Πάπυρος, η περιπέτεια του βιβλίου: Από την Αλεξάνδρεια και την Αρχαία Ρώμη μέχρι σήμερα

Οι εξαιρετικά εύθραυστοι κύλινδροι της Βίλας των Παπύρων, με κείμενα Ελλήνων φιλοσόφων, φυλάσσονται στην Εθνική Βιβλιοθήκη Νάπολης. Πρόκειται για τη μοναδική βιβλιοθήκη του κλασικού κόσμου που σώζεται. 

«… Ο βασιλιάς της Αιγύπτου τους εμπιστεύθηκε μεγάλα χρηματικά ποσά πριν τους στείλει να εκπληρώσουν τις διαταγές του στην άλλη όχθη της θάλασσας. Την εποχή εκείνη, λίγες μόνο δεκαετίες μετά τον θάνατο του Μ. Αλέξανδρου, το να ταξιδεύεις κουβαλώντας μία τεράστια περιουσία ήταν παρακινδυνευμένο, σχεδόν αποστολή αυτοκτονίας.

Και μολονότι σπαθιά ληστών, μεταδοτικές ασθένειες και ναυάγια απειλούν να οδηγήσουν σε αποτυχία μία αποστολή με τόσο υψηλό κόστος, ο φαραώ επιμένει να στείλει τους ανθρώπους του από τη χώρα του Νείλου να διασχίσουν σύνορα και απέραντες εκτάσεις, προς κάθε κατεύθυνση. Επιθυμεί διακαώς, με ανυπομονησία και δίψα οδυνηρή, να κάνει δικά του τα θηράματα που οι μυστικοί κυνηγοί του αναζητούν για λογαριασμό του, αντιμέτωποι με άγνωστους κινδύνους. Οι χωρικοί που κάθονταν να κατασκοπεύσουν στην πόρτα της καλύβας τους, οι μισθοφόροι και οι ληστές θα έμεναν με στόμα να χάσκει και μάτια γουρλωμένα έτσι και μάθαιναν τι ήταν αυτό που κυνηγούσαν οι ξένοι ιππείς.

Βιβλία, αναζητούσαν βιβλία.

Ήταν το πιο καλά κρυμμένο μυστικό της αιγυπτιακής Αυλής. Ο Άρχοντας της Διπλής Γης, ένας από τους ισχυρότερους άνδρες της εποχής, θα έδινε ακόμα και τη ζωή του (των άλλων, βέβαια, έτσι κάνουν πάντα οι βασιλείς) για να αποκτήσει όλα τα βιβλία του κόσμου για τη Μεγάλη του Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. […] Ο Πτολεμαίος Γ΄ επιθυμούσε διακαώς να αποκτήσει τα πρωτότυπα έργα του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη που φυλάσσονταν στο αρχείο των Αθηνών μετά τις θεατρικές παραστάσεις όπου παρουσιάστηκαν. Οι πρέσβεις του φαραώ ζήτησαν να δανειστούν τους πολύτιμους κυλίνδρους προκειμένου να παραγγείλουν στους σχολαστικούς αντιγραφείς τους να τα αντιγράψουν. Οι άρχοντες των Αθηνών απαίτησαν μία αστρονομική υποθήκη ύψους δεκαπέντε ασημένιων ταλάντων, που θα ισοδυναμούσε σήμερα με εκατομμύρια δολάρια. Οι Αιγύπτιοι πλήρωσαν, ευχαρίστησαν με υποκλίσεις όλο στόμφο, ορκίστηκαν να επιστρέψουν το δάνειο προτού περάσουν, ας πούμε, δώδεκα φεγγάρια, έριξαν τρομερές κατάρες στους ίδιους τους τους εαυτούς εάν δεν επέστρεφαν τα βιβλία σε άψογη κατάσταση και, στη συνέχεια, φυσικά, τα υπεξαίρεσαν, αδιαφορώντας για την εγγύηση. Οι άρχοντες των Αθηνών αναγκάστηκαν να υποστούν το χτύπημα. Η περήφανη πρωτεύουσα της εποχής του Περικλή είχε μετατραπεί σε μία επαρχιακή πόλη ενός βασιλείου ανίκανου να αντιταχθεί στη δύναμη της Αιγύπτου, που είχε υπό την κυριαρχία της το εμπόριο των σιτηρών, δηλαδή του πετρελαίου της εποχής».

Το βιβλίο της Ιρένε Βαλέχιο «Πάπυρος: Η περιπέτεια του βιβλίου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα» (εκδόσεις Μεταίχμιο, μετάφραση από τα ισπανικά Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη), που κυκλοφόρησε πριν από λίγες ημέρες, είναι μία γοητευτική περιπλάνηση στον χώρο και στον χρόνο, µε στάσεις στα πεδία των µαχών του Αλέξανδρου και στη Βίλα των Παπύρων, όπου στεγαζόταν η μοναδική βιβλιοθήκη του κλασικού κόσμου που σώζεται (στο γειτονικό της Πομπηίας Ερκουλάνεουμ), στα ανάκτορα της Κλεοπάτρας και στη φρικτή δολοφονία της Υπατίας, στις βιβλιοθήκες και στα εργαστήρια αντιγραφής χειρογράφων, στις πυρές όπου κάηκαν απαγορευµένοι κώδικες και στα γκουλάγκ, στη βιβλιοθήκη του Σαράγεβο και στον υπόγειο λαβύρινθο της Οξφόρδης το έτος 2000.

Χωρισμένο σε δύο μεγάλες ενότητες που δίνουν το στίγμα της αφήγησης και τιτλοφορούνται «Η Ελλάδα οραματίζεται το μέλλον» και «Οι Δρόμοι της Ρώμης», το ευανάγνωστο, όσο και με ευαισθησία γραμμένο βιβλίο, που απέσπασε το Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου το 2020 στην Ισπανία, φωτίζει εκτός από τους μεγάλους πρωταγωνιστές, τους απλούς ανθρώπους, τα ονόµατα των οποίων δεν καταγράφει η Ιστορία, εκείνους που συνέβαλαν στη δηµιουργία και την προστασία των βιβλίων: αφηγητές, γραφείς, εικονογράφους, µεταφραστές, πλανόδιους πωλητές, δασκάλες, λογίους, εξεγερµένους, µοναχές, σκλάβους, αναγνώστες σε κορυφές βουνών και δίπλα στη θάλασσα, στις πρωτεύουσες που σφύζουν από ζωή και σε αποµακρυσµένους θύλακες όπου βρίσκει καταφύγιο η γνώση σε χαοτικούς καιρούς.

«Η ανθρωπότητα αψήφησε την απόλυτη ηγεµονία της καταστροφής επινοώντας τη γραφή και τα βιβλία. […]. Με έναν µυστήριο και αυθόρµητο τρόπο, η αγάπη για τα βιβλία δηµιούργησε µια αόρατη αλυσίδα ανθρώπων, οι οποίοι, χωρίς να γνωρίζονται, έσωσαν τον θησαυρό των καλύτερων αφηγήσεων, ονείρων και σκέψεων στα βάθη των αιώνων».

Εκκινώντας από τον Αλέξανδρο (και υπενθυμίζοντας ότι ήταν οι Ρωμαίοι που πρόσθεσαν τον 2ο αι. στο όνομα του το προσωνύμιο Magnus, που σημαίνει Μέγας), την Αλεξάνδρεια, αλλά και την Κλεοπάτρα (στα πόδια της οποίας ο Μάρκος Αντώνιος απόθεσε όχι χρυσό ή κοσμήματα, αλλά διακόσιες χιλιάδες τίτλους για τη Μεγάλη Βιβλιοθήκη), με ενδιάμεσες αναφορές στον Κ. Π. Καβάφη και στον Λόρενς Ντάρελ, που τον 20ό αιώνα χάρισαν μερικές ακόμη στρώσεις πατίνας στον μύθο της πόλης, η Βελάχιο συστήνει τον Δημήτριο Φαληρέα που «εφηύρε το ανύπαρκτο έως τότε επάγγελμα του βιβλιοθηκονόμου» και αφηγείται τις τρεις καταστροφές της περιώνυμης Βιβλιοθήκης, αλλά και την τελευταία της επανεμφάνιση σε δύο αραβικά χρονικά, για να περάσει μετά πολλών ακόμη επεισοδίων στη Ρώμη -μέχρι την κατάρρευση της το 476.

Η συλλογή διαθέτει δύο χιλιάδες απανθρακωμένους ρόλους παπύρου, του οποίους η έκρηξη του Βεζούβιου κατέστρεψε και ταυτόχρονα διατήρησε. 

«Για πρώτη φορά, μία μεγάλη αρχαία υπερδύναμη αποδεχόταν την κληρονομιά ενός ξένου -και ηττημένου λαού- ως απαραίτητο συστατικό της ίδιας της της ταυτότητας. Χωρίς να το κάνουν θέμα, οι Ρωμαίοι αναγνώρισαν την ελληνική ανωτερότητα και τόλμησαν να εξερευνήσουν όσα είχαν ανακαλύψει, να εξοικειωθούν μαζί τους, να τα προστατεύσουν και να επεκτείνουν το ωστικό τους κύμα. Αυτό το ξελόγιασμα είχε τεράστιες συνέπειες για όλους μας. Εκεί γεννήθηκε το νήμα που συνυφαίνει το παρόν μας με το παρελθόν, η κλωστή που μας κρατάει ενωμένους με έναν λαμπερό κόσμο που εξαφανίστηκε. Επιπλέον, σαν σχοινοβάτες, περπατούν από τον έναν αιώνα στον άλλο οι ιδέες, οι ανακαλύψεις της επιστήμης, οι μύθοι, οι σκέψεις, η συγκίνηση και, μαζί τους, τα λάθη και τα βάσανα της ιστορίας μας. Όλες αυτές οι λέξεις που ισορροπούν, στη σειρά, πάνω από το κενό, τις ονομάσαμε κλασικές. Και χάρη στην έλξη που εξακολουθούν να ασκούν επάνω μας, η Ελλάδα επιβιώνει ως το σημείο “μηδέν” του ευρωπαϊκού πολιτισμού».

Κι αν οι πιο απαισιόδοξοι, επικαλούμενοι την εξέλιξη της τεχνολογίας, υποστηρίζουν ότι βρισκόμαστε μπροστά στο τέλος μιας εποχής, σε μία πραγματική «βιβλική» καταστροφή που θα βάλει λουκέτο στα βιβλιοπωλεία και θα ερημώσει τις βιβλιοθήκες, η Ιρένε Βαλέχιο σπεύδει να υπενθυμίσει, ήδη από τον πρόλογο, τη σημασία της έρευνας της: «Το βιβλίο έχει ξεπεράσει τη δοκιμασία του χρόνου, έχει αποδείξει ότι είναι δρομέας μεγάλων αποστάσεων. Κάθε φορά που ξυπνούσαμε από το όνειρο των επαναστάσεών μας ή από τον εφιάλτη των ανθρώπινων καταστροφών μας, το βιβλίο ήταν εκεί. Όπως λέει ο Ουμπέρτο Έκο, παραμένει στην ίδια κατηγορία με το κουτάλι, το σφυρί, τον τροχό ή το ψαλίδι. Από τη στιγμή που επινοήθηκαν, δεν μπορεί να φτιαχτεί τίποτα καλύτερο».

ΠΡΙΝ ΦΥΓΕΤΕ...Η HuffPost προτείνει: 15 νέα βιβλία για την Άνοιξη«Operation Mincemeat»: Το βιβλίο του Μπεν Μακιντάιρ που έγινε ταινία στο NetflixΒ. Τζανακάρης: Η Μικρασιατική Καταστροφή υπήρξε μεγαλύτερη εκείνης της βυζαντινής αυτοκρατορίας