Η κυβέρνηση των αριθμών

Η έννοια της κυβέρνησης είναι από τις πιο αυτονόητες που έχουµε. Και παρότι παραπονιόµαστε για την ανεπάρκεια των κρατικών φορέων, συµπεριλαµβανοµένων αυτών της κεντρικής κυβέρνησης, εντούτοις το συλλογικό φαντασιακό µας κυριαρχείται ακόµη από µια αντίληψη της κυβέρνησης ως τεχνικής εξουσίας, ως µιας µηχανής που ακόµη και εάν τώρα δεν λειτουργεί αποτελεσµατικά, µπορούµε να την κάνουµε να λειτουργήσει όπως πρέπει, ή τουλάχιστον να απαιτήσουµε να ακολουθήσει ένα πρότυπο εύρυθµης λειτουργίας. Μόνο που κάθε άλλο παρά αυτονόητη είναι µια τέτοια λειτουργία. Ιδίως σε µια εποχή που βλέπουµε µια κρίση της κρατικής λειτουργίας. Αυτή είναι η αφετηρία του Alain Supiot στο βιβλίο του «Οταν κυβερνούν οι αριθµοί. Παραδόσεις στο Collége de France (2012-2024)», που πρόσφατα κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Επιθεωρήσεως Εργατικού Δικαίου σε µετάφραση της Παυλίνας Κοντογεωργοπούλου.

Ο Supiot επισημαίνει ότι την εποχή που η ανθρωπότητα γοητεύεται από την εικόνα του αυτόματου, με πρότυπο τον μηχανισμό των ρολογιών, που ήδη στον 17ο αιώνα ήταν εντυπωσιακά εξελιγμένος, το κράτος αντιμετωπιζόταν ως ένα αυτόματο κατασκευασμένο από τον άνθρωπο κατ’ εικόνα του. Ωστόσο, θεωρεί ότι στην εποχή μας έχουμε μια μετάβαση από την κυβέρνηση, με το φαντασιακό της μηχανής και ένα φάσμα εννοιών όπως ο λαός, η κυριαρχία, το έδαφος, η ελευθερία, ο κανόνας και η αντιπροσώπευση, στη διακυβέρνηση, με ένα φαντασιακό προερχόμενο από την κυβερνητική και ένα διαφορετικό φάσμα εννοιών όπως η κοινωνία των πολιτών, η επικουρικότητα, ο χώρος, η ευελιξία, η αξιολόγηση, το ανθρώπινο κεφάλαιο.

Προς το κράτος δικαίου

Οπως επισημαίνει ο Supiot, κάνοντας μια ιστορική επισκόπηση του πώς φτάσαμε στην έννοια του «κράτους δικαίου» και τις διαφορετικές συνυποδηλώσεις της έννοιας του νόμου, «η αυτονομία της νομικής μορφής και η κυβέρνηση από τους νόμους δεν είναι ούτε διαχρονικές ούτε οικουμενικές», και ταυτόχρονα δέχτηκαν διάφορες επιθέσεις ιδίως από τη στιγμή που ο νόμος θεωρήθηκε ότι μπορούσε να απομειωθεί σε μια τεχνική εξουσίας. Επισημαίνει, όμως, ότι αυτή δεν είναι η μόνη ιστορικά παράδοση δικαίου. Υπάρχουν ακόμη παραδόσεις που αφορούν μια τελετουργική τάξη, παραδόσεις που συνδυάζουν την τελετουργία με τον νόμο, ή η ιδιαίτερη κινεζική παράδοση της νομοκρατίας.

Κυρίως θέλει να σταθεί στο πώς ο νόμος συνδυάζεται με τους αριθμούς, δηλαδή το πρότυπο της διακυβέρνησης μέσω των αριθμών. Επισημαίνει ότι η αντίληψη ότι η ευταξία του κόσμου βρίσκεται σε κάποια μαθηματική αρμονία είναι παλαιά. Ομως, κυρίως τον ενδιαφέρει πώς επεκτάθηκε η κανονιστική χρήση της ποσοτικοποίησης, μέσα από εργαλεία όπως η στατιστική, ενώ σημειώνει ότι η πρώτη τεχνική που κατέστησε το χρήμα καθολικό πρότυπο μέτρησης ήταν η λογιστική. Κατά συνέπεια, «η πρώτη μορφή κυβέρνησης μέσω των αριθμών δεν θεσπίστηκε από τα κράτη, αλλά από τις επιχειρήσεις». Η ποσοτικοποίηση των δεδομένων διαμόρφωνε ένα νέο πρότυπο κανονιστικότητας, τους «κανονικούς νόμους» που διαπίστωνε η στατιστική, συμπεριλαμβανόμενης μιας νέας αντίληψης του υπολογισμού της αλήθειας στη δικανική κρίση, καθώς και της συμπερίληψης των στατιστικών υπολογισμών στη χάραξη των πολιτικών υγείας ή την ασφαλιστική νομοθεσία.

Από την άλλη, η μετάβαση από την κυριαρχία του νόμου στην κυριαρχία των αριθμών και των ποσοτικών οικονομικών υπολογισμών είναι κάτι που ο Supiot εντοπίζει τόσο στην παράδοση του σοβιετικού σχεδιασμού και του Gosplan, αλλά και σε έναν «ακροφιλελευθερισμό» που επίσης θεωρεί ότι μπορεί να παραμερίσει την πολιτική και να υποδουλώσει τον νόμο σε έναν υπολογισμό ωφελιμότητας και τελικά να καταργήσει κάθε έννοια ετερονομίας, δηλαδή κανονιστικότητας, πέραν της αγοράς: «Η υποκατάσταση της διακυβέρνησης στη θέση της κυβέρνησης, της ρύθμισης στη θέση της κανονιστικότητας, της ατομικής ηθικής στη θέση του κοινωνικού ήθους και της νόρμας στη θέση του κανόνα, σηματοδοτεί την κατάργηση της απόστασης ανάμεσα στο είναι και το δέον». Αυτό εξηγεί τη σημασία που έχει η υποκατάσταση των κανόνων δημόσιας τάξης από τα ατομικά δικαιώματα μονάδων που ενδιαφέρονται μόνο για τον εαυτό τους. Η λογική της διακυβέρνησης μέσω των αριθμών μετασχηματίζει τη νομοθετική λειτουργία και την κρατική διακυβέρνηση ιδίως στο πλαίσιο του λεγόμενου New Public Management και της διοίκησης μέσω αριθμητικών στόχων, αλλά και τη διακυβέρνηση της Ευρωπαϊκής Ενωσης μέσα από διαρρυθμίσεις όπως αυτές του Δημοσιονομικού Συμφώνου.

Ομως αυτό συνεπάγεται μια απώλεια του αντικειμένου, όπως για παράδειγμα την αξιολόγηση του ερευνητικού έργου όχι με βάση την πρόοδο της γνώσης αλλά σε επίπεδο βιβλιομετρικών δεικτών. Εντός της διακυβέρνησης μέσω των αριθμών τα κράτη καλούνται από κυρίαρχα υποκείμενα να μετασχηματιστούν σε «αντικειμενικά υποκείμενα» που απλώς αντιδρούν σε αριθμητικά σήματα. Και αυτή η αντίληψη ενός ιδεότυπου «μαρασμού του κράτους» στο όνομα της ρύθμισης μέσω των αριθμών κινδυνεύει να ακυρώσει τη σημασία της κανονιστικότητας του δικαίου, να επιτείνει την κυριαρχία του ιδιωτικού επί του δημοσίου.

Νέες μορφές υποταγής

Αυτό που διαπιστώνει ο Supiot είναι πως επειδή υπάρχουν όρια στην υποκατάσταση της κανονιστικότητας του δικαίου από τη διακυβέρνηση μέσω των αριθμών, στο τέλος αναβιώνει η κυβέρνηση από τους ανθρώπους και προκύπτουν νέες μορφές υποταγής των ανθρώπων εντός μιας δομής δικτύου για την οποία η πιο βολική αναλογία είναι μιας φεουδαρχικής μετατόπισης από τον κυρίαρχο στον επικυρίαρχο, είτε αυτό αφορά τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ενωσης, είτε τη δομή των αλυσίδων εφοδιασμού. Αποτυπώνεται αυτό στη νέα υποτέλεια των προσώπων, στην αποδόμηση του εργατικού δικαίου και την απορρύθμιση των εργασιακών σχέσεων.