"Γέγραφα ὃ γέγραφα": Η μακάβρια ειρωνεία του Πόντιου Πιλάτου

Ο Χριστός μπροστά στον Πιλάτο 1881. Artist: Mihaly Munkacsy. 

Ο Πόντιος Πιλάτος θεωρείται αμφιλεγόμενο πρόσωπο από τους σημερινούς ιστορικούς. Ασκώντας ως ηγεμών (praefectus) την εξουσία τού να επιβάλλει τη θανατική ποινή στην επαρχία της Ιουδαίας, ήταν εκείνος που καταδίκασε τον Ιησούν σε σταύρωση. Τα Ευαγγέλια σκοπίμως αμβλύνουν την ηθική και νομική ευθύνη του, μεταθέτοντάς την στους Εβραίους αρχιερείς και τον όχλο, σύμφωνα με τον αμερικανό ιστορικό Nathanael Andrade στο πρόσφατο βιβλίο του Killing the Messiah: The trial and crucifixion of Jesus of Nazareth. Οι σύγχρονες, άλλωστε, με τον Πιλάτο πηγές, δηλ. ο εβραίος φιλόσοφος Φίλων Αλεξανδρείας και ο εβραίος  ιστορικός Ιώσηπος, τον περιγράφουν ως βίαιο, απρόβλεπτο και παρορμητικό.

Δεν είχε, ως φαίνεται, και επαρκή νομική κατάρτιση, ενώ τα κενά στη δικονομία και τη νομοθεσία ήσαν αρκετά. Ο Πιλάτος ενήργησε στη δίκη του Ιησού με υπερβάλλοντα ζήλο. Οι Ευαγγελιστές, κατά τον Andrade, ήθελαν όμως να απομακρύνουν τις υπόνοιες ότι οι Χριστιανοί ήσαν πολέμιοι της Ρώμης, γι’ αυτό και προώθησαν την εικόνα ενός ρωμαίου ηγεμόνος ο οποίος εν τέλει «ἀπενίψατο τὰς χεῖρας ἀπέναντι τοῦ ὄχλου» (Ματθ. 27:24). 

Ecce Homo. Found in the collection of Städtische Galerie im Städelschen Kunstinstitut, Frankfurt am Main. (Photo by Fine Art Images/Heritage Images/Getty Images)

Ο ευαγγελιστής Ιωάννης διασώζει μια μοναδική λεπτομέρεια σχετικά με τον Πιλάτο: έγραψε ο ρωμαίος (ιδίαις χερσίν) τον «τίτλον» (εκ του λατινικού titulus), δηλ. την επιγραφήη οποία τοποθετήθηκε σαν «ταμπέλα» πάνω στον σταυρό του Ιησού. Το κείμενο του Πιλάτου, «Ἰησοῦς ὁ Ναζωραῖος ὁ βασιλεὺς τῶν Ἰουδαίων», ήταν «γεγραμμένον Ἑβραϊστί, Ὲλληνιστί, Ῥωμαϊστί»  (Ιωάννης 19: 19-20). Η τρίγλωσση― οικουμενική― αυτή διακήρυξη περιέπαιζε, κατά τους ειδικούς, τον Ιησούν και τους ομοεθνείς του. Ένας εθνοσωτήρας μονάρχης γεννημένος στην ταπεινή πόλη της Ναζαρέτ― κοινός εγκληματίας! Οδηγήθηκε ο Ιησούς στον «κρανίου τόπον» κουβαλώντας, κατά το ρωμαϊκό έθιμο, εκτός από τον σταυρό και την δημόσια αιτιολογία της καταδίκης του.

Οι αρχιερείς, βλέποντας την επιγραφή, τη θεώρησαν επικίνδυνη και παρεξηγήσιμη. Παρότρυναν λοιπόν στον Πιλάτο,  «μὴ γράφε ὁ βασιλεὺς τῶν Ἰουδαίων,  ἀλλ’ ὅτι ἐκεῖνος εἶπε, βασιλεύς εἰμι τῶν Ἰουδαίων» (Ιωάννης 19: 21). (Η αντωνυμία «ἐκεῖνος» έσταζε φαρμάκι).  Πρότειναν δηλ. στον ηγεμόνα να τροποποιήσει τον τίτλο για να μη συνδεθεί το όνομα του κατάδικου με τον Μεσσία και εξάψει τις εθνεγερτικές και θρησκευτικές φαντασιώσεις του λαού. Θα μπορούσε πολύ εύκολα ο Πιλάτος να συμμορφωθεί με το αίτημα των αρχιερέων προσθέτοντας,  για παράδειγμα, στα ελληνικά τη λέξη «λεγόμενος», ώστε να διάβαζαν οι περαστικοί «Ἰησοῦς ὁ Ναζωραῖος ὁ λεγόμενος βασιλεὺς τῶν Ἰουδαίων». Ο Πιλάτος, αρνήθηκε να επέμβει στην επιγραφή του, και έδωσε στους αρχιερείς τη διαβόητη σύντομη απάντηση, «ὃ γέγραφα, γέγραφα», δηλ. «ό, τι έγραψα, το έγραψα πλέον» (Ιωάννης 19:22). Τετελεσμένο γεγονός. Οι αρχιερείς εσιώπησαν. (Μπορούσαν να κάνουν αλλιώς;) 

Painting by Diego Rodriguez de Silva y Velazquez (or Velasquez, 1599-1660), 1632. Oil on canvas. 2,48 x 1,69 m. Prado Museum, Madrid, Spain (Photo by Leemage/Corbis via Getty Images)

Ένα κείμενο είναι ορφανό, είπε ο Σωκράτης στον διάλογο «Φαίδρος» (274d-276b), εφόσον βρίσκεται στο έλεος του εκάστοτε αναγνώστη και δεν έχει τον πατέρα-γεννήτορά του να το προφυλάξει από την κακοποίηση. Ο Σωκράτης το  είπε αυτό υπερασπιζόμενος τη ζωντανή, πρόσωπο με πρόσωπο προφορική διαδικασία της φιλοσοφικής συζήτησης έναντι της γραπτής διασκευής της. Η παρατήρησή του  ισχύει όμως για κάθε κείμενο. 

Η σημασία της τρίγλωσσης επιγραφής του Πιλάτου δεν ήταν ελέγξιμη. Ως κείμενο ενσωματώθηκε έπειτα στο ευαγγέλιο του Ιωάννη. Ένα κείμενο εγκιβωτισμένο σε άλλο, κατέληξε να ανήκει στην Αγία Γραφή.  Διαβάζεται και ερμηνεύεται σήμερα με διαφορετικούς τρόπους, για παράδειγμα, ως καθαρά ειρωνεία (συγγενική με το black humour ενός δήμιου), ή ως προφητεία, ερήμην και εις πείσμα των προθέσεων του χολερικού ρωμαίου συγγραφέα της.

Προφητεία η οποία εκπληρώθηκε «τῇ δὲ μιᾷ τῶν σαββάτων» όταν μέσα στο σκοτάδι η Μαρία η Μαγδαληνή στεκόταν έξω από τον τάφο του Ιησού μοιρολογώντας τον (Ιωάννης 20: 1, 11 κ.ε.). Είδε,  μετά από λίγο, δύο λευκοντυμένους «αγγέλους», και γυρίζοντας πίσω, διέκρινε κάποιον που υπέθεσε ότι ήταν κηπουρός. Του μίλησε, αλλά ήταν ο Ιησούς. Οι εικόνες όπως και τα κείμενα διαβάζονται με διαφορετικούς τρόπους.