Θέρεμιν: Το σοβιετικό μουσικό όργανο που «γέννησε» την ηλεκτρονική μουσική (εικόνες – video)

Επιμέλεια: Αντώνης Ρηγόπουλος

«Ο Θέρεμιν είναι για την ηλεκτρονική μουσική ό,τι είναι και οι αδελφοί Ράιτ για την αεροπλοΐα», είχε δηλώσει ο Στίβεν Μάρτιν, δημιουργός της ταινίας “Theremin: An electronic odyssey” το 1993, αναφερόμενος στον σπουδαίο σοβιετικό εφευρέτη.

Το θέρεμιν, το μουσικό όργανο-θρύλος που πήρε το όνομα του δημιουργού του, Λέον Θέρεμιν, εφευρέθηκε το 1920,

Ο απόκοσμος ήχος του, η καινοτόμος σκέψη του δημιουργού και η απίστευτη επιδεξιότητα των μουσικών που το χρησιμοποιούν, είναι λίγα μόνο από τα στοιχεία που κάνουν το θέρεμιν μια από τις πιο ενδιαφέρουσες εφευρέσεις του προηγούμενου αιώνα.

Αυτή είναι η ιστορία του…

Η «φωνή» των φαντασμάτων

Ο Λέον Θέρεμιν γεννήθηκε το 1896 στη Ρωσία και ήδη από τα μαθητικά του χρόνια άρχισε να γοητεύεται και να ερευνά τις δυνατότητες που προσέφερε ο ηλεκτρισμός.

Στα 17 του χρόνια είχε δημιουργήσει ένα εργαστήριο μέσα στο σπίτι του και μεταξύ του 1918 και του 1920 κατάφερε να δημιουργήσει ένα μουσικό όργανο το οποίο χρησιμοποιούσε τον ηλεκτρισμό και το ανθρώπινο σώμα για να παράγει ήχους, χωρίς πρέπει ο μουσικός να αγγίξει το όργανο.

Η Clara Rockomore, μια από τις σημαντικότερες καλλιτέχνιδες θέρεμιν

Το 1922, ο Θέρεμιν κλήθηκε στο Κρεμλίνο για να παρουσιάσει την εφεύρεσή του στον ίδιο τον Λένιν. Ο τελευταίος άλλωστε είχε πει σε ομιλία του ότι «ο Κομμουνισμός, είναι η κυβέρνηση των Σοβιέτ μαζί με την ηλεκτροδότηση του συνόλου της χώρας», ενώ είχε ιδρύσει την Κρατική Επιτροπή για την Ηλεκτροδότηση της Ρωσίας (GOELRO). Ο Λένιν εντυπωσιάστηκε υπάρχουν αναφορές ότι ο Θέρεμιν έμαθε στον Λένιν να παίζει το Skyrark του συνθέτη Μιχαήλ Γκλίνκα. Ο Λένιν επίσης παράγγειλε επίσης την κατασκευή 600 οργάνων τα οποία θα έστελνε σε όλη την επικράτεια.

Το θέρεμιν θεωρήθηκε ότι ήταν μια απόδειξη των αυξημένων δυνατοτήτων και της απότομης τεχνολογικής ανάπτυξης του σοσιαλιστικού κράτους, ενώ η χρήση του ηλεκτρισμού για την παραγωγή μουσικής ήταν εξαιρετικά καινοτόμος για την εποχή.

Έτσι, ελήφθη η απόφαση ο Θέρεμιν να αποχωρήσει από τη νεαρή -τότε- Σοβιετική Ένωση και να ξεκινήσει μια μεγάλη παγκόσμια περιοδεία ώστε να παρουσιάσει τη νέα σοβιετική τεχνολογία.

Η εκπληκτική ερμηνεία του πασίγνωστου έργου
του Ennio Morricone από την Carolina Eyck

Το 1927, έχοντας ήδη παρουσιάσει το θέρεμιν σε Παρίσι, Λονδίνο και σε πόλεις της Γερμανίας, ο Λέον Θέρεμιν εγκαθίσταται στη Νέα Υόρκη και αφήνει έκπληκτους τόσο τους κατασκευαστές μουσικών οργάνων όσο και τους απλούς θεατές. Έναν χρόνο αργότερα κατοχυρώνει στη Νέα Υόρκη την ευρεσιτεχνία του, ενώ παραχωρεί στην RCA (Radio Corporation of America) το δικαίωμα μαζικής παραγωγής του νέου οργάνου. «Δεν είναι ραδιόφωνο, δεν είναι φωνόγραφος. Δεν μοιάζει με τίποτα που έχετε δει ή ακούσει μέχρι σήμερα», έλεγε τότε η διαφήμιση της εταιρείας.

Η εξαφάνιση του Λ. Θέρεμιν

Ο Θέρεμιν παρουσιάζεται από όσους τον γνώρισαν ως ένας άνθρωπος που πάντα ακολουθούσε τον προσωπικό του αξιακό κώδικα χωρίς να ενδιαφέρεται για τον τρόπο με τον οποίο τον αντιμετώπιζαν οι άλλοι. Έτσι, όταν το 1936 ερωτεύεται μια μαύρη μπαλαρίνα, την Λαβίνα Ουίλιαμς, την παντρεύεται, παρά το γεγονός ότι οι αμερικανοί φίλοι του τον εγκαταλείπουν για τον ίδιο λόγο.

Ωστόσο οι μέρες που θα έμενε ο Θέρεμιν στις ΗΠΑ ήταν μετρημένες. Το 1938, ο εφευρέτης εξαφανίζεται μυστηριωδώς και μεταφέρεται πίσω στη Σοβιετική Ένωση όπου για ένα διάστημα παραμένει σε εγκλεισμό, ενώ υπάρχουν δύο βασικά σενάρια σχετικά με τους λόγους της εξαφάνισης. Από τη μια, αρκετοί υποστηρίζουν ότι τον Θέρεμιν τον απήγαγαν στελέχη της NKVD (μετέπειτα KGB), μεταφέροντάς τον υποχρεωτικά στην πατρίδα του.

Αντιθέτως, ο βιογράφος του, o αμερικανός καθηγητής Άλμπερτ Γκλίνσκι, αποκάλυψε πολλά χρόνια αργότερα ότι ο Θέρεμιν έφυγε κρυφά από τις ΗΠΑ για να ξεφύγει από τους πιστωτές του, στους οποίους χρωστούσε μεγάλα χρηματικά ποσά, αλλά και για να μην υποχρεωθεί να πληρώσει τους φόρους που χρωστούσε.

Σε κάθε περίπτωση, όταν έφτασε στη Σοβιετική Ένωση ο Θέρεμιν καταδικάστηκε για αντισοβιετική προπαγάνδα και φυλακίστηκε. Ωστόσο ο εγκλεισμός του διήρκεσε μόνο για λίγα χρόνια, αφού στη συνέχεια συνεργάστηκε με την KGB δημιουργώντας σύγχρονα εξειδικευμένα «όπλα» που θα χρησιμοποιούνταν στον πόλεμο απέναντι στη ναζιστική Γερμανία.

Ανάμεσα σε αυτά, ήταν και ο πρώτος «κοριός», η συσκευή Buran. Η δημιουργία του Buran, μιας πρωτοποριακής συσκευής που αποκωδικοποιούσε τι έλεγε κάποιος ανιχνεύοντας με υπέρυθρες ακτίνες τις δονήσεις στο παράθυρο ενός δωματίου, ήταν αυτή που εξασφάλισε μάλιστα στον Θέρεμιν το βραβείο «Στάλιν» το 1947. Ωστόσο το βραβείο τού δόθηκε μυστικά και δεν ανακοινώθηκε για πολλά χρόνια.

Επάνοδος στις ΗΠΑ

Κατά την παραμονή του στις ΗΠΑ ο Θέρεμιν είχε συνεχίσει τις εφευρέσεις. Είναι άλλωστε ο δημιουργός του πρώτου ηλεκτρονικού συστήματος συναγερμού, το οποίο είχε δημιουργήσει για τις φυλακές Σινγκ-Σινγκ. Επίσης, είχε κατασκευάσει αυτόματες πόρτες, τσέλο χωρίς χορδές, μια έγχρωμη τηλεόραση και άλλα.

Παρά το γεγονός ότι η φυλάκισή του καθώς και ο κατ’ οίκον περιορισμός του στη Σοβιετική Ένωση έληξε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ο ίδιος επέστρεψε στις ΗΠΑ το 1991, μόλις δύο χρόνια πριν πεθάνει σε ηλικία 97 ετών.

Ο Θέρεμιν σε μεγαλειώδη τελετή τιμήθηκε από το Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ.

Παρά τις πολλές εφευρέσεις του σε ΕΣΣΔ και ΗΠΑ που βοήθησαν την παγκόσμια τεχνολογία να κάνει άλματα, ο Θέρεμιν έμεινε γνωστός για τη συνεισφορά του στη μουσική και ιδιαίτερα στην ηλεκτρονική μουσική.

Το θέρεμιν μέσα από τον απόκοσμο ήχο του «μπήκε» στη λαϊκή κουλτούρα μέσα από τις τέχνες.

Μεταξύ άλλων, εκτός από την ταινία Spellbound του Άλφρεντ Χίτσκοκ, ο ήχος του θέρεμιν ακούγεται και στις ταινίες “The day the earth stood still” του Ρόμπερτ Ουάιζ και στο “Lost Weekend” του Μπίλυ Ουάιλτνερ.

Από την άλλη πλευρά, στον χώρο της μουσικής, το θέρεμιν έχουν χρησιμοποιήσει μεταξύ άλλων οι Beach Boys στο τραγούδι Good Vibrations, οι Led Zeppelin στο θρυλικό Whole Lotta Love, και οι Rolling Stones στα άλμπουμ τους Between the Buttons και Their Satanic Majesties Request.

Επίσης, η δημοφιλέστατη σειρά “Big Bang Theory” αφιερώνει σχεδόν ένα ολόκληρο επεισόδιο στο θέρεμιν.

Πώς δουλεύει

Όταν ενεργοποιείται το θέρεμιν δημιουργεί γύρω του ένα ηλεκτρομαγνητικό πεδίο. Όταν το ανθρώπινο σώμα «μπαίνει» σε αυτό το πεδίο, τότε η παραμικρή του κίνηση αλλάζει τον ήχο που παράγει το μηχάνημα.

Έτσι ο καλλιτέχνης καλείται να «σχηματίσει» τον ήχο με τα χέρια του. Με το ένα χέρι του ελέγχει την ένταση του ήχου που παράγεται, ενώ με το άλλο τη συχνότητά του.

Πηγές: New York Times, IMDb, viola.bz, Wikipedia, Amazon