Δεν πρέπει να αφήσουμε τη μνήμη και την αξία της αλληλεγγύης προς τους πρόσφυγες να σβήσουν

Πριν από δέκα χρόνια, είδα τους κατοίκους της Λέσβου να υποδέχονται πρόσφυγες. Σήμερα, η δημόσια αφήγηση λέει ότι αυτό ήταν λάθος, ένα έγκλημα -Πρώτη δημοσίευση: Al Jazeera

Μετακόμισα στη Λέσβο το 2001, σχεδόν 80 χρόνια αφότου η γιαγιά μου έφτασε από το Αϊβαλί στο ίδιο νησί ως παιδί 9 χρονών, προσφυγάκι. Η γιαγιά μου έζησε στο νησί για δύο χρόνια πριν μετεγκατασταθεί στον Πειραιά. Ήταν μια από τους σχεδόν 1,5 εκατομμύριο πρόσφυγες που αναγκάστηκαν να φύγουν από τη Μικρά Ασία τη δεκαετία του 1920.

Μέχρι

Το 2015, η Λέσβος βρέθηκε ξανά στο επίκεντρο μιας μεγάλης προσφυγιάς, μιας ιστορικής στιγμής. Πόλεμοι και αστάθεια ώθησαν εκατομμύρια ανθρώπους να φύγουν μέσω του θαλάσσιου δρόμου. Σχεδόν οι μισοί από όσους προσπάθησαν να φτάσουν σε ελληνικό έδαφος, έφτασαν εδώ.

Οι κάτοικοι της Λέσβου βρέθηκαν στο επίκεντρο μιας ανθρωπιστικής δράσης - ανταπόκρισης που απέσπασε παγκόσμια αναγνώριση. Ήταν μια εποχή που ο κόσμος ολόκληρος άρχισε να μιλάει για την αλληλεγγύη που έδειξαν οι Έλληνες και οι Ελληνίδες προς τους πρόσφυγες και τις μετανάστριες, παρόλο που η χώρα βρισκόταν σε βαθιά οικονομική κρίση.

Όταν σκέφτομαι την αλληλεγγύη που άνθισε εκείνες τις μέρες, βλέπω απλωμένα χέρια κατά μήκος των ακτών της Λέσβου. Αναδύθηκαν αναρίθμητες συγκινητικές ιστορίες για ντόπιους που βοηθούσαν όπως μπορούσαν, κουβαλώντας τρόφιμα, ρούχα και κουβέρτες από τα σπίτια τους για να ταΐσουν και να ντύσουν τους νεοφερμένους.

Καθώς οι νεοαφιχθέντες γέμιζαν τους δρόμους του νησιού, περπατώντας προς τα σημεία καταγραφής, δεν περνούσε μέρα που οι άνθρωποι του νησιού να μην βοηθήσουν μια έγκυο γυναίκα, ένα παιδί ή ένα ανάπηρο άτομο που συναντούσαμε στον δρόμο για τη δουλειά. Τα βλέμματα ευγνωμοσύνης, τα χαμόγελα, τα δάκρυα και τα ατελείωτα ευχαριστώ δεν θα ξεχαστούν ποτέ. Η αλληλεγγύη έγινε έμβλημα και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης πλημμύρισαν με θριαμβευτικές ιστορίες ανθρωπιάς και ελπίδας.

Το νησί μεταμορφώθηκε - οι δρόμοι και οι πλατείες του γέμισαν από ντόπιους και νεοφερμένες που συναναστρέφονταν, μια εικόνα ανθρώπινης σύνδεσης και μοιράσματος ανθρωπιάς.

Μια μέρα, μια οικογένεια προσφύγων χτύπησε την πόρτα μου ζητώντας να πλύνουν τα χέρια τους και να πιουν λίγο νερό. Ταξίδευαν για μέρες, κοιμόντουσαν στο πάρκο, περιμένοντας να βρουν μια θέση στο πλοίο για να συνεχίσουν το ταξίδι τους. Άνοιξα την πόρτα μου και μπήκαν μέσα 16 άτομα - ανάμεσά τους, οκτώ μικρά παιδιά, ένα νεογέννητο και ένα παραπληγικό κορίτσι. Το μικρό μου σαλόνι γέμισε· κάθισαν σε καρέκλες, στον καναπέ, ακόμα και στο πάτωμα. Πριν προλάβω να τους φέρω νερό, τα παιδιά είχαν ήδη αποκοιμηθεί και οι ενήλικες, εξαντλημένοι, έκλεισαν τα μάτια τους, αφήνοντας τα σώματά τους να υποκύψουν στο βάρος της κούρασής τους.

Σιωπηλά, βγήκα από το δωμάτιο, αφήνοντάς τους να ξεκουραστούν. Το επόμενο πρωί, με αποχαιρέτησαν και επιβιβάστηκαν στο πλοίο. Άφησαν πίσω ένα σημείωμα «Σε ευχαριστούμε» με ένα ζωγραφισμένο λουλούδι και 16 ονόματα.

Όταν σκέφτομαι εκείνες τις μέρες, το μυαλό μου γεμίζει εικόνες: άνθρωποι στη βροχή, άνθρωποι στο κρύο, άνθρωποι να γιορτάζουν και άλλοι να θρηνούν τους νεκρούς τους. Εκείνο το καλοκαίρι, παρεβρισκόμασταν στην μια ταφή μετά την άλλη, ταφές για όσους δεν είχαν επιζήσει αυτό το επικίνδυνο θαλάσσιο ταξίδι.

Μια Παλαιστίνια εθελόντρια μου είπε κάποτε: «Δεν υπάρχει τίποτα χειρότερο από το να πεθαίνεις σε ξένη γη και να σε θάβουν χωρίς τους αγαπημένους σου». Όταν οι αγαπημένοι τους δεν ήταν εκεί, ήμασταν εμείς. Οι ξένες δεν ήταν ξένες για εμάς· έγιναν δικοί μας άνθρωποι.

Τον Οκτώβριο του 2015, μια ξύλινη βάρκα που μετέφερε περισσότερα από 300 άτομα βυθίστηκε στα δυτικά παράλια της Λέσβου. Καθώς εκτυλισσόταν η τραγωδία, αναδύθηκαν πράξεις βαθειάς ανθρωπιάς. Ντόπιες και εθελοντές, συμπεριλαμβανομένων των ψαράδων, έσπευσαν να βοηθήσουν, διασώζοντας ανθρώπους από τη θάλασσα και προσφέροντας όποια παρηγοριά μπορούσαν. Ένας άνισος αγώνας για ζωή, νικήσαμε και χάσαμε. Σώματα ξεβράστηκαν στην ακτή τις επόμενες μέρες και το νεκροτομείο γέμισε.

Μια ντόπια γυναίκα κρατούσε στην αγκαλιά της το σώμα ενός νεκρού παιδιού. Ήταν ένα μικρό κορίτσι του οποίου το σώμα είχε βρεθεί στην παραλία μπροστά από το σπίτι της. Το τύλιξε σε ένα σεντόνι και το κράτησε όπως θα κρατούσε το δικό της παιδί - όπως θα κρατούσε οποιαδήποτε οποιοδήποτε παιδί.

Ωστόσο, παρόλο που οι ακτές του νησιού έγιναν σύμβολο αλληλεγγύης, οι μεταβαλλόμενες παλίρροιες των ευρωπαϊκών συνοριακών πολιτικών είχαν ήδη αρχίσει να αναδιαμορφώνουν την πραγματικότητα για όσους και όσες έφταναν εδώ.

Λίγους μήνες αργότερα, οι ευρωπαϊκές συνοριακές πολιτικές άλλαξαν, εγκλωβίζοντας τους αιτούντες και τις αιτούσες άσυλο στο νησί. Η Συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας όριζε ότι οι αιτούντες άσυλο έπρεπε να παραμείνουν στο νησί όπου αποβιβάστηκαν, ενώ οι αρχές θα αξιολογούσαν εάν μπορούσαν να επιστραφούν στην Τουρκία, η οποία θεωρούνταν «ασφαλής τρίτη χώρα».

Η Συμφωνία κατέδειξε ότι η ΕΕ ήταν έτοιμη να παρεκκλίνει από τις βασικές αρχές του κράτους δικαίου και ότι οι συνοριακές διαδικασίες και η έννοια της ασφαλούς τρίτης χώρας ήταν επικίνδυνες για τις ζωές των προσφύγων και των μεταναστριών. Εκπροσωπούσε μια μετωπική επίθεση στη διεθνή προστασία για τους πρόσφυγες και τα ανθρώπινα δικαιώματα, εργαλειοποιώντας περαιτέρω την ανθρώπινη δυστυχία.

Δυστυχώς, αυτές οι πολιτικές έχουν ενταθεί έκτοτε και τελικά θεσμοθετήθηκαν, ιδιαίτερα με τη μεταρρύθμιση του Κοινού Ευρωπαϊκού Συστήματος Ασύλου (ΚΕΣΑ), που εγκρίθηκε τον Μάιο του 2024. Η μεταρρύθμιση σηματοδότησε μια ριζική αλλαγή προς το χειρότερο στο ευρωπαϊκό νομικό πλαίσιο, θεσμοθετώντας τη διακριτική μεταχείριση των προσφύγων, καθεστώτα παρέκκλισης, την ανάκληση βασικών δικαιωμάτων και νομικών προστασιών και την επιβολή εκτεταμένης και μαζικής κράτησης.

Πίσω στη Λέσβο, είδα τα χαμόγελα των ανθρώπων να σβήνουν, μαζί με τις ελπίδες τους, συντετριμμένες μέσα και γύρω από τον καταυλισμό της Μόριας, ο οποίος είχε δημιουργηθεί το 2013 ως μια σημαντικά μικρότερη εγκατάσταση, που ποτέ δεν προοριζόταν να φιλοξενήσει τις χιλιάδες που στοιβάχτηκαν αργότερα εκεί. Η ψυχική υγεία του προσφυγικού και μεταναστευτικού πληθυσμού κατέρρευσε, με σημαντική αύξηση των αποπειρών αυτοκτονίας.

Καθώς ο αριθμός των ανθρώπων αυξανόταν, οι φρικτές συνθήκες, οι ελλείψεις, ο υπερπληθυσμός και η ακραία αβεβαιότητα δημιούργησαν μια απελπιστική καθημερινή πραγματικότητα, η οποία γέννησε απογοήτευση, θυμό, και μερικές φορές βία. Ήταν τότε που οι αρχές και τα μέσα ενημέρωσης άρχισαν να αλλάζουν το αφήγημα. Οι πρόσφυγες και οι μετανάστριες δεν παρουσιάζονταν πλέον ως απελπισμένες ψυχές που έφταναν στη χώρα και υπέφεραν στους καταυλισμούς. Πλέον παρουσιάζονταν ως απειλή για τη χώρα.

Η αλληλεγγύη παρουσιάστηκε ως μέρος του προβλήματος. Ο όρος χρησιμοποιήθηκε ως δημόσια προσβολή, ως κοροϊδία. Αν και ΜΚΟ και εθελόντριες καλούνταν από τις αρχές να παρέχουν τρόφιμα και υπηρεσίες και να καλύψουν τα ατελείωτα κενά στην ανθρωπιστική βοήθεια, κατηγορούνταν ταυτόχρονα από τις ίδιες αρχές για διαφθορά και εγκληματικότητα. Η κοινή λογική, η ανθρωπιά και η αλληλεγγύη - ο ιστός της κοινωνικής συνοχής - στοχοποιήθηκαν. Η κοινωνία διχάστηκε.

Ξενοφοβικές πολιτικές τροφοδότησαν ξενοφοβικά πρωτοσέλιδα, οι διασώστες διώκονταν με και όλο και πιο ρατσιστικές φωνές κυριάρχησαν στον δημόσιο διάλογο, απειλώντας τη μνήμη αυτού του νησιού ως τόπου όπου κάποτε άνθισε η ανθρωπιά σώζοντας ζωές και την αξιοπρέπεια της Ευρώπης ολόκληρης.

Τα γεγονότα του 2015 παρουσιάστηκαν ως μια τεράστια καταστροφή που δεν έπρεπε να ξανασυμβεί. Το θαύμα της αλληλεγγύης, που έφερε παγκόσμια αναγνώριση, πόρους και λύσεις σε μια τεράστια ανθρωπιστική κρίση, κατασυκοφαντήθηκε. Πολιτικές αποτροπής, επαναπροωθήσεις (pushbacks), καταυλισμοί προσφύγων που μετατράπηκαν σε φυλακές και η ποινικοποίηση της αλληλεγγύης και της κοινωνίας των πολιτών παρουσιάστηκαν ως οι μόνες λύσεις. Η πόλωση βάθυνε, κλιμακώνοντας τη βία κατά των αιτούντων άσυλο, των προσφύγων και των εργαζομένων στην αλληλεγγύη.

Ο καταυλισμός της Μόριας - ένας τόπος που μπορεί να περιγραφεί ως νεκροταφείο ανθρώπινων δικαιωμάτων - έγινε μια ωρολογιακή βόμβα για τους κατοίκους του νησιού. Στη μέγιστη φάση του υπερπληθυσμού, εκφυλίστηκε σε έναν τεράστιο οικισμό από σκηνές και καλύβες, χωρίς πρόσβαση σε πόσιμο νερό, υγιεινή ή βασικές ανάγκες.

Ένα απόγευμα του Οκτωβρίου του 2016, βρέθηκα στη Μόρια, περιμένοντας τον διερμηνέα μας για να ενημερώσουμε μια οικογένεια για την ημερομηνία της συνέντευξής τους για το άσυλο. Καθώς περνούσε η ώρα, μαζεύτηκαν μαύρα σύννεφα. Γύρω μου, άνθρωποι κουβαλούσαν τα υπάρχοντά τους, παιδιά έπαιζαν στη λάσπη με ό,τι έβρισκαν και νεαροί άντρες κουβαλούσαν χαρτόνια και πλαστικά για να προστατευτούν από την επερχόμενη βροχή.

Καθώς στεκόμουν εκεί, στη μέση όλου αυτού, παρακολούθησα έναν αγώνα επιβίωσης σε συνθήκες που καμία από εμάς δεν θα δεχόταν να υπομείνει ούτε για μια ώρα. Κι όμως, κάθε τόσο, κάποια με πλησίαζε - προσφέροντάς μου νερό, τσάι ή ένα κομμάτι χαρτόνι για να καθίσω «για να μην στέκομαι». Τα χαμόγελα των προσφύγων με έκαναν να νιώσω τόσο ασφαλής και τόσο φροντισμένη, η ανθρωπιά τους ακλόνητη παρά τα όλα όσα.

Καθώς τα σύννεφα πύκνωναν, πήγα να βοηθήσω μια γυναίκα να στερεώσει τη σκηνή της με πέτρες. Έσκυψα για να βάλω κι εγώ μερικές πέτρες και είδα ότι η σκηνή ήταν γεμάτη μικρά παιδιά. Πώς χωρούσαν τόσα πολλά παιδιά σε μια τόσο μικροσκοπική σκηνή; Θαύμασα το κουράγιο και την αποφασιστικότητά της να τα προστατεύσει. Της χαμογέλασα, και εκεί, στη μέση του πουθενά, καθώς στεκόμουν μπροστά σε μια σκηνή που η βροχή θα μπορούσε να παρασύρει ανά πάσα στιγμή, μου έπιασε το χέρι και με προσκάλεσε να μοιραστούμε το φαγητό τους.

Πώς μπορούσαν τέτοια άκρα να χωρέσουν σε μια μόνο στιγμή; Η αθλιότητα, η απανθρωπιά των συνθηκών, και όμως, η φιλοξενία, η ανάγκη του ενός για την άλλη και η ανθρώπινη δύναμη ακόμα και στις πιο σκληρές περιστάσεις. Πώς μπορούσε μια στιγμή να συλλάβει τόσο την ανάγκη όσο και την αξιοπρέπεια, την απελπισία και τη γενναιοδωρία - οι πέτρες που χρησιμοποιούσαν για να σταθεροποιήσουν τις σκηνές τους, σταθεροποιούσε επίσης την ανθρωπιά που μοιραζόμαστε;

Πίσω στην πόλη, όπου οι φωνές κατά των προσφύγων και των μεταναστριών δυνάμωναν, πήγα στο σούπερ μάρκετ. Καθώς στεκόμουν στην ουρά, η γυναίκα μπροστά μου γύρισε και παραπονέθηκε: «Μας έχουν κατακλύσει οι ξένοι. Είναι παντού. Τι θα γίνει με αυτούς;» Έδειξε μια νεαρή Αφρικανή στο ταμείο.

Οι υπόλοιποι πελάτες έγνεψαν μελαγχολικά. Σκεφτόμουν πώς να απαντήσω καθώς παρακολουθούσα τη νεαρή προσφύγισσα να τοποθετεί τα λίγα της πράγματα στο ταμείο. Τότε μάλλον κατάλαβε ότι δεν είχε αρκετά χρήματα και άρχισε να βάζει πίσω τα λίγα μήλα στο καλάθι της.

Κοίταξα τη γυναίκα μπροστά μου να παρακολουθεί τη σκηνή. Καθώς φοβήθηκα ότι θα άρχιζε να φωνάζει, κράτησα την αναπνοή μου. Αντίθετα, με μια αποφασιστική κίνηση η γυναίκα μπροστά μου, πήρε τα μήλα. «Θα τα πληρώσω εγώ αυτά, κορίτσι μου», είπε στη νεαρή γυναίκα, η οποία την κοιτούσε μπερδεμένη. Ύστερα έτεινε το χέρι της «Πάρ' τα, μην τα αφήσεις».

Η νεαρή γυναίκα την ευχαρίστησε, την αγκάλιασε και έφυγε. Τότε άκουσα την μεγαλύτερη γυναίκα να μουρμουρίζει: «Τι να κάνουν κι αυτοί; Ποιος ξέρει τι έχουν περάσει; Αλλά τι να κάνουμε κι εμείς;»

.........................
Άρθρο γνώμης που δημοσιεύτηκε αρχικά στο Al Jazeera, και γράφτηκε με αφορμή τη σειρά εικονογραφήσεων «Καλοσύνη πέρα από τα σύνορα», που δημοσιεύτηκε από την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, την Υποστήριξη Προσφύγων στο Αιγαίο (RSA), το Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες (ΕΣΠ) και την PICUM (Platform for International Cooperation on Undocumented Migrants), μια πρωτοβουλία για την οικοδόμηση μιας αντι-αφήγησης απέναντι στην ποινικοποίηση της αλληλεγγύης.

Η Έφη Λατσούδη είναι κοινωνική επιστήμονας στην Υποστήριξη Προσφύγων στο Αιγαίο (RSA) και ακτιβίστρια ανθρωπίνων δικαιωμάτων με έδρα τη Λέσβο. Της απονεμήθηκε το Βραβείο Προσφύγων Νάνσεν του ΟΗΕ το 2016.