"Ετησίας" ο Ελληνικός, ή "Μελτέμι" το… Γαλλικό;

Τη στιγμή που η Δυτική Ευρώπη «ψήνεται» στο έντονο κύμα ζέστης , το οποίο θα κρατήσει μέχρι το τέλος της εβδομάδος, στη χώρα μας τα ευεργετικά μελτέμια θα συνεχίζουν να δροσίζουν σημαντικά τις ανατολικές περιοχές. Όλοι γνωρίζουμε ότι το μελτέμι είναι ο ετήσιος καλοκαιρινός τοπικός ημερήσιος άνεμος που εκδηλώνεται στις ελληνικές θάλασσες και κυρίως στο Αιγαίο με διεύθυνση των ανέμων στο βόρειο Αιγαίο την ΒA, στο κεντρικό την Β και ΒΑ, στο νότιο Αιγαίο

Οι αρχαίοι Έλληνες τον άνεμο αυτόν τον ονόμαζαν Ετήσιο (πληθ. Ἐτησίαι), ονομασία που την χρησιμοποιούν πάρα πολλοί λαοί, ενώ κατά τους Βυζαντινούς χρόνους οι άνεμοι αυτοί αναφέρονταν ως ρήκται (Lehoux, 471) . Η πλειοψηφία του κόσμου αλλά και οι ηλεκτρονικές βιβλιοθήκες αναφέρουν ότι η ονομασία μελτέμι είναι Τουρκικής προέλευσης . Για να δούμε παρακάτω αν πράγματι ισχύει αυτή η άποψη ή η λέξη αυτή είναι …Γαλλικής προέλευσης!

Ο αρχαιολόγος –ιστορικός Χάρης Κουτελάκης στο βιβλίο του «Αιγαίο και Χάρτες με ανατρεπτική ματιά» - Αθήνα 2008 γράφει χαρακτηριστικά : “Με όσους συζήτησα την πιθανή προέλευση της λέξης, όλοι ισχυρίστηκαν ότι είναι τουρκική. Δεν σκέφθηκαν φαίνεται ότι οι Τούρκοι δεν υπήρξαν ποτέ ναυτικοί σε σημείο που να ονοματοδοτήσουν με τη γλώσσα τους γεωγραφικές - ναυτικές λέξεις και ναυτικά παραγγέλματα ή ανέμους. Λόγου χάρη οι λέξεις κορφέζ και λιμάν που χρησιμοποιούν μέχρι σήμερα, είναι οι ελληνικές ναυτικές λέξεις κόρφος (= μικρός κόλπος) και λιμάνι.

Το γεγονός της επίδρασης της ελληνικής ναυτικής ορολογίας στην τουρκική επιβεβαιώνει και ο Δημ. Λούπης στο άρθρο του «Η πειρατεία στα οθωμανικά ναυτικά κείμενα, 16ος – 17ος αιώνας», Πρακτικά Μονεμβασίας, Πειρατές και Κουρσάροι ,Αθήνα 2003, 92.” O κ. Κουτελάκης συνεχίζει « Φυσικά δεν σκέφθηκαν τη lingua Franca των ναυτικών που κατ’ αντιστοιχία με το tres long για τον μακρύ Υμηττό, μας προσφέρει το κλειδί στη λύση και για το Μελτέμι, λέξη δηλωτική του κακού καιρού που επικρατεί κατακαλόκαιρο στο Αιγαίο, δηλαδή Mal-tem(ps).

Την καλοκαιριάτικη κακοκαιρία στο Αιγαίο βεβαίως την είχαν αντιληφθεί και οι Τούρκοι, γι’ αυτό και στο βιβλίο ναυσιπλοΐας του Τούρκου ναύαρχου - πειρατή Piri Reis (1521) τα νησιά μας αποκαλούνται «νησιά της Άσπρης θάλασσας » (Ρiri Reis, Κουτελάκης, Κάρπαθος, 367-375. Του ιδίου, Νίσυρος, 111 -128), δηλαδή της κυματώδους και αφρισμένης” . Με το θέμα της πηγής της προέλευσης της λέξης μελτέμι ασχολείται και ο συνάδελφος Μετεωρολόγος Δημήτρης Ζιακόπουλος, ο οποίος στο προσωπικό του ιστολόγιο αναφέρει ότι «οι Τούρκοι ως λαός ασχολήθηκαν περισσότερο με την επίδραση του ανέμου στη γεωργική παραγωγή και γι’ αυτό τον λόγο το μελτέμι πήρε ονομασίες σχετικές με την παραγωγή φρούτων , όπως αρχικά το «κιράζ μελτέμ» (κερασιού) , αργότερα το «καβούν μελτέμ» (πεπονιού) και τέλος το «ουζούμ μελτέμ» (σταφυλιού) στα τέλη Αυγούστου, όταν αρχίζει να ετοιμάζεται η παραγωγή του σταφυλιού».

Αυτά τα μελτέμια που που στην ελληνική ναυτική δημώδη ονομασία ονομάζουμε στην Άνδρο αλλά και σε άλλα νησιά « Τ΄ άη Γιάννη τα γραιγώλια» δηλαδή τα τελευταία μελτέμια που πνέουν κυρίως στις Κυκλάδες και τα οποία εμφανίζονται ως "Μέσης" λαμπρός, δηλαδή Γραίγος φρέσκος. Σε όλα τα Κυκλαδονήσια οι άνεμοι αυτοί πνέουν κατ' έτος περί τις 29 Αυγούστου, επετείου της μνήμης της αποτομής της τιμίας κεφαλής του Προδρόμου και Βαπτιστή Ιωάννη και σημειώνεται ότι μόλις «σπάσουν» (κοπάσουν) "Τ΄ άη Γιάννη τα γραιγώλια" ξεκινούν τα "Τ΄ άη Σώστη οι μπονάτσες".

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι εφόσον η ρίζα της λέξης είναι Γαλλική κατά κάποιο τρόπο «επιτρέπεται» ακόμη και σε μας τους Μετεωρολόγους τον ετησία άνεμο να τον αποκαλούμε με την εύηχη λέξη μελτέμι. Άλλωστε ο σεβασμός στην ιστορική αξία δεν πρέπει να περιορίζεται μόνο στην ονομασία , αλλά στην ουσία της επιστήμης που οι ρίζες της μας ενώνουν ισχυρά με το παρελθόν σε ένα κόσμο που «τα πάντα ρει».

ΥΓ. Αντί επιλόγου κλείνω με ένα «μύθο» όπου το στενό του Καφηρέα μεταμορφώθηκε σε Καβο –Ντόρο , κατά περίεργο τρόπο, αφού τίποτα δεν αποδεικνύει την παρουσία χρυσού (!), αν μεταφράσουμε στα ελληνικά την μεταγραφή της ιταλικής αυτής λέξης (d’oro). Πολλοί υποθέτουν για τον χρυσό που βρίσκεται στα ναυάγια, ενώ ο Κώστας Σκανδαλίδης (Σκανδαλίδης, 1997) σημειώνει για την ονομασία του συγκεκριμένου ακρωτηρίου, η οποία μέχρι σήμερα έτσι εκφέρεται, ότι προήλθε «επειδή φαίνεται να χρυσίζει κατά την ανατολή του ηλίου».

Παρακάτω όμως γράφει το αυτονόητο ότι « οι Βυζαντινοί τον ονόμαζαν ξυλοφάγο, για τα πολλά ναυάγια που είχαν γίνει εκεί». Πράγματι, όσοι και σήμερα ταξιδεύουμε είτε κατερχόμενοι από το βόρειο Αιγαίο, είτε διαπλέουμε τον δίαυλο από την Άνδρο προς Ραφήνα και αντιστρόφως, ακόμα και με τα σύγχρονα πλοία, αισθανόμαστε για τα καλά τη δύναμη των ρευμάτων του έστω κι αν επικρατεί καλοκαιρία.

Πολύ δε περισσότερο το χειμώνα ή κατά την περίοδο των μελτεμιών. Αυτό είναι δεδομένο που δε μπορεί να αλλάξει ποτέ. Το να διέλθει λοιπόν σώο και αβλαβές ένα πλοίο της εποχής του Μεσαίωνα από αυτό το ακρωτήρι, ήταν μια σκληρή δοκιμασία. Και νομίζω ότι ακριβώς αυτό απέδιδε στη γλώσσα των Ιταλών ναυτίλων από την εποχή των προνομίων τους η λέξη που σηματοδοτούσε τον Καφηρέα ως C. Duro= σκληρό, δυσκολοπέραστο ακρωτήρι! Με την αντιγραφή από χάρτη σε χάρτη το u κλείστηκε και μετατράπηκε σε o , κι έτσι προέκυψε το Doro , το οποίο δεν έχει ασφαλώς καμιά απολύτως σχέση με το d ’ oro ( = από χρυσό).