Ραφήνα: Ένα λιμάνι ετών… πενήντα τριών (εικόνες – video)

Πενήντα τρία χρόνια συμπληρώνονται σήμερα από την απόφαση να μετατραπεί ο -μέχρι τότε- όρμος της Ραφήνας σε λιμάνι, με σκοπό την αποσυμφόρηση του Πειραιά.

Με αφορμή την επέτειο αυτή, αναζητούμε την ιστορία ενός λιμανιού που είναι μεν συνυφασμένο πλέον με τις καλοκαιρινές διακοπές των Αθηναίων, αλλά αποτελεί πρώτα και κύρια την «πύλη» των Κυκλαδιτών με την ηπειρωτική Ελλάδα. Σημαντική συνεισφορά σε αυτή την αναζήτηση έχει η εμπεριστατωμένη έρευνα του Αντώνη Λαζαρή που έχει δημοσιευτεί στην ιστοσελίδα «΄Εν ΆνδρωΙ» (enandro.gr).

Το λιμάνι της Ραφήνας το 1973. Φωτογραφία της Άννας Κουβαράκη. Πηγή: enandro.gr

Από τα ψαροκάικα στην καρδιά της εμπορικής ζωής

Η ιστορία του λιμανιού της Ραφήνας είναι πολύ παλιά. Ξεκινά, κάπου, στα 1907 με την κατασκευή της πρώτης υποτυπώδους προβλήτας από τον Αλέξανδρο Σκουζέ με σκοπό την εξυπηρέτηση των αλιευτικών σκαφών που διακινούσαν τα ψάρια τους μέσω της Ραφήνας.

Η κατασκευή του μικρού μόλου από τον Αλέξανδρο Σκουζέ εξυπηρετούσε, επιπλέον, τις ανάγκες του τσιφλικιού του Σκουζέ, το οποίο ανερχόταν σε 30.000 στρέμματα και απλωνόταν από το Πικέρμι μέχρι τη Ραφήνα.

Με την έλευση των Τριγλιανών προσφύγων από την Μικρά Ασία το λιμάνι αρχίζει να αναπτύσσεται ακόμα περισσότερο διαδραματίζοντας σημαντικό ρόλο στην οικονομία της μικρής κωμόπολης. Τη δεκαετία του ’30 οι ανάγκες μεγαλώνουν και το λιμάνι σιγά-σιγά επεκτείνεται. Πραγματοποιούνται στοιχειώδη λιμενικά έργα. Αρχίζουν, πλέον, να χρησιμοποιούν το λιμάνι και μεγαλύτερα επιβατηγά πλοία που ταξίδευαν για το Αλιβέρι, την Κάρυστο και την Άνδρο.

Κατοχή και ΕΑΜ

Στην Κατοχή το λιμάνι έπαιξε σημαντικό ρόλο στην διαφυγή πολυάριθμων πατριωτών, Ελλήνων και ξένων, προς τη Μέση Ανατολή. Επίσης, από εκεί έφυγαν και 4.000 Βρετανοί στρατιώτες για την Αίγυπτο μόλις οι Γερμανοί μπήκαν στην Αθήνα. Κάποια καράβια της νηοπομπής κατέληξαν στην Κρήτη.

Σύμφωνα με αφηγήσεις παλιών κατοίκων της Ραφήνας, οι διαφυγές ήταν πολύ καλά σχεδιασμένες και γίνονταν κάτω από τη μύτη των Γερμανών. Ένα καλά οργανωμένο δίκτυο εξασφάλιζε την επιτυχία των επιχειρήσεων αυτών.

Το “Αυλίς” του Φίλιππου Καβουνίδη στο λιμάνι της Ραφήνας τον Οκτώβριο του 1940 (περιοδικό “Ναυτική Ελλάς” – φωτογραφία του Λάζαρου Γεωργακόπουλου) Πηγή: enandro.gr

Η μεταφορά τους γινόταν, συνήθως, μέχρι το Φελλό της Άνδρου, ή τον Πλατανιστό της Καρύστου. Από εκεί τους παραλάμβανε κάποιο συμμαχικό υποβρύχιο για να τους προωθήσει προς την Τουρκία, ή την Αλεξάνδρεια.

Το θρυλικό καΐκι «Αγία Κυριακή» του Καρυστινού καπετάνιου Καδή, έχει μείνει βαθιά ριζωμένο στη συλλογική μνήμη των ανθρώπων. Το γνωστό τραγούδι αποτυπώνει με το δικό του τρόπο μια ηρωϊκή εποχή για τη Ραφήνα και την Ελλάδα. Στη Ραφήνα το ΕΑΜ διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη αυτής της ιστορίας.

Σύμφωνα με τους στίχους του Κώστα Βίρβου, το δρομολόγιο ήταν Αλεξάνδρεια -Ραφήνα και τα αμπάρια του καΐκού ήταν γεμάτα με κυνηγημένους που προσπαθούσαν να διαφύγουν για να συνεχίσουν τον αγώνα από αλλού. Το τραγικό με αυτό το καΐκι είναι ότι μετά την Κατοχή αφέθηκε στη μοίρα του και σάπισε σε κάποια ακτή.

Τα μεταπολεμικά χρόνια

Αμέσως μετά την Κατοχή, ξεκινούν δρομολόγια ανάμεσα στην Άνδρο και τη Ραφήνα. Είναι μια πολύ δύσκολη εποχή. Το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού ακτοπλοϊκού στόλου έχει καταλήξει στον βυθό των θαλασσών μας. Τα καΐκια αναλαμβάνουν να συνδέσουν το Γαύριο, το Μπατσί, το Κόρθι, τη Χώρα με τη Ραφήνα.

«Οι συνθήκες φορτοεκφόρτωσης ήταν πραγματικά πρωτόγονες. Υπήρχε μόνο μία μικρή ξύλινη σκάλα, στην οποία μπορούσαν να πλευρίσουν μόνο καΐκια. Τα εμπορεύματα περνούσαν όλα από την πλάτη των εργατών λιμένος πάνω από ένα μαδέρι, με εξαίρεση μόνο τα μεγάλα ζώα, τα οποία τα έριχναν με το βίντζι στη θάλασσα κι αυτά έβγαιναν κολυμπώντας». Αυτά σημειώνει στο βιβλίο του «Ριζώματα, βιώματα, παθήματα» ο Θανάσης Πιστικίδης.

Παρά τη συνεχώς αυξανόμενη κίνηση όμως, οι κυβερνήσεις δεν έκαναν έργα ανάπτυξης στο λιμάνι της Ραφήνας για έναν πολύ συγκεκριμένο λόγο.

«Στην εξέλιξη του λιμανιού της Ραφήνας αντιδρούσε ο Οργανισμός Λιμένος Πειραιώς, ο περίφημος Ο.Λ.Π., καθώς και το Εμπορικό Επιμελητήριο του Πειραιά. Και αυτό κράτησε όλα τα προπολεμικά, τα κατοχικά και τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια», τονίζει ο Πιτσικίδης.

Ωστόσο, το 1946 αποφασίζεται να μεταφερθεί στον όρμο της Ραφήνας ένα γερμανικό τσιμεντόπλοιο από το Πέραμα. Το συγκεκριμένο κατασκεύασμα θα λειτουργήσει ως η πρώτη πραγματική προβλήτα της Ραφήνας, ενώ θα παραμείνει στη θέση της μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του 1970. Μάλιστα, σύμφωνα με μαρτυρίες, κατά τα πρώτα χρόνια τα αμπάρια του τσιμεντόπλοιου παρέμεναν ανοιχτά αποτελώντας αγαπημένο παιχνίδι για τα παιδιά.

Το τσιμεντοπλοιο με ανοιχτά τα αμπάρια. Πηγή: enandro.gr

Πάνω στην πλώρη της προβλήτας-τσιμεντόπλοιου ο Ασημάκης Καλπάκης δημιουργεί μάλιστα μια ταβέρνα, θαμώνας της οποίας γίνεται ο Βασίλης Τσιτσάνης. Ο λαϊκός θρύλος αναφέρει ότι ο Τσιτσάνης αποκλείστηκε για κάποιες ώρες λόγω του καιρού στην ταβέρνα και έγραψε το εμβληματικό τραγούδι «Τα Καβουράκια» που κάνουν έντονες αναφορές στη Ραφήνα.

Στα επόμενα χρόνια, τα πλοία που θα αρχίσουν να «δένουν» στο λιμάνι στης Ραφήνας θα αυξηθούν αργά και σταθερά, ενώ σημαντικό ρόλο θα παίξει η ατμοπλοΐα Ευάγγελου Τόγια. Τα πλοία «Κάρυστος», «Μοσχάνθη», «Ρένα», «Ναυτίλος», και «Στέλλα» (μετέπειτα «Πανορμίτης») θα αφήσουν εποχή και θα μείνουν ανεξίτηλα χαραγμένα στη μνήμη τόσο των Ραφηνιωτών, όσο και των Κυκλαδιτών και Καρυστινών.

Το λιμάνι χρόνο με το χρόνο μεταλλάσσεται ολοένα και περισσότερο σε επιβατηγό. Οι μηχανότρατες, οι πεζότρατες, τα γρι-γρι θα “εκδιωχθούν” από τις εξελίξεις που τρέχουν χωρίς σταματημό. Αλλά σύντομα θα λήξει και η εποχή με τα ποστάλια που μεταφέρουν μόνο επιβάτες.

Παλιές εικόνες της Ραφήνας. Πηγή: enandro.gr

Η Ραφήνα μετατρέπεται σε λιμάνι

Το 1965 αποτελεί χρονιά-ορόσημο για το λιμάνι της Ραφήνας. Είναι η χρονιά που θα δρομολογηθεί το επιβατηγό/οχηματαγωγό «Έλενα Π» από το λιμάνι της Ραφήνας για Κάρυστο-Άνδρο-Τήνο. Το πλοίο ήταν ένα παλιό γερμανικό ναρκαλιευτικό. Η δρομολόγησή του αλλάζει για πάντα τα δεδομένα στη γραμμή. Μια νέα εποχή ξεκινά.

Στις 22 Φεβρουαρίου το 1965, επί κυβερνήσεως Γεωργίου Παπανδρέου θα αποφασιστεί η μετατροπή του όρμου της Ραφήνας σε λιμάνι.

Το λιμάνι της Ραφήνας το 1973. Φωτογραφία της Άννας Κουβαράκη. Πηγή: enandro.gr

Όπως και τη δεκαετία του ’40, δεν έλειψαν οι αντιδράσεις από πλευράς του Πειραιά, του πρώτου λιμανιού της χώρας, οι παράγοντες του οποίου ένιωσαν τα συμφέροντά τους να πλήττονται.

Ωστόσο η αποσυμφόρηση του Πειραιά ήταν αναγκαία και ξεκίνησαν τα έργα ανάπτυξης του λιμανιού. Το τσιμεντόπλοιο του που λειτουργούσε όλα αυτά τα χρόνια σαν προβλήτα παρέμεινε προσφέροντας τις «υπηρεσίες» του μέχρι και τη δεκαετία του ’70.

Αεροφωτογραφία των αρχών της δεκαετίας του ’70, πριν την επέκταση με το τσιμεντόπλοιο να βρίσκεται ακόμη σε χρήση. Φωτογραφικό Αρχείο: Στάθη Δημητρακού. Πηγή: enandro.gr

Τα υπόλοιπα είναι ιστορία. Η ανάπτυξη του λιμανιού αυξάνει ραγδαία την κίνηση επιβατών, οχημάτων και εμπορευμάτων, με αποτέλεσμα το λιμάνι της Ραφήνας, γρήγορα να καταστεί το δεύτερο μεγαλύτερο λιμάνι της Αττικής.

Το «Έλενα Π», το «Αιγεύς», το «Άγιος Γεράσιμος» και η «Μεγαλόχαρη» αποτελούν πλοία-ορόσημα στη σύγχρονη ιστορία του λιμανιού της Ραφήνας.

Πηγές: enandro.gr, Μηχανή του χρόνου