HABEMUS PAPAM: Η ιστορία μόλις (ξανά) αρχίζει να (ξανά) γράφεται

Η Λίζα Τσαλίκη, ο Κωνσταντίνος Κορναράκης και ο Αλέξανδρος Σακελλαρίου αναλύουν στο Dnews το φαινόμενο Πάπας, αλλά και αν η εκκλησία ξαναπιάνει δουλειά…

Δεν είναι μονάχα ο πνευματικός ποιμένας για πάνω από ένα δισεκατομμύριο ανθρώπους - ο εκάστοτε Πάπας είναι ένας σημαντικός παίκτης στην διεθνή σκακιέρα, αφού μπορεί να λειτουργεί ως πανίσχυρος influencer σε μια σειρά από ζητήματα που ξεπερνούν τη θεολογία και αγγίζουν την πολιτική, τα ανθρώπινα δικαιώματα, την καθημερινή ζωή.

Ο λευκός καπνός που σηκώθηκε από την καμινάδα στην οροφή της Καπέλα Σιξτίνα στις 6:07 μ.μ. Ώρα

Ρώμης την περασμένη Πέμπτη έφερε στο διεθνές προσκήνιο τον Λέοντα τον ΙΔ'. Ο νέος πηδαλιούχος της Καθολικής Εκκλησίας κληρονομεί από τον Φραγκίσκο μια ιστορία βαριά αλλά και πρωτοφανή ίσως ορατότητα: διαδεχόμενος τον «Πάπα Prada», τον Βενέδικτο τον 16ο, ο Φραγκίσκος, ο «Πάπας των Φτωχών» έκανε πρωτοποριακές δηλώσεις και κινήσεις και γινόταν έτσι πρωτοσέλιδο, αλλά και αντικείμενο πανεπιστημιακής έρευνας.

Σε ένα κονκλάβιο που αιφνιδίασε με την ταχύτητα που πήρε αποφάσεις, ο πρώτος Πάπας αμερικάνικης καταγωγής έγραψε ιστορία. Στις 25 Απριλίου η «La Repubblica» περιέγραφε τον – ακόμα τότε καρδινάλιο – Ρόμπερτ Φράνσις Πρέβοστ ως «κοσμοπολίτη και ντροπαλό», αναφέροντας ότι «εκτιμήθηκε από συντηρητικούς και προοδευτικούς. Έχει παγκόσμια ορατότητα σε ένα κονκλάβιο στο οποίο λίγοι (καρδινάλιοι) γνωρίζονται μεταξύ τους». Όπως εξηγεί το Catholic Review, αυτή η ορατότητα προέρχεται από το γεγονός ότι «βοήθησε τον Πάπα Φραγκίσκο να επιλέξει επισκόπους για πολλές λατινογενείς επισκοπές, συναντήθηκε με εκατοντάδες επισκόπους κατά τη διάρκεια των επισκέψεών τους στη Ρώμη και κλήθηκε να βοηθήσει τους Λατίνους επισκόπους του κόσμου».

Ο Πάπας Λέων βρίσκεται τώρα στο επίκεντρο της παγκόσμιας προσοχής – μέχρι και το όνομα που επέλεξε να αποκαλείται αναλύεται από τους ειδικούς: σε αντίθεση με τον προκάτοχό του, που θέλησε να ταυτιστεί με τον Άγιο των Φτωχών, ο Πρέβοστ επέλεξε ένα όνομα που, όπως γράφεται, σηματοδοτεί την «πυγμή την ώρα της κρίσης». Μέσα σε ελάχιστα δευτερόλεπτα από τότε που ακούστηκε το πολυαναμενόμενο «Annuntio vobis gaudium magnum: Habemus Papam!», όλα τα διεθνή ΜΜΕ, αλλά και πολίτες στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ασχολούνται με τον νέο Πάπα, όπως κάθε μέρα ασχολούνταν με τον Φραγκίσκο.

Όμως το γεγονός ότι το παγκόσμιο κοινό καταναλώνει αδηφάγα πληροφορίες για ιερωμένους σημαίνει ότι η θρησκεία επιστρέφει; Κι άραγε πόση σχέση μπορεί να έχει ένας πνευματικός ηγέτης με ένα pop είδωλο; Τι δείχνουν οι έρευνες για το φαινόμενο της πίστης στην Ελλάδα και τον κόσμο; Πίσω από τον επικοινωνιακό θόρυβο που – αναμενόμενα- προκαλεί ένα γεγονός τέτοιας εμβέλειας όπως η εκλογή ενός νέου Πάπα, συζητάμε για την κατασκευή της εικόνας και τις αφηγήσεις, την ρητορική και τους συμβολισμούς, την πίστη και την αθεΐα με τρεις κορυφαίους επιστήμονες της χώρας μας.

There is no show business like holy business

Τη στιγμή ακριβώς που ο κόσμος ολόκληρος παρακολουθεί τα πρώτα βήματα του νεοεκλεγέντος Πάπα Λέοντα ΙΔ', που στο πρώτο μήνυμα του επέλεξε να μιλήσει σε άπταιστα ιταλικά και ισπανικά θυμίζοντας πολύ σε όσα είπε τον Φραγκίσκο, αξίζει να αναρωτηθούμε ποια είναι εκείνα τα στοιχεία του Εκλιπόντος Πάπα που τον έκαναν κοσμοαγάπητο όχι μονάχα στους πιστούς αλλά και τα ΜΜΕ σε όλο τον πλανήτη; Μπορεί κανείς να «διαβάσει» την δημόσια παρουσία ενός πνευματικού ηγέτη με όρους λαϊκού ειδώλου; Η Λίζα Τσαλίκη είναι Καθηγήτρια και Πρόεδρος του Τμήματος Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του Πανεπιστημίου Αθηνών. Με ερευνητικό υπόβαθρό τις πολιτισμικές σπουδές, ανάμεσα σε άλλα έχει μελετήσει την δημόσια εικόνα του Πάπα Φραγκίσκου κι έχει συγγράψει σχετική μελέτη στο International Journal of Media & Cultural Politics. Γιατί άραγε τόσοι ερευνητές σε όλο τον κόσμο μελέτησαν τον «Πάπα των Φτωχών», είναι η ερώτηση που της απευθύναμε.

«Ο Πάπας Φραγκίσκος, ο ηγέτης για πάνω από 1 δισεκατομμύριο Καθολικούς σε όλο τον κόσμο, γινόταν πρωτοσέλιδο και έχει γίνει αντικείμενο ακαδημαϊκής μελέτης και ενδιαφέροντος όχι μόνο εξαιτίας της τεράστιας δημοτικότητας και του αντίκτυπου της ρητορικής του στις ζωές αναρίθμητων ανθρώπων, στις διεθνείς σχέσεις, την εξωτερική πολιτική, αλλά και γιατί άλλαξε το ίδιο το παπικό αφήγημα και τη δημόσια εικόνα ενός Πάπα, χρησιμοποιώντας τη γοητεία του για να επικοινωνήσει τις απόψεις του σχετικά με τον πόνο και τις αδικίες σε ολόκληρο τον κόσμο. Το 2016, η Ελληνική Εκκλησία «χρησιμοποίησε» το βάρος της παρουσίας του Πάπα για να στείλει ένα ηχηρό κάλεσμα αφύπνισης στη διεθνή κοινότητα για το προσφυγικό, οργανώνοντας την πρώτη επίσκεψη που έγινε ποτέ από ηγέτη του Καθολικού κόσμου στην Ελλάδα μετά το Μεγάλο Σχίσμα του 1054. Κατά την παπική επίσκεψη στην Λέσβο την οποία κάλυψαν όλα τα μεγάλα διεθνή ΜΜΕ ο Πάπας έστειλε ένα ηχηρό μήνυμα αλληλεγγύης για τους πρόσφυγες, παίρνοντας συμβολικά μαζί του στο Βατικανό 12 Σύρους μουσουλμάνους.

«Αυτό είναι ένα από τα πολλά παραδείγματα της ρητορικής του Φραγκίσκου και της κουλτούρα που προώθησε, η οποία σηματοδότησε μια αποφασιστική στροφή στον παπισμό προωθώντας μια «κουλτούρα της συνάντησης».

Η εκκλησία ξαναπιάνει δουλειά;

«Η ατμόσφαιρα είναι απολύτως απίστευτη, δεν έχω ξαναδεί κάτι παρόμοιο», μετέδιδε ο Guardian μόλις o λευκός καπνός ανέβηκε στον ιταλικό ουρανό. Δισεκατομμύρια πιστοί αλλά και άθεοι σε όλο τον κόσμο παρακολούθησαν σε αλλεπάλληλες ζωντανές συνδέσεις το Κονκλάβιο που εξέλεξε τον νέο Πάπα την Πέμπτη. Όπως κι άλλοι τόσοι παρακολουθούσαν την κηδεία του εκλιπόντος Φραγκίσκου. Τι σημαίνουν όλα αυτά, ρωτήσαμε τον Κωνσταντίνο Κορναράκη, Καθηγητή και Αναπληρωτή Πρόεδρο του Τμήματος Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Ε.Κ.Π.Α. Ο Κορναράκης ασχολείται με θέματα ηθικής θεολογίας, ανθρωπολογίας και βιοηθικής, μετέχει σε ποικίλες επιτροπές Βιοηθικού ενδιαφέροντος, ανάμεσά τους και η Pontificia Academia Per la Vita.

«Παρακολουθώντας κάποιος τις συναισθηματικές αντιδράσεις που ακολούθησαν τον θάνατο του Πάπα Φραγκίσκου και κυρίως των νέων, σε παγκόσμια κλίμακα, μπορεί και να σκέφτηκε: «η Εκκλησία ξαναπιάνει δουλειά» (back to business). Είναι άραγε έτσι;», ξεδιπλώνει το νήμα του στοχασμού του ο καθηγητής. «Η αλήθεια είναι ότι ο θάνατος του Πάπα Φραγκίσκου ανακίνησε τα λιμνάζοντα ύδατα μιας ανθρωπότητας που κυνηγά την ουρά της. Η Generation Z, έχει μπροστά της πολλές προκλήσεις: ένα κόσμο συνεχώς μεταβαλλόμενο, κινούμενη άμμο, με ωκύμορες αξίες, με πρότυπα που πριν καθιερωθούν έχουν ήδη αποκαθηλωθεί, κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές προκλήσεις.

» Ο ευαίσθητος αυτός άνθρωπος, όμως, ο Χόρχε Μάριο Μπεργκόλιο της… γειτονιάς, ο υπερασπιστής των ευάλωτων και λιγότερο προνομιούχων, με θάρρος και τόλμη απέναντι σε ισχυρούς, συγκίνησε ένα τεράστιο πλήθος ανθρώπων, κυρίως νέων. Μίλησε στην καρδιά τους με πράξεις και λόγια: «μην εγκαταλείπετε τη ζωή, μην αφήνετε να σας στερήσουν την ελπίδα!». Έθεσε το εφαλτήριο για να γίνουν αυτοί που ήθελαν να γίνουν: «δεν θα απογοητευτώ ποτέ!», τους παρότρυνε. Τι χρειάζονται, αλήθεια, οι σημερινοί νέοι; Ενδεχομένως ένα νόημα ζωής που να συνδέει τα όνειρα και τις ευθύνες τους με την ποιότητα ζωής και την προσωπική ολοκλήρωση. Κάποιες αξίες που θα αποδειχθούν οι βράχοι της ζωής τους.

» Ήδη, «Habemus Papam». Πολλοί ισχυρίζονται ότι με τον ήρεμο χαρακτήρα του και δίχως αυταρχικό ύφος, ο Λέων ο ΙΔ' θα εξακολουθήσει το έργο του προκατόχου του. Ένας άνθρωπος που δεν έπαψε ποτέ να περιγράφει τον εαυτό του ως ιεραπόστολο και μάλιστα σε μια δύσκολη χώρα της Λατινικής Αμερικής, όπως το Περού, ίσως να εμπνεύσει ακόμη περισσότερο τα όνειρα των νέων».

Η θρησκεία επιτρέφει; Τι δείχνουν οι έρευνες

Ο καταιγισμός των βίντεο στο tiktok από το Κονκλάβιο, τα δισεκατομμύρια που παίχτηκαν στις στοιχηματικές εταιρείες για το ποιος θα είναι νέος Πάπας, οι αναρτήσεις και οι συζητήσεις για τις εξελίξεις στο Βατικανό, ίσως να οδηγήσουν κάποιους να σκεφτούν πως οι νέοι άνθρωποι έχουν ένα αναζωπυρωμένο ενδιαφέρον για τα θέματα θρησκείας. Είναι όντως έτσι;

Ο Αλέξανδρος Σακελλαρίου είναι ίσως ο πιο συστηματικός ερευνητής του θρησκευτικού φαινομένου, της πίστης και της αθεΐας στη χώρα μας. Εργάζεται ως ερευνητής στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του ΕΚΠΑ. συντονιστής της ομάδας της Κοινωνιολογίας της Θρησκείας στην Ελληνική Κοινωνιολογική Εταιρεία και είναι εκπρόσωπος της Ελλάδας στο δίκτυο Sociological and Legal Data on Religions in Europe and Beyond (EUREL). Στρέφονται οι άνθρωποι περισσότερο στην θρησκεία, ρωτάμε τον Σακελλαρίου.

«Η εκκοσμίκευση και η απομάκρυνση από τη θρησκεία καταγράφεται διεθνώς εδώ και πάνω από 20 χρόνια από όλη τη σχετική έρευνα και βιβλιογραφία», απαντά ο ερευνητής υπογραμμίζοντας πως τα διάφορα άρθρα που κατά καιρούς κυκλοφορούν στο διαδίκτυο περί δήθεν επιστροφής στη θρησκεία ιδίως των νέων είναι εντελώς ανακριβή και δεν βασίζονται στην επιστημονική έρευνα, δεν γνωρίζω βέβαια που αποσκοπούν. Τόσο η Ευρωπαϊκή Κοινωνική Έρευνα (ΕΚΕ) όσο και το Pew, αλλά και πάμπολλες άλλες μελέτες, δείχνουν ακριβώς ότι η διαδικασία της εκκοσμίκευσης έχει προχωρήσει πάρα πολύ στον δυτικό τουλάχιστον κόσμο με τον Χριστιανισμό να υποχωρεί διαρκώς. Αυτό παρατηρείται και τον Καθολικό κόσμο με την άνοδο όσων απομακρύνονται από την Καθολική Εκκλησία να είναι εντυπωσιακή σε χώρες όπως η Ιταλία, το Μεξικό, η Ισπανία, η Ιρλανδία, κ.ά. Κατά συνέπεια ο Πάπας Φραγκίσκος δεν έφερε μαζικά τους ανθρώπους στην πίσω στην πίστη, έφερε πιο κοντά στην εκκλησία ανθρώπους που ήταν και δήλωναν Καθολικοί, αλλά ένιωθαν ενδεχομένως αποξενωμένοι, ιδίως εκείνους που ήταν κοινωνικά περιθωριοποιημένοι. Και αυτό, αν και σημαντικό, δεν έχει καμία σχέση με την επιστροφή στη θρησκεία και την αντιστροφή της εκκοσμίκευσης».

Τι συμβαίνει άραγε στην ελληνική κοινωνία; «Αν και η Ελλάδα αποτελεί μια από τις δυτικές χώρες στις οποίες η θρησκεία εξακολουθεί να διαδραματίζει σημαντικό ρόλο ταυτοτικά και πολιτισμικά για την πλειονότητα του πληθυσμού, την τελευταία δεκαετία παρατηρούμε μια σημαντική απομάκρυνση των ανθρώπων τόσο από την Εκκλησία και τις πρακτικές της θρησκείας όσο και από την πίστη στο θεό με το ποσοστό όσων δηλώνουν ότι πιστεύουν στον θεό να είναι γύρω στο 80% ή και λίγο πιο χαμηλά», μας λέει ο Σακελλαρίου εξηγώντας πως «η απουσία εμπιστοσύνης στην Εκκλησία έχει εκτοξευθεί (τη δεκαετία του 1990 η εμπιστοσύνη στην Εκκλησία ήταν πολύ υψηλή ακόμα και μεταξύ των νέων), ενώ οι άνθρωποι πλέον πηγαίνουν λιγότερο συχνά στην εκκλησία, προσεύχονται λιγότερο και θεωρούν τον εαυτό τους λιγότερο ή καθόλου θρησκευόμενο. Τα στοιχεία συνεπώς επιβεβαιώνουν ότι η ελληνική κοινωνία εκκοσμικεύεται, ακόμα και αν η πλειονότητα εξακολουθεί να αυτό-χαρακτηρίζεται ως Ορθόδοξη και να πιστεύει στον θεό. Σύμφωνα μάλιστα με μια πολύ πρόσφατη έρευνα του Pew Institute η Ελλάδα εμφανίζει ένα σχετικά υψηλό ποσοστό ανθρώπων που έφυγαν από τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό και πλέον δηλώνουν ότι δεν ανήκουν πουθενά».

Ειδικά στους νεότερους ανθρώπους η εκκοσμίκευση είναι εντυπωσιακή. «Στην έρευνα του Pew ένας στους τρεις νέους 18-34 ετών δήλωσε ότι έχει απομακρυνθεί εντελώς από τη θρησκεία με την οποία μεγάλωσε με το 24% εξ αυτών να αυτό-χαρακτηρίζονται ως άθεοι, αγνωστικιστές ή μη ανήκοντες σε κάποια ιδιαίτερη κατηγορία», αναφέρει ο Σακελλαρίου. «Παρόμοια ευρήματα στη νεολαία καταγράφουν συνεχώς οι έρευνες τα τελευταία χρόνια. Σε μία έρευνα που ανέλαβα το 2021 σε συνεργασία με το Σημείο για την Αντιμετώπιση της Ακροδεξιάς και την εταιρεία Prorata είχαμε ήδη καταγράψει την άνοδο της απομάκρυνσης από τη Ορθόδοξη θρησκεία και την απουσία εμπιστοσύνης των νέων στην Εκκλησία. Παράλληλα με την άνοδο της αθεΐας, του αγνωστικισμού και της μη θρησκείας παρατηρείται βέβαια και μια στροφή των νέων σε άλλες πνευματικές πρακτικές ανατολικής κυρίως προέλευσης, η οποία είναι ορατή τα τελευταία χρόνια (γιόγκα, βουδισμός, διαλογισμός, ενεργειακά πεδία, κ.λπ.)».

#ΠΑΠΑΣ_ΛΕΩΝ #ΠΑΠΑΣ #ΘΡΗΣΚΕΙΑ #ΕΚΚΛΗΣΙΑ