Ολοκληρωτισμός στην κοινωνία

Παρακολουθήσεις, άμεση ή έμμεση λογοκρισία, ψευδείς ειδήσεις. Στοιχεία ολοκληρωτισμού. Ως ολοκληρωτικό καθεστώς ορίζεται η ανελεύθερη πολιτειακή κατάσταση σε ένα κράτος (Βικιπαίδεια). Ειδικότερα, ορίζεται ως ριζική καταστολή της πολιτικής και περιφρόνηση εκ μέρους της εξουσίας των ατομικών δικαιωμάτων του πολίτη και ως βασικό διακριτικό έχει τη διείσδυση της κεντρικής εξουσίας σε κάθε πτυχή της ατομικής ύπαρξης και δημιουργίας (H. Αrendt).

Υπάρχουν κάποια κράτη που χαρακτηρίστηκαν διεθνώς ως ολοκληρωτικά. Σ′ αυτά

κυνηγήθηκαν ή αφανίστηκαν με ποικίλους τρόπους σημαντικά πρόσωπα, ακόμη και κάποιοι που ευεργέτησαν ή συνέβαλαν σημαντικά στη δημιουργία του καθεστώτος που τους δίωξε. Πρότυπο στη σύγχρονη ιστορία μας μπορεί να θεωρηθεί το ναζιστικό, χιτλερικό καθεστώς. Δε χρειάζεται να αναφέρω παραδείγματα διωγμών. Κι όμως, μετά τον πόλεμο αυτό το κράτος και πολλοί από τους εξέχοντες του καθεστώτος υιοθετήθηκαν από νικητές για να προσφέρουν τις εμπειρίες τους στην αντιμετώπιση του δεύτερου (κατ′  άλλους ισάξιου) ολοκληρωτικού καθεστώτος, της ΕΣΣΔ. Εδώ θα αναφέρω μερικά ονόματα που δόξασαν το καθεστώς και όμως διώχθηκαν ή αφανίστηκαν απ′  αυτό. Ντμίτρι Σοστακόβιτς, ο Μπορίς Παστερνάκ, Αλεξάντρ Σολζενίτσιν, Αντρέι Ζαχάρωφ, Λέων Τρότσκι‎. Και δε χρειάζεται να αναφέρω πόσο απαγορευόταν η αλογόκριτη πληροφόρηση.

Από την άλλη μεριά είχαμε το προπύργιο της σύγχρονης δημοκρατίας, τις ΗΠΑ. Να όμως κάποια ονόματα που απαγορεύτηκαν ή διώχτηκαν κι εδώ. Π. Πικάσσο, Α. Μίλλερ, Τ. Τσάπλιν, P. Picasso, A.Miller, C. Chaplin,  Τζούλιος Ρόζενμπεργκ εκτελεσμένος στη βάση χαλκευμένων κατηγοριών (1953). Συμπληρώνω ότι στην πολιτεία της Ιντιάνας εμποδίστηκε η αναφορά στον Ρομπέν των Δασών στα σχολικά βιβλία, διότι οι ιδέες και πράξεις του ήταν κομμουνιστικές (1953). Δεν αναφέρω ακόμη τις δολοφονίες 4 προέδρων των ΗΠΑ, αλλά αυτές έγιναν από ιδιώτες. Φυσικά υπάρχουν άπειρα παραδείγματα ολοκληρωτισμού στην Ευρώπη (π.χ. F. G. Lorca, Ισπανία, Μ. Θεοδωράκης εδώ κλπ).

Πάμε όμως και στην εξιδανικευμένη δική μας αρχαιότητα. Ένας από τους 7 Σοφούς, ο Περίανδρος ο Κορίνθιος, ανόρθωσε υποδειγματικά την πολιτεία του, αλλά στήριξε την εξουσία του στην εξόντωση όποιου πήγαινε να ξεχωρίσει από τους πολίτες του. Υπήρχε όμως και η πρότυπη δημοκρατία, η Αθηναϊκή. Εδώ είχαμε πραγματική δημοκρατία. Κι όμως η ολοκληρωτική συμπεριφορά του δήμου δεν έλειψε. Από τον Αισχύλο και το Θουκυδίδη και πολλούς άλλους που πέθαναν στην εξορία ως την εκτέλεση του Σωκράτη με το κώνιο, οι διωγμοί των θεωρούμενων αντιπάλων του καθεστώτος δεν έλειψαν. 

Αν όμως υπάρχει ολοκληρωτισμός και σε όλα, ακόμη και σε πρότυπα, δημοκρατικά καθεστώτα, αυτό σημαίνει πως το φαινόμενό του είναι αυτόνομο, σε μεγάλο βαθμό ανεξάρτητο από τη μορφή του πολιτεύματος. Αιρετική μου φαίνεται η σκέψη. Αλλά το ίδιο αιρετική δεν είναι και η σκέψη ότι ο πόλεμος, το μεγαλύτερο κακό του ανθρώπινου είδους, είναι ανεξάρτητο από τα καθεστώτα που τον κάνουν. Κι όμως σε μερικές περιπτώσεις για τον πόλεμο, βία κοινωνίας εναντίον άλλων κοινωνιών σε αντίθεση με τον ολοκληρωτισμό, βία εναντίον ατόμων και ιδεών, τον δεχόμαστε, κάποτε μάλιστα, αν είμαστε νικητές, καμαρώνομε γι΄ αυτόν. 

Δεν ξέρω τι γίνεται στα ζώα. Στα αγελαία, όπως είναι τα περισσότερα που βλέπομε γύρω μας, δεν υπάρχει ούτε πόλεμος ούτε βέβαια ολοκληρωτισμός. Στα κοινωνικά όμως υπάρχει πόλεμος, ακόμη και μεταξύ κοινωνιών του ίδιου είδους. Σε ένα παρατεταμένο καύσωνα στα Κύθηρα, όπου υπάρχουν πολλά μελίσσια, έλιωσαν οι κηρήθρες και το μέλι χύθηκε έξω από τις κυψέλες. Οι μέλισσες έσπευσαν να το μαζέψουν αδιαφορώντας αν ήταν από τη δική τους ή ξένη κυψέλη. Ακολούθησε τρομακτικός πόλεμος που εξόντωσε όλα τα μελίσσια μιας ευρείας περιοχής.

Στα μυρμήγκια τα πράγματα είναι ακόμη χειρότερα. Οι πολιτείες τους μπορούν να φτάνουν ως 10 μέτρα βάθος. Διατηρούν καμινάδες, άλλες για να μπαίνει καθαρός αέρας κι άλλες για να βγαίνει ακάθαρτος. Μέσα καλλιεργούν θρεπτικούς μύκητες έχοντας υποδουλώσει μικρότερα έντομα που δουλεύουν σ΄ αυτές τις φυτείες. Οι πόλεμοι όμως μεταξύ ομάδων μυρμηγκιών είναι συγκρίσιμοι σε αγριότητα με εκείνους μεταξύ μελισσών. Ο πόλεμος δηλαδή είναι εγγενής ιδιότητα των κοινωνιών.Όμως δεν έχω ακούσει για ολοκληρωτικά καθεστώτα στις κοινωνίες των εντόμων. 

Ο άνθρωπος δεν είναι ούτε αγελαίο ούτε κοινωνικό ζώο. Είναι πολιτικό (Αριστοτέλης), δηλαδή μόνος του επιλέγει πόσο αγελαίος και πόσο κοινωνικός θα είναι. Στα κοινωνικά ζώα η συμπεριφορά των ατόμων γίνεται ”φύσει”, με τα κατάλληλα συγγενή αντανακλαστικά. Ο άνθρωπος δεν διαθέτει τέτοια. Επομένως, η κοινωνική συμπεριφορά του πρέπει να στηριχτεί στην ανάπτυξη αντίστοιχων επίκτητων, εξαρτημένων, αντανακλαστικών, και μάλιστα δευτεροβάθμιων, που του εξασφαλίζουν σχεδόν απεριόριστες δυνατότητες μάθησης. Αυτά σχηματίζονται όχι με επιβολή τους από τη φύση (ή το Θεό), αλλά από την κοινωνία. Το σύνολό τους αποτελεί την παιδεία των πολιτών. Εξασφαλίζεται με ποικίλους τρόπους. Από τους γονείς, το κατευθυνόμενο σχολικό πρόγραμμα, τη λογοκρισία, τη διάδοση ψευδών ειδήσεων, τις παρακολουθήσεις.

Οι τελευταίες είναι αναπόφευκτες. Όταν μιλώ στο τηλέφωνο είναι σα να κουβεντιάζω με κάποιον στην Πλατεία Συντάγματος. Με τα παραπάνω μέσα γίνεται απόπειρα αλλοτρίωσης του νοητού, φυσικά άβατου, Εγώ μας. Με τις απίστευτες μαθησιακές δυνατότητές μας σωρεύονται η μια πάνω στην άλλη οι ανθρώπινες δυνατότητες και η ανθρωπότητα έγινε κυρίαρχος της φύσης. Επιτέλους έχει μπορέσει να την κάνει  όπως θέλει (ή έτσι νομίζει).

Οι πιο προηγμένες σύγχρονες κοινωνίες, όπου επικρατεί η ρεπούμπλικα, μια μορφή ολιγαρχίας, όπου οι άρχοντες εκλέγονται, αντί της δημοκρατίας όπου αυτοί κληρώνονται (Αριστοτέλης), έχει αναπτυχθεί μια άμυνα, τα ”ανθρώπινα δικαιώματα”. Αυτά υπάγονται σε ισχυρούς ανώτερους, διεθνείς, συνταγματικούς νόμους, που περιορίζουν την αυθαίρετη επέμβαση της κοινωνίας στο άτομο. Έχουν όμως ψηφιστεί από την άρχουσα διεθνώς τάξη, όχι από το λαό, και αυτό τους στερεί κύρος.

Όπως είδαμε όμως από την αρχαιότητα, ακόμη και στην πρότυπη Αθηναϊκή δημοκρατία, τα στοιχεία του ολοκληρωτισμού δεν λείπουν. Αλλά με τέτοια πορεία η ανθρωπότητα έχει αναπτύξει την ικανότητα να εξαφανίσει όχι μόνον κάθε ομάδα τους αντιπάλους της, αλλά το σύνολο της ζωής πάνω στον πλανήτη. Και ό,τι είναι δυνατό να γίνει, κάποτε θα γίνει (νόμος Murphy).

Εκτός αν η σωρευόμενη πανανθρώπινη γνώση οδηγήσει στη σοφία, με αυτοέλεγχο. Μας ικετεύουν σιωπηλά να το κάνουμε, τα οικόσιτα, τα άγρια ζώα, οι μέλισσες, τα μυρμήγκια, τα μικρόβια, οι ιοί, τα δέντρα, τα λουλούδια, ολόκληρος ο πανέμορφος μοναδικός πλανήτης μας.

Θα έλθει στο μέλλον η ομαλότητα με πανανθρώπινη ευδαιμονία ή ο όλεθρος με αφανισμό της ζωής στη γη; Αυτό θα το ξέρουν τα παιδιά ή τα εγγόνια μας. Αν υπάρχουν βέβαια. Αλλιώς, επιβιώνομε με την απειλή, ασυνείδητοι, ήσυχοι και ευτυχείς (Κ. Π. Καβάφης).