάτι πρωτοποριακό για την ελληνική πραγματικότητα, καθώς συνήθως παρουσιάζεται δυσκολία συνεργασίας τόσο του Δημόσιου όσο και του Ιδιωτικού Τομέα με τα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα και τα Ερευνητικά Κέντρα της Χώρας. Το εγχείρημα αυτό αποτελεί μόνο την αρχή της συνεργασίας, την απόδειξη στην πράξη της εμπιστοσύνης και αισιόδοξης προοπτικής και είναι βέβαιο ότι θα υπάρξει συνέχεια προς όφελος όλων των συνεργαζομένων φορέων.

*Ο Θεοχάρης Ζάγκας είναι καθηγητής δασολογίας στο ΑΠΘ, πρόεδρος της σχολής Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος του ΑΠΘ και αντιπρόεδρος της Ελληνικής Δασολογικής Εταιρείας