Μετακαπιταλιστική δημοκρατία και «ανθρωπισμός»: για ένα πρώτο μανιφέστο (1)

Αν και τα κοινωνικά φαινόμενα, όπως συχνά και τα πολιτισμικά, είναι εξαιρετικά σύνθετα και συνιστά ένδειξη τουλάχιστον αφέλειας να πιστεύει κανείς ότι μπορεί να τα εγκλωβίσει σε μια συνοπτική περιγραφή που εκ των πραγμάτων επιβάλλει ένα άρθρο σε εφημερίδα, η περίοδος που διανύουμε, την οποία έχω ορίσει ως «νεομεσαιωνικό μετακαπιταλισμό», χαρακτηρίζεται, θεωρώ, από τις ακόλουθες θεμελιώδεις συνθήκες.

Κάποιες από αυτές προϋπήρχαν του «νεομεσαιωνικού μετακαπιταλισμού» σε μικρότερη ένταση και έκταση, αλλά ο συνδυασμός όλων και η ανάδυση συναφών καινούργιων καθορίζουν αποφασιστικά την εποχή

1) Ηγεμονοποίηση των υπόλοιπων πεδίων ανθρώπινης δράσης από τη σφαίρα του οικονομικού. Περίπου έναν αιώνα πριν (από διαφορετική, βεβαίως, οπτική) ο Ζορζ Μπατάιγ καταδίκαζε την απομόνωση της σφαίρας του «οικονομικού» από τους υπόλοιπους τομείς ανθρώπινων δραστηριοτήτων και επιδιώξεων. Σήμερα, ωστόσο, η εν πολλοίς αυτονομία του οικονομικού εις βάρος του «πολιτικού» και του «κοινωνικού» έχει ξεπεράσει οποιοδήποτε προηγούμενο. Υπάρχει, επομένως, πιστεύω, μια μετεξέλιξη της υποκατάστασης του «πολιτικού» από το «κοινωνικό» (που είχε διαγνώσει η Χάνα Αρεντ περίπου εβδομήντα χρόνια πριν, ως αποτέλεσμα του ελέγχου αυτού που θα ονομάζαμε σήμερα βιοπολιτική από το κράτος, επί τη βάσει κυρίως στατιστικών και σχετικών μεθόδων) σε υποκατάσταση του «πολιτικού» από το «οικονομικό».

Η πρόσφατη παγκόσμια και εγχώρια οικονομική κρίση έχουν καταδείξει το φαινόμενο αυτό σε όλο του το μεγαλείο: μια ολόκληρη ήπειρος (η Ευρώπη) και οι πολιτικοί ηγέτες της δεν δίστασαν να ομολογήσουν την αδυναμία τους να τιθασεύσουν τις λεγόμενες παγκοσμιοποιημένες «αγορές», οι οποίες, αν αναλύσει κανείς τις κατά καιρούς δηλώσεις των ευρωπαίων πολιτικών, είχαν περιβληθεί με την αύρα μιας σχεδόν υπερβατικής, αλλά άκρως παρεμβατικής, δύναμης, που δεν μπορεί να υποβληθεί παρά σε ελάχιστους - στην καλύτερη περίπτωση - περιορισμούς πολιτικής υφής.

Στην Ελλάδα, συμβολικό σύμπτωμα μιας τέτοιας εξέλιξης είναι, μεταξύ άλλων, η χρήση, τα τελευταία χρόνια, ενός όρου με εμβληματική βαρύτητα για την περιγραφή των φορέων του διεθνούς οικονομικού ελέγχου στη χώρα: εννοώ τη λέξη «θεσμοί» (αντί των «τρόικα» ή «κουαρτέτο»), που παραδοσιακά αναφέρεται κυρίως σε δομές και συστήματα κατοχύρωσης της αυτόνομης πολιτικής λειτουργίας μιας κοινωνίας. Σχετική είναι και η επέκταση της χρήσης του όρου «κεφάλαιο» (capital) σε διάφορες άλλες κατηγορίες/τομείς και η συμπαρομαρτούσα οικονομικοποίησή τους: π.χ. «ανθρώπινο κεφάλαιο» (human capital), «πληροφοριακό κεφάλαιο» (information capital), «γνωσιακό κεφάλαιο» (knowledge capital), «διανοητικό κεφάλαιο» (intellectual capital).

Η προφανώς μη αναστρέψιμη αυτή πραγματικότητα θέτει περαιτέρω το εξής εξαιρετικά σημαντικό και σύνθετο ερώτημα: ποιο είναι το περιεχόμενο της έννοιας και του ρόλου του «πολίτη» σήμερα στις λεγόμενες «δημοκρατικές» (