Καθ. Βλασόπουλος στο Dnews: ελάχιστες είναι οι όψεις του κόσμου που δεν έχουν σχέση με τη δουλεία

Ο Αναπληρωτής Καθηγητής αρχαίας ιστορίας στο Παν. Κρήτης είναι ο μοναδικός ερευνητής στην Ελλάδα που απέσπασε χρηματοδότηση από το ανταγωνιστικό ευρωπαϊκό πρόγραμμα ERC Advanced Grant 2022, και εξηγεί στο Dnews γιατί οι δούλοι έχουν ενεργό ρόλο στην εξέλιξη της Ιστορίας.

«Ο τρόπος που γράφουμε την ιστορία της αρχαιότητας είναι ακόμα και σήμερα μονομερής. Τόσο το ευρύ κοινό όσο και

οι επαγγελματίες ερευνητές γνωρίζουν τα ονόματα πολλών μεγάλων ανδρών από την αρχαιότητα, όπως ο Αισχύλος, ο Περικλής, ο Μεγαλέξανδρος ή ο Αύγουστος, αλλά πόσοι ξέρουν έστω και ένα όνομα ενός αρχαίου δούλου ή δούλης; Οι περισσότερες αρχαίες πηγές έχουν γραφτεί από μέλη των ελίτ, και παρουσιάζουν τα γεγονότα με βάση τα ενδιαφέροντα τους και την οπτική τους. Συνήθως η σύγχρονη ιστορική έρευνα υποκύπτει σε αυτόν τον περιορισμό και επικεντρώνεται στις ελίτ ως πρωταγωνιστές της ιστορίας», αυτά μου λέει από την άλλη άκρη της τηλεφωνικής γραμμής ο αναπληρωτής καθηγητής αρχαίας ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και συνεργαζόμενο μέλος ΔΕΠ του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών (ΙΜΣ) του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ), κ. Κώστας Βλασόπουλος, λίγες μέρες μετά την ανακοίνωση των ERC Advanced Grant 2022, των βραβείων που χορηγούνται σε καταξιωμένους Ερευνητές ανεξαρτήτως εθνικότητας, που επέδειξαν σημαντικά επιστημονικά επιτεύγματα κατά την τελευταία δεκαετία.

Ο ίδιος, είναι ο μοναδικός Έλληνας ερευνητής στην Ελλάδα που επελέγη για χρηματοδότηση από αυτό ανταγωνιστικό ευρωπαϊκό πρόγραμμα και αυτή είναι, μέχρι στιγμής η μοναδική χρηματοδότηση αυτού του είδους, που δόθηκε στην Ελλάδα. Και αυτό είναι είδηση!

Όπως εξηγεί ο καθηγητής, το ενδιαφέρον του για τη δουλεία διαμορφώθηκε από το πρόταγμα της ιστορίας από τα κάτω: της προσπάθειας δηλαδή των επιστημόνων να συμπληρώσουν και να ξαναγράψουν την ιστορία δίνοντας φωνή στις μεγάλες μάζες των απλών ανθρώπων και παρουσιάζοντας τις ζωές τους, τις αγωνίες και τις αναζητήσεις τους, αλλά και το πώς η δράση τους είχε εξίσου μεγάλη ιστορική σημασία με την αναμφισβήτητα καθοριστική δράση των ελίτ.

Λεπτομέρεια από το ταφικό ναΐσκο για τον Ακταίο και τη σύζυγό του, που απεικονίζεται καθιστοί. Πίσω της, μια σκλάβα κρατά μια πυξίδα. Πριν από τα μέσα του 4ου αιώνα π.Χ. (Wikimedia commons)

Τη μελέτη του ρόλου των δούλων, όχι μόνο ως αντικείμενα καταπίεσης και εκμετάλλευσης, αλλά και ως ενεργά υποκείμενα της ιστορίας στην ιστορική εξέλιξη των αρχαίων κοινωνιών και πολιτισμών, έχει εξάλλου ως στόχο το πρόγραμμα SLaVΕgents που επιλέχθηκε για χρηματοδότηση.

Οι δούλοι ως συνδιαμορφωτές των αρχαίων κοινωνιών

«Αν επισκεφθείτε ένα αρχαίο μουσείο θα δείτε για παράδειγμα τα πολύ όμορφα αρχαία νομίσματα, πολλά από τα οποία είναι αριστουργήματα της αρχαίας τέχνης. Τα νομίσματα αυτά δεν θα υπήρχαν χωρίς την εργασία των δούλων μεταλλωρύχων, συνήθως μέσα σε φρικτές συνθήκες. Οι μουσειακές εκθέσεις σχεδόν ποτέ όμως δεν αναδεικνύουν για τον επισκέπτη αυτό το καθοριστικό στοιχείο. Σε άλλες μουσειακές προθήκες θα δείτε τα εντυπωσιακά μελανόμορφα και ερυθρόμορφα αττικά αγγεία. Ξέρουμε ότι κάποιοι από τους αγγειοπλάστες που τα δημιούργησαν ήταν ξένοι δούλοι με χαρακτηριστικά ονόματα όπως Λυδός, Βρυγός, Σύρος και Συρίσκος. Και πάλι αυτό το δεδομένο είναι αόρατο για τον επισκέπτη, και του στερεί τη δυνατότητα να αναρωτηθεί: πως ακριβώς ήταν σε θέση αυτοί οι ξένοι δούλοι να απεικονίζουν με τόση λεπτομέρεια αρχαίους ελληνικούς μύθους στα αγγεία τους;», σχολιάζει ο καθηγητής.

Αυτό ακριβώς επιδιώκουν οι ερευνητές μέσα από το πρόγραμμα SLaVEgents, να αναδείξουν το γεγονός ότι είναι αδύνατον να καταλάβει κανείς την εξέλιξη των αρχαίων κοινωνιών χωρίς να μελετήσει τις προσπάθειες των δούλων να επιβιώσουν, να βελτιώσουν τις συνθήκες τους, να δημιουργήσουν ζωές με νόημα παρά τις φρικτές συνθήκες που συχνά αντιμετώπιζαν, και να ξεφύγουν από την δουλεία με τον ένα ή τον άλλο τρόπο.

Ρωμαίοι σκλάβοι (wikimedia commons)

Οι ατομικές και συλλογικές αυτές προσπάθειες και στρατηγικές των δούλων διαμόρφωσαν την εξέλιξη των πολιτικών, οικονομικών, νομικών και θρησκευτικών συστημάτων της αρχαιότητας και έπαιξαν κομβικό ρόλο σε κρίσιμα γεγονότα όπως πόλεμοι, εμφύλιες συγκρούσεις και επαναστάσεις.

«Η μέχρι τώρα έρευνα έχει επικεντρωθεί στο τι πάθαιναν οι δούλοι, δηλαδή στις διάφορες μορφές καταπίεσης και εκμετάλλευσης που είχαν συστατικό ρόλο για την κοινωνική, οικονομική και πολιτική δομή των αρχαίων κοινωνιών. Eμείς θέλουμε να μελετήσουμε τις διάφορες ταυτότητες των αρχαίων δούλων, όχι μόνο με βάση το στάτους τους ως δούλων, αλλά και με βάση την εργασία, το φύλο, την εθνικότητα, την οικογένεια και τη θρησκεία. Θέλουμε επίσης να ανασυγκροτήσουμε τις κοινότητες και τα κοινωνικά δίκτυα που συγκροτούσαν οι δούλοι με άλλους δούλους και απελευθέρους, αλλά και με ελεύθερους ανθρώπους σε μια σειρά από κοινωνικές δράσεις και χώρους. Αυτές οι ταυτότητες, οι κοινότητες και τα δίκτυα διαμόρφωναν το πώς έβλεπαν οι δούλοι τον εαυτό τους, το πώς προσδιόριζαν τις επιθυμίες και τους στόχους τους, αλλά και τα μέσα με τα οποία προσπαθούσαν να τους επιτύχουν, δηλαδή το πώς λειτουργούσαν ως ιστορικά υποκείμενα», εξηγεί ο καθηγητής.

Επιπλέον, σύμφωνα με τον ίδιο, στόχος του προγράμματος είναι να μετακινήσει το επίκεντρο από την ελληνική και ρωμαϊκή δουλεία που χαρακτηρίζει την έως τώρα έρευνα και να συνεξετάσει όλες τις αρχαίες κοινωνίες για τις οποίες διασώζονται επαρκή στοιχεία, όπως π.χ. η Ασσυρία και η Βαβυλωνία, η Ιουδαία, η Συρία και η Αίγυπτος.

«Με αυτό τον τρόπο θα μπορούμε να εξετάσουμε το πώς η δουλεία και οι δούλοι αποτέλεσαν έναν από τους βασικούς παράγοντες διασύνδεσης των αρχαίων κοινωνιών και πολιτισμών, από τη Μεσοποταμία μέχρι τον Ατλαντικό ωκεανό και από τη Μαύρη Θάλασσα μέχρι τα βάθη της κοιλάδας του Νείλου», λέει ο Έλληνας Ιστορικός, συμπληρώνοντας πως για την επίτευξη του προγράμματος έχει συσταθεί μια διεθνής ερευνητική ομάδα 20 μελών, με κέντρο το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών στο Ρέθυμνο, και συνεργαζόμενους ερευνητές από τη Βραζιλία, τη Βρετανία, την Γερμανία, τις ΗΠΑ, την Ιταλία και την Ολλανδία.

Τι μας προσφέρει η μελέτη της δουλείας;

Θαυμάζουμε, και δικαίως, τους αρχαίους πολιτισμούς για τα μεγάλα τους επιτεύγματα στην πολιτική, τη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία, την επιστήμη και την τέχνη. Σύμφωνα όμως με τον Καθηγητή, αυτά τα επιτεύγματα βασίζονταν πάνω στην καταπίεση και την εκμετάλλευση εκατομμυρίων ανθρώπων, και ταυτόχρονα ήταν εν μέρει το αποτέλεσμα της προσπάθειάς τους να αντισταθούν στην εκμετάλλευση και την καταπίεση και να δημιουργήσουν έναν καλύτερο κόσμο για τους ίδιους, τις οικογένειες τους και τους φίλους τους.

«Η μελέτη της δουλείας μας καλεί να στοχαστούμε πάνω στο συστατικό ρόλο της καταπίεσης, της εκμετάλλευσης αλλά και της αντίστασης στην ιστορική εξέλιξη. Και επειδή φυσικά η καταπίεση, η εκμετάλλευση και η αντίσταση δεν είναι φαινόμενα του παρελθόντος, αλλά βασικές όψεις και του δικού μας κόσμου, η μελέτη της αρχαίας δουλείας εμπνέεται από τα προβλήματα και τις αναζητήσεις της εποχής μας, και με τη σειρά της μας βοηθά να αναστοχαστούμε τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τις κοινωνίες μας και τον τρόπο που προσπαθούμε να δημιουργήσουμε έναν καλύτερο κόσμο».

Πέρα από τα όσα αναφέρθηκαν παραπάνω, η επιτυχία του προγράμματος να επιλεχθεί από ένα ιδιαίτερα ανταγωνιστικό διαγωνισμό του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Έρευνας (ERC) ανοίγει και το κομβικό ζήτημα της κρατικής χρηματοδότησης των πανεπιστημίων και της έρευνας, το οποίο θίγει ο καθηγητής Βλασόπουλος: «Ελπίζω και εύχομαι ότι η δική μας επιτυχία θα λειτουργήσει ως φάρος και πηγή έμπνευσης και για άλλους μελετητές από τα ελληνικά πανεπιστήμια να διεκδικήσουν αντίστοιχα προγράμματα, γιατί τα ελληνικά δημόσια πανεπιστήμια διαθέτουν ένα τεράστιο αριθμό εξαιρετικών ερευνητών».

Σκηνή συλλογής καρπών ελιάς από νεαρούς σκλάβους άνδρες (wikimedia commons)

Τα προγράμματα του ERC όμως είναι φτιαγμένα για να χρηματοδοτούν ένα απειροελάχιστο αριθμό ερευνητικών προτάσεων και δεν μπορούν να υποκαταστήσουν την κρατική χρηματοδότηση της έρευνας.

«Από την εποχή των μνημονίων η κρατική αρωγή έχει μειωθεί σε δραματικό βαθμό. Η βιβλιοθήκη του δικού μου πανεπιστημίου εδώ και δέκα χρόνια δεν έχει κονδύλια για να αγοράζει βιβλία. Είναι τραγικό να έχουμε τόσο καλούς και τόσους πολλούς άξιους ερευνητές στην Ελλάδα, και να τους κόβουμε τα πόδια εξαιτίας της κρατικής αδιαφορίας. Η έλλειψη κρατικής χρηματοδότησης για τα πανεπιστήμια και την έρευνα, αλλά και για τα σχολεία, τα νοσοκομεία και τις συγκοινωνίες έχει φρικτά αποτελέσματα – η πρόσφατη τραγωδία στα Τέμπη το επιβεβαιώνει. Επιτυχίες σαν τη δικιά μας στέλνουν από τη θετική πλευρά το ίδιο μήνυμα που στέλνουν και οι τραγωδίες – την ανάγκη μαζικής στήριξης και χρηματοδότησης των δημοσίων υπηρεσιών και αγαθών», καταλήγει ο διακεκριμένος Έλληνας ερευνητής.

#ΚΩΣΤΑΣ_ΒΛΑΣΟΠΟΥΛΟΣ #ΔΟΥΛΕΙΑ #ΙΣΤΟΡΙΑ