Το “Sieve Portrait”: Η Ελισάβετ Α’ και η δύναμη της εικόνας

Ο ουρανός του 16ου αιώνα ήταν γεμάτος απειλές και υποσχέσεις. Στην Αγγλία, μια γυναίκα είχε αναλάβει να κουμαντάρει τις φουρτούνες, όχι μόνο της χώρας της, αλλά και της ίδιας της εικόνας της. Η Ελισάβετ Α’, κόρη του Ερρίκου Η’ και της περιβόητης Άννας Μπολέιν, στάθηκε στον θρόνο σαν φιγούρα μυθική, ανάμεσα σε πραγματικούς κινδύνους και συμβολικά παιχνίδια εξουσίας. Γιατί στην εποχή της, η εικόνα δεν ήταν απλώς πολιτική στρατηγική, ήταν επιβίωση.

Ένα από τα πιο ιδιαίτερα πορτρέτα της, το λεγόμενο “Sieve Portrait” του ζωγράφου Quentin Metsys του

νεότερου*, αποκαλύπτει αυτή τη λεπτή ισορροπία ανάμεσα στη γυναίκα και τη μονάρχη, την ανθρώπινη φιγούρα και τον θρύλο. Στον πίνακα, η Ελισάβετ στέκεται αγέρωχη, ντυμένη με περίτεχνα, κεντημένα υφάσματα και πολύτιμα κοσμήματα. Το πρόσωπό της είναι φωτεινό, τα χαρακτηριστικά της σχεδόν ανέκφραστα, σαν να μην την αγγίζει ο χρόνος. Όμως το βλέμμα της είναι καθηλωτικό, γεμάτο υπονοούμενα.

Το πιο παράξενο στοιχείο του έργου δεν είναι ούτε τα ακριβά πετράδια ούτε οι ιστορικές σκηνές στο βάθος, αλλά το μικρό, φαινομενικά ταπεινό κόσκινο που κρατά στα χέρια της. Ένα αντικείμενο που στην πρώτη ματιά μοιάζει αταίριαστο με τη βασιλική της κομψότητα. Κι όμως, αυτό ακριβώς είναι το ισχυρότερο όπλο της εικόνας της.

Credit: Musei Nazionali di SienaΤο κόσκινο ως σύμβολο – Ο θρύλος της Vestal Tuccia

Το κόσκινο παραπέμπει σε έναν αρχαίο ρωμαϊκό θρύλο: εκείνον της Vestal Tuccia, μιας από τις ιέρειες της θεάς Vesta*. Όταν η αγνότητά της αμφισβητήθηκε, η Tuccia κουβάλησε νερό μέσα σε κόσκινο, χωρίς να χυθεί σταγόνα, αποδεικνύοντας έτσι τη νηφάλια αθωότητά της. Η Ελισάβετ Α’, που είχε ορκιστεί “Παρθένα Βασίλισσα” για να διατηρήσει την ανεξαρτησία της από πολιτικούς γάμους και παπικές απαιτήσεις, χρησιμοποίησε αυτόν τον συμβολισμό για να ενισχύσει τη φήμη της ως αγνής και άφθαρτης μονάρχη, που ανήκει μονάχα στον λαό και στον Θεό.

Πίσω από την Ελισάβετ, ο ζωγράφος έχει ζωγραφίσει σκηνές μάχης και θριάμβου, οι οποίες θυμίζουν στον θεατή ότι η βασίλισσα δεν είναι απλά μια γυναίκα αλλά μια ηγέτιδα με αδιαμφισβήτητη πολιτική επιρροή. Το πορτρέτο αυτό, πέρα από την τέχνη και την ομορφιά του, λειτουργεί και ως πολιτικό μήνυμα, μια υπενθύμιση της κυριαρχίας και της εξουσίας που βρίσκεται στα χέρια της Ελισάβετ. Είναι μια εικόνα γεμάτη αλληγορίες, που συνδυάζει την ιστορία, τη μυθολογία και την πραγματικότητα σε ένα μοναδικό έργο τέχνης.

Οι διαφορετικές εκδοχές του “Sieve Portrait” – Metsys και Gower

Αν και το “Sieve portrait” του Quentin Metsys του νεότερου κερδίζει τις εντυπώσεις με τη λεπτομέρεια και τη συμβολική του δύναμη, ένα άλλο σημαντικό πορτρέτο που έχει συνδεθεί με την Ελισάβετ είναι το “Plimpton sieve portrait” του George Gower, ζωγραφισμένο το 1579*. Σε αυτόν τον πίνακα, η βασίλισσα παρουσιάζεται με δύο ρητά που υπογραμμίζουν τη φύση της ηγεσίας της: “TVTTO VEDO & MOLTO MANCHA” (Βλέπω τα πάντα και πολλά μου λείπουν) που δηλώνει ότι η Ελισάβετ παρακολουθεί τα πάντα στο βασίλειό της και τίποτα δεν της διαφεύγει. Ταυτόχρονα, το μότο “STANCHO RIPOSO” (Ξεκουράζομαι κουρασμένη) δείχνει τη διαρκή της ετοιμότητα, ακόμη κι όταν φαινομενικά αναπαύεται.

George Gower. The Plimpton sieve portrait of Queen Elizabeth I. Oil on panel, 1579. Credit: The bequest of Francis T. P. Plimpton.Πολιτική ρητορική και διαδοχή

Όταν φιλοτεχνήθηκαν οι πίνακες, η Ελισάβετ ήταν περίπου πενήντα ετών, σε μια ηλικία που, για τα δεδομένα της εποχής, η ιδέα του γάμου και της τεκνοποίησης ήταν πια μακρινή. Κι όμως, η πολιτική πίεση για έναν διάδοχο επέμενε. Οι πίνακες απαντούν σιωπηλά σε αυτές τις φωνές: η ίδια είναι το κράτος, το βασίλειο και η μητέρα του λαού της. Δεν έχει ανάγκη από σύζυγο για να εξασφαλίσει τη συνέχιση της δυναστείας. Το κόσκινο, σύμβολο καθαρότητας και θεϊκής εύνοιας, γίνεται εργαλείο πολιτικής ρητορικής.

Σήμερα, οι εκδοχές του “Sieve Portrait” διαβάζονται ως αριστουργηματικό δείγμα της ελισαβετιανής προπαγάνδας και της δεξιοτεχνίας με την οποία οι εικόνες του παρελθόντος μπορούσαν να μεταδώσουν πολιτικά μηνύματα. Πορτρέτα που, όσο και αν οι αιώνες περνούν, εξακολουθεί να στέκουν σαν υπενθύμιση του τρόπου που η ιστορία γράφεται και ξαναγράφεται μέσα από σύμβολα.

Βασίλισσα Ελισάβετ Α’ και Μεγάλη ΟθόνηΗ κα Ρουθ Ντέιβις, επισκέπτεται τη διάσημη κόρη της, την ηθοποιό Μπέτι Ντέιβις, στα γυρίσματα της ταινίας «Sir Walter Raleigh», στην οποία η σταρ υποδύεται τη βασίλισσα Ελισάβετ Α΄ της Βρετανίας. Αυτή είναι η δεύτερη φορά στην καριέρα της που υποδύεται την “Καλή Βασίλισσα Μπες-Good Queen Bess”. Credit: Getty Images

Αρκετές ηθοποιοί έχουν υποδυθεί τη βασίλισσα Ελισάβετ Α’ στην οθόνη, με τις Cate Blanchett και Helen Mirren να είναι από τις πιο αναγνωρισμένες. Η Κέιτ Μπλάνσετ έπαιξε το ρόλο στις ταινίες Elizabeth (1998) και Elizabeth: Elizabeth I (2005), ενώ η Helen Mirren πρωταγωνίστησε στη μίνι σειρά του HBO Elizabeth I (2005). Άλλες αξιοσημείωτες απεικονίσεις περιλαμβάνουν την Bette Davis στην ταινία The Private Lives of Elizabeth and Essex (1939) και την Judi Dench, η οποία κέρδισε Όσκαρ για τη σύντομη αλλά εντυπωσιακή ερμηνεία της στην ταινία Shakespeare in Love (1998).

H Judy Dench ως Βασίλισσα Ελισάβετ Α’ στην ταινία “Ερωτευμένος Σαίξπηρ”. Credit: Getty Images / photo Miramax/Laurie SparhamΣημειώσεις για τους καλλιτέχνες και τους θρύλους

*Quentin Metsys ο νεότερος: Ήταν γιος του γνωστού Φλαμανδού ζωγράφου Quentin Metsys του πρεσβύτερου, ενός από τους πιο σημαντικούς εκπροσώπους της Φλαμανδικής Αναγέννησης. Γεννημένος γύρω στο 1543, ο Metsys ο νεότερος διδάχτηκε την τέχνη από πολύ νωρίς μέσα σε μια οικογένεια που είχε βαθιές ρίζες στην υψηλή ζωγραφική της εποχής. Η δουλειά του χαρακτηρίζεται από λεπτομέρεια, πλούσια υφή και έξυπνη χρήση συμβόλων, που συχνά φέρουν πολιτικό ή κοινωνικό μήνυμα. Στο πορτρέτο της Ελισάβετ Α’, το ταλέντο του φαίνεται ξεκάθαρα στον τρόπο που συνδυάζει την πορτραίτα με την αλληγορία, δημιουργώντας ένα έργο που δεν είναι απλώς διακοσμητικό, αλλά διηγείται μια ολόκληρη ιστορία. Μέσα από την ακρίβεια των υφασμάτων, τη ζωντάνια του προσώπου και την επιλεγμένη συμβολική απεικόνιση, ο Metsys καταφέρνει να μεταδώσει τη δύναμη, την αθωότητα και την πολιτική στρατηγική της βασίλισσας. Το έργο αυτό, όπως και πολλά άλλα που φιλοτέχνησε ο Metsys ο νεότερος, αποτελεί παράδειγμα της σύνδεσης ανάμεσα στην τέχνη και την εξουσία στον 16ο αιώνα, όπου κάθε πίνακας ήταν μια μικρή σκηνή πολιτικής και πολιτισμικής επιβολής.

*Vestal Virgins: Ήταν ιέρειες της θεάς Vesta στην αρχαία Ρώμη. Ήταν αφιερωμένες στην προστάτιδα της οικογένειας και του σπιτικού, τη θεά του ιερού άσβεστου πυρός. Οι Vestal Virgins ήταν υποχρεωμένες να παραμένουν αγνές για όσο υπηρετούσαν (συνήθως 30 χρόνια) και να διατηρούν το ιερό πυρ αναμμένο, σύμβολο προστασίας της Ρώμης. Αν κάποια παραβίαζε τον όρκο παρθενίας της, την τιμωρούσαν με θάνατο, συχνά την έθαβαν ζωντανή.

*George Gower: Υπηρέτησε ως αυλικός ζωγράφος της Ελισάβετ και αποτέλεσε βασικό εικονογράφο της εποχής. Με το “Plimpton sieve portrait”, με τα χαρακτηριστικά μότο και το διακριτικό παιχνίδι ανάμεσα στην εικόνα και την πολιτική ρητορική, συνέβαλε στην οικοδόμηση της δημόσιας εικόνας της βασίλισσας. Η τεχνοτροπία του ήταν πιο αυστηρή και λειτουργούσε ως μέσο ενίσχυσης της βασιλικής αυθεντίας.