Πώς τα βακτήρια «σώζουν» τον Μιχαήλ Αγγελο

Σκηνή πρώτη. Οκτώβριος 2020. Φλωρεντία. Ταφικό παρεκκλήσιο των Μεδίκων. Μια ομάδα επιστημόνων με λευκές ποδιές, γαλάζια γάντια και χειρουργικές μάσκες στο πρόσωπο περνά το κατώφλι του μνημείου των αρχών του 16ου αι. λίγο πριν κλείσει τις πόρτες του για το κοινό.

Σκηνή δεύτερη. Στέκονται μπροστά στη σαρκοφάγο του Λαυρεντίου του Πέτρου των Μεδίκων που είναι θαμμένος μαζί με τον δολοφονημένο γιο του Αλέξανδρο. Πάνω στο λεκιασμένο με κίτρινες κηλίδες μάρμαρο που κάποτε σμίλεψε ο Μιχαήλ Αγγελος αφήνουν μια αποικία βακτηρίων, τα οποία έχουν αντλήσει από το μολυσμένο από βαρέα μέταλλα έδαφος

μιας περιοχής στη Σαρδηνία. Η μάχη έχει ξεκινήσει. Τα πεινασμένα βακτήρια επιτίθενται στα μάρμαρα κι επιδίδονται σε ένα ολονύχτιο λουκούλλειο δείπνο, καθώς βρέθηκαν μπροστά σε έναν πλούσιο μπουφέ με εδέσματα όπως κόλλα, έλαια και φωσφορικά άλατα.

Αν επρόκειτο για το σενάριο ταινίας επιστημονικής φαντασίας, πιθανότατα το επόμενο πρωί εξαιτίας του μυστικού πειράματος να μην είχε απομείνει κόκκος μαρμάρου από τα γλυπτά που λάξευσε ο Μιχαήλ Αγγελος στο ταφικό παρεκκλήσιο - παραγγελία του καρδιναλίου Ιουλίου των Μεδίκων (και μετέπειτα πάπα Κλήμεντος Ζ') και του πάπα Λέοντος Ι'. Στην πραγματικότητα, όμως, το αποτέλεσμα του συγκεκριμένου πειράματος, που στέφθηκε με επιτυχία, άφησε πίσω του καθαρά και λαμπερά τα μάρμαρα, χωρίς ούτε ένα ίχνος από στίγματα οργανικής ύλης, καθώς οι ιταλοί επιστήμονες επιστράτευσαν ζωντανούς οργανισμούς για να συντηρήσουν αριστουργηματικά έργα τέχνης της Αναγέννησης.

Ακρως απόρρητο

«Επρόκειτο για ένα άκρως απόρρητο εγχείρημα», εξηγεί η συντηρήτρια Ντανιέλα Μάνα, εκ των συντελεστών του πειράματος, στον δημοσιογράφο των «New York Times» Τζέιμς Χόροβιτς.

Ηδη από το 1595 υπήρχαν περιγραφές για τους λεκέδες και τους αποχρωματισμούς των μαρμάρων στο παρεκκλήσιο, του οποίου τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και τη διακόσμηση ανέλαβε ο Μιχαήλ Αγγελος από το 1519 έως το 1524 ώστε να αποτελέσει την τελευταία κατοικία των Μεδίκων. Μία δεκαετία έργων συντήρησης, ωστόσο, δεν αποδείχθηκε αρκετή για την απομάκρυνση ορισμένων επίμονων στιγμάτων στις μαρμάρινες επιφάνειες. Τον Νοέμβριο του 2019, οι υπεύθυνοι του παρεκκλησίου ζήτησαν τη βοήθεια του Εθνικού Συμβουλίου Ερευνας της Ιταλίας, το οποίο με τη φασματοσκοπική μέθοδο υπέρυθρης ακτινοβολίας εντόπισε ίχνη ασβεστίτη, πυριτικού άλατος και οργανικά κατάλοιπα στα γλυπτά και στις σαρκοφάγους.

Με βάση τα συγκεκριμένα ευρήματα, κλήθηκε η βιολόγος της Ιταλικής Υπηρεσίας Νέων Τεχνολογιών Αννα Ρόζα Σπροκάτι για να επιλέξει τα κατάλληλα βακτήρια, που θα μπορούσαν να δώσουν στα μάρμαρα την αρχική τους όψη, μέσα από μια βάση δεδομένων περίπου 1.000 στελεχών, τα οποία ως επί το πλείστον χρησιμοποιούνται για τη διάσπαση του πετρελαίου σε πετρελαιοκηλίδες ή για τη μείωση της τοξικότητας σε βαριά μέταλλα. Μεταξύ αυτών υπήρχαν κι εκείνα που δείχνουν ιδιαίτερο ζήλο στη διάβρωση των μαρμάρων και ήταν τα πρώτα που εξαιρέθηκαν από το πείραμα.

Ποικιλία

Στη συνέχεια, η ομάδα των συντηρητών δοκίμασε οκτώ στελέχη σε μια μικρή περιοχή πίσω από τον βωμό πριν προχωρήσει στις σαρκοφάγους και, αφού διαπίστωσε πως το αποτέλεσμα ήταν θετικό, το επόμενο βήμα ήταν να τοποθετηθούν τα βακτήρια στη σαρκοφάγο του Ιουλιανού του Λαυρεντίου των Μεδίκων, δούκα της Νεμούρ, που κοσμείται με τα γλυπτά της Ημέρας και της Νύχτας. Τα αριστοτεχνικά φιλοτεχνημένα γλυπτά «λούστηκαν» πρώτα με ένα βακτήριο που απομονώθηκε από τα απόβλητα ενός βυρσοδεψείου κοντά στη Νάπολι και κατόπιν επιστρατεύτηκε ένα δεύτερο στέλεχος, με προέλευση από το μολυσμένο με ντίζελ έδαφος της Καζέρτα, για να αφαιρεθούν η κόλλα, τα έλαια και τα υπολείμματα καλουπιών που βρίσκονταν στην επιφάνειά τους.

Ορισμένα πιο ευαίσθητα σημεία ωστόσο, όπως το πρόσωπο της Νύχτας, οι επιστήμονες προτίμησαν να τα περιποιηθούν με κομμάτια μικρογέλης που προέρχονται από βακτήρια τα οποία χρησιμοποιούνται σε σταθεροποιητές για οδοντόκρεμες και καλλυντικά.

Τον Φεβρουάριο του 2020, σημειώνουν οι «New York Times», η έλευση της πανδημίας έγινε αιτία να διακοπεί το έργο και η ομάδα μαζί με τα βακτήριά της μετακινήθηκε τον Αύγουστο στη Ρώμη και τη Βασιλική του Αγίου Πέτρου για να απομακρύνει τα υπολείμματα κεριών από ένα τεραστίων διαστάσεων μπαρόκ ανάγλυφο που αποτυπώνει τη συνάντηση του Αττίλα με τον πάπα Λέοντα. Η ομάδα επέστρεψε τον Οκτώβριο εκ νέου στο παρεκκλήσιο των Μεδίκων για να φροντίσει τον τάφο του Λαυρεντίου των Μεδίκων, δούκα του Ουρμπίνο, και του γιου του Αλέξανδρου, που επιστέφεται από τις αλληγορικές μορφές του Λυκόφωτος και της Αυγής, ενώ ανάλογη φροντίδα δέχτηκε και το γλυπτικό σύνταγμα της Παναγίας με το θείο βρέφος.

Ο «ένοχος»

Ως πηγή του κακού για το πρόβλημα των χρωματιστών στιγμάτων των μαρμάρων θεωρείται ο Αλέξανδρος των Μεδίκων, ο οποίος δολοφονήθηκε, το σώμα του τυλίχθηκε σε ένα χαλί και τάφηκε βιαστικά στο παρεκκλήσιο χωρίς να γίνουν οι απαραίτητες διαδικασίες εκσπλαγχνισμού σωστά, με αποτέλεσμα οργανικό υλικό να διαρρεύσει στο μάρμαρο και να το διαβρώσει.

Για πρώτη φορά η συγκεκριμένη μέθοδος, της χρήσης δηλαδή βακτηρίων για τον καθαρισμό υπολειμμάτων ρητίνης, εφαρμόστηκε το 2016 σε μπαρόκ τοιχογραφίες στην Πινακοθήκη Καράτσι στο Παλάτσο Φαρνέζε στη Ρώμη. Τα πλήρη αποτελέσματα της έρευνας που αφορά το ταφικό παρεκκλήσιο των Μεδίκων στη Φλωρεντία αναμένεται να ανακοινωθούν εντός του Ιουνίου, ωστόσο οι επιστήμονες ήδη υποστηρίζουν τη χρήση των βακτηρίων ως βιολογικού όπλου καθαρισμού καθώς τη θεωρούν καλύτερη τόσο για την υγεία των συντηρητών, όσο και για το περιβάλλον, αλλά και για την ασφάλεια των έργων τέχνης.