Πολιτιστικές Μεταμορφώσεις

align="JUSTIFY">Ένας τρόπος να αντιμετωπίσει η χώρα τον κίνδυνο μιας υπεροπτικής πολιτικής - ή και υποταγής - είναι με έναν υπεροπτικό πολιτισμό. Πολιτιστικό εξοπλισμό είχε η Αθήνα του Περικλή, για παράδειγμα. Άλλο παράδειγμα, ή Φλωρεντία των Μεδίκων. Η Ευρώπη ολόκληρη, από την Αναγέννηση και ύστερα τουλάχιστον, είναι μια δύναμη πολιτιστικά εξοπλισμένη. Στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες υπάρχει Υπουργείο Πολιτισμού. Στις Η.Π.Α. δεν υπάρχει. Υπάρχουν μόνο πολιτιστικά κέντρα, τα Πανεπιστήμια, εντελώς απομακρυσμένα από την καθημερινή ζωή του μέσου αμερικανού. Τον εθνικό πολιτιστικό ρόλο έχει αναλάβει ένα υπνωτικό φάρμακο που λέγεται τηλεόραση και συχνά το Χόλυγουντ.

Η μόνη άλλη διέξοδος της γνήσιας (και πλουσιότατης βέβαια) αμερικανικής κουλτούρας είναι προς το εξωτερικό! Χάρη στις προσπάθειες επηρεασμού της παγκόσμιας κοινής γνώμης από τις υπηρεσίες του Αμερικανικού Υπουργείου Εξωτερικών (StateDepartment) μαθαίνουμε τουλάχιστον, εμείς οι ξένοι, καλύτερα από τους Αμερικανούς την αμερικανική κουλτούρα!

Είναι κρίμα που στην σημερινή Ελλάδα η κουλτούρα, παρ’όλες τις προσπάθειες που γίνονται σήμερα, εξακολουθεί να μην έχει προτεραιότητα. Όπως είχε κάποτε, στην τελευταία κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου και εν μέρει στην τελευταία του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Θα πρέπει να μην ξεχνάμε βέβαια την προσφορά της Μελίνας Μερκούρη και του Ευάγγελου Βενιζέλου, ιδιαίτερα στον χώρο του κινηματογράφου, στα χρόνια μάλιστα της συμβουλής και συμβολής του Γιάννη Μπακογιαννόπουλου στον τομέα αυτόν. (Ευκαιρία να χαιρετήσω την πρόσφατη απόφαση του Υπουργείου Πολιτισμού να υποστηρίξει επιτέλους τον πρωτοπόρο πολιτιστικό αγώνα του Κινηματογραφικού Φεστιβάλ για Παιδιά και Νέους που γίνεται στον Πύργο).

Γιατί ο πολιτισμός και η παιδεία είναι μονίμως ουραγοί στην κυβερνητική εύνοια; Όχι μόνο στις ανάγκες χρηματοδότησης. Στην Ελλάδα δεν λείπει η κατηγορία των «κατάλληλων ανθρώπων στην κατάλληλη θέση». Αυτή και μόνο η διαπίστωση αν μεταφράζονταν σε πράξη, στην τηλεόραση για παράδειγμα, θα είχε το ίδιο βάρος όσο το ήμισυ του προϋπολογισμού της. Πώς θέλει μια χώρα να πάει μπροστά όταν οι αξιόλογοι και ταλαντούχοι βρίσκονται στο περιθώριο; Στη Γαλλία, για παράδειγμα, δεν είναι καθόλου τυχαία η ανάθεση ευθύνης της πολιτιστικής πολιτικής σε άτομα όπως ο Αντρέ Μαλρώ και ο Ζακ Λάνγκ.

Ένα παράδειγμα της ευφυΐας του δεύτερου την οποία γνώρισα από κοντά: Η ανάλογη με τις ελληνικές αρχαιότητες υπουργική ευθύνη στη Γαλλία είναι οι Καθεδρικοί Ναοί. Το 1991, ο προϋπολογισμός του κάθε ναού ήταν 10 εκατομμύρια Φράγκα. Όμως ο Καθεδρικός Ναός της Ρενς είχε ανάγκη από 100 εκατομμύρια! Όχι γιατί σ′ αυτόν έχουν στεφθεί όλοι, χωρίς εξαίρεση, οι βασιλιάδες της Γαλλίας, αλλά γιατί από τους βομβαρδισμούς στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και από την ρύπανση,κομμάτια από τα χίλια περίπου αγάλματα του ναού που στόλιζαν τις τρεις τουλάχιστον προσόψεις του, έπεφταν συχνά στα κεφάλια των πιστών όταν έμπαιναν ή έβγαιναν από τον ναό! Ο Λανγκ ήλπισε στην γενναιοδωρία των παραγωγών σαμπάνιας των οποίων τα κτήματα περιβάλουν τον ναό. Μου ανέθεσε να γυρίσω μια ταινία που να συγκινήσει τους παραγωγούς με την κατάντια του ναού. Τα αγάλματα έπρεπε όλα να αποσυρθούν, να αντικατασταθούν και τα πραγματικά να αποτελέσουν ένα καινούριο μουσείο στην πόλη.

Όλα έγιναν όπως τα υπολόγισε. Η ταινία προβλήθηκε μέσα στο ναό, ενώπιον 40 παραγωγών σαμπάνιας και την επομένη το Υπουργείο Πολιτισμού είχε τα 90 εκατομμύρια που του έλειπαν. Με το αζημίωτο. Οι παραγωγοί είχαν προσθέσει ένα φράγκο σε κάθε μπουκάλι σαμπάνιας και είχαν πουλήσει εκείνη τη χρονιά 2 εκατομμύρια μπουκάλια!

Ανάλογα παραδείγματα θα βρούμε πολλά. Αλλά τι περιμένεις από κυβερνήτες που καταργούν χουντικά την δημόσια τηλεόραση για να βοηθήσουν την επιβίωση της εμπορικής ή από σοβαρότερους που έβγαλαν την Τηλεόραση από την εποπτεία του Υπουργείου Πολιτισμού, εκεί που εμείς οι σκηνοθέτες είχαμε καταφέρει να μπει. Δημόσια και εμπορική. Την έβγαλαν και την έβαλαν στα μέσα ενημέρωσης! Όταν όλοι γνωρίζουμε ότι η δημοσιογραφική ενημέρωση πάντα ήταν το 8% του Προγράμματος. Και ότι το υπόλοιπο πρόγραμμα είναι -ή πρέπει να είναι - Μετασχολική Παιδεία και Γεύσεις Πολιτισμού. Με στόχο την γνωριμία του κόσμου με τον οποίο συζούμε και την συγκίνηση, αισθητική και αισθαντική μέσω της Τέχνης. Είναι κι′ αυτό ενημέρωση. Για την μοίρα του ανθρώπου. Στην αρχαία Ελλάδα, η πολιτική ενημέρωση γινόταν στην Εκκλησία του Δήμου, αλλά η ενημέρωση για τη μοίρα του ανθρώπου γινόταν στο θέατρο.

Είναι λάθος να νομίζουμε ότι η πολιτιστική τηλεόραση - όταν βέβαια είναι και καλή! - δεν κερδίζει τον θεατή. Την εποχή που είχα την ευθύνη της ΕΡΤ (τέλη 1975 με αρχές 1977) η εκπομπή μας «Το Θέατρο της Δευτέρας», στα βουνά της Πίνδου τα γεμάτα τσομπάνηδες είχε τηλεθέαση 95%! Με Σαίξπηρ, Μολιέρο και Δημήτρη Ψαθά.

Μια άλλη φορά γυρίζαμε ένα τοπίο σε μια κοιλάδα κοντά στο Καρπενήσι. Βλέπουμε να κατεβαίνει από το βουνό ένας βοσκός με τα πρόβατά του. Μας πλησιάζει και μας ρωτάει αν ο τάδε παραμένει υπουργός Πολιτισμού στο Βέλγιο! Άκουγε στη στάνη το Πρώτο Πρόγραμμα της ΕΡΤ!

Την χώρα που σέβεται τον πολιτισμό αναγκαστικά θα την σεβαστούν εχθροί και φίλοι.Και πριν απ′ όλους θα την σεβαστούν οι πολίτες αυτής της χώρας. Οι πολίτες όμως, ιδιαίτερα οι νέοι, όσοι έχουν ανάγκη από θεραπεία πολιτιστική και οι υπόλοιποι που έχουν περάσει από την τυπωμένη σελίδα στην οθόνη του υπολογιστή και της τηλεόρασης, είναι ανήμποροι μπροστά στα χαμηλού επιπέδου προγράμματα των περισσότερων καναλιών. Και όχι μόνο των ελληνικών, δυστυχώς σήμερα. Ποια κυβέρνηση θα βρει τον τρόπο να ανεβεί το επίπεδο του πολιτιστικού περιβάλλοντος και να αντιμετωπιστεί η ρύπανσή του; Με δανειστικές βιβλιοθήκες και κινηματογραφικές λέσχες; Με έναν χείμαρρο από τηλεοπτικά πολιτιστικά προγράμματα, υποχρεωτικά και στην εμπορική τηλεόραση όπως στη Γαλλία;

Υπάρχουν χίλιοι-δυο τρόποι για να οδηγηθεί ο υποψήφιος φιλότεχνος στο στρατόπεδο των μεμυημένων. Όταν γνώρισα στην Αμερική τον μεγάλο Έλληνα αρχιμουσικό, Δημήτρη Μητρόπουλο, Διευθυντή της Φιλαρμονικής της Νέας Υόρκης, μου είπε μεταξύ άλλων ότι πήγαινε την ορχήστρα στα λαϊκά σινεμά που έπαιζαν καουμπόϊκα φιλμ και έδινε συναυλία πριν από την ταινία! Κάτι ανάλογο είχε κάνει ο Αϊζενστάιν, το 1920, στη Μόσχα όταν έκανε θεατρικές παραστάσεις στα εργοστάσια. Και κάτι ανάλογο έγινε (για τρίτη φορά νομίζω) και στην Αθήνα, το 1960.

Μερικοί σημαντικοί ζωγράφοι ίδρυσαν την «Ομάδα Τέχνης Α» και έκαναν εκθέσεις με έργα τους γυρίζοντας από γειτονιά σε γειτονιά για την διάδοση της σύγχρονης τέχνης. Και εξηγούσαν τους πίνακές τους στους ξαφνιασμένους και γεμάτους περιέργεια θεατές. Δυο-τρεις φορές πήγα εκεί τους μαθητές μου της Σχολής Κινηματογράφου. Τα πιο δραστήρια μέλη της Ομάδας ήταν, θυμάμαι, ο Γιάννης Χαΐνης, ο Δημοσθένης Κοκκινίδης, ο Κοσμάς Ξενάκης και ο Αιμίλιος Φρέρης.

Η δική μου προσφορά - τολμώ να πω - σε μια ανάλογη εκστρατεία είναι ήδη ο 1ος από τους τρεις τόμους ενός βιβλίου για την ιστορία της τέχνης με τίτλο «Οι Μεταμορφώσεις της Αφροδίτης» που συνοδεύεται από ένα DVD τεσσάρων ωρών με 2.00 έργα από τα γνωστότερα μουσεία του κόσμου.

Αυτά όλα έχουν γίνει χωρίς καμιά ενόχληση του κράτους. Και βέβαια δεν είναι πρωτότυπα. Ήδη τον 1ο αιώνα μ.Χ ο Λατίνος ποιητής Οβίδιος, αφού μελέτησε στην Αθήνα την πλούσια ελληνική μυθολογία έγραψε ένα τεράστιο έπος με τίτλο «Μεταμορφώσεις» που ήταν ένα «Υπουργείο Πολιτισμού» από μόνο του. Όταν τυπώθηκε και διαβάστηκε ευρύτερα για πρώτη φορά τον 16ο αιώνα, χάρη στην ανακάλυψη της τυπογραφίας, ίσως έφερε την Αναγέννηση έναν αιώνα νωρίτερα.