Αστρονόμοι αποκαλύπτουν την προέλευση του χρυσού στο σύμπαν

Αν και η προέλευση των ελαφρύτερων στοιχείων έχει γίνει κατανοητή, η εμφάνιση πολύτιμων μετάλλων όπως ο χρυσός παραμένει ένα ανοιχτό ερώτημα.

Μια νέα μελέτη, βασισμένη σε δεδομένα από παλιές διαστημικές αποστολές, ίσως φέρνει το επιστημονικό κοινό πιο κοντά στην απάντηση, σύμφωνα με το CNN.

Η καταγωγή των στοιχείων στο Σύμπαν

Σύμφωνα με το επικρατέστερο κοσμολογικό μοντέλο, τα πρώτα χημικά

στοιχεία δημιουργήθηκαν αμέσως μετά τη Μεγάλη Έκρηξη, περίπου πριν από 13,8 δισεκατομμύρια χρόνια.

Το υδρογόνο, το ήλιο και μικρές ποσότητες λιθίου σχηματίστηκαν τις πρώτες στιγμές ύπαρξης του σύμπαντος. Τα υπόλοιπα στοιχεία προήλθαν από πυρηνικές αντιδράσεις μέσα στα άστρα και τις εκρήξεις τους.

Ο σίδηρος, για παράδειγμα, σχηματίζεται σε σουπερνόβα – εκρήξεις αστέρων μεγάλης μάζας.

Όμως ο χρυσός, που είναι πολύ βαρύτερος από τον σίδηρο, δεν φαίνεται να προκύπτει από τέτοιες διεργασίες με επαρκή ποσότητα.

Το ερώτημα παραμένει: πώς δημιουργήθηκε το χρυσάφι που βρίσκεται τόσο στους πλανήτες όσο και στα κοσμήματα μας;

Οι Συγχωνεύσεις Αστέρων Νετρονίων και οι Κιλονόβα

Μέχρι πρόσφατα, η κύρια θεωρία για την παραγωγή βαρέων στοιχείων ήταν η σύγκρουση αστέρων νετρονίων — εξαιρετικά πυκνών υπολειμμάτων αστρικών πυρήνων. Το 2017, οι επιστήμονες παρατήρησαν για πρώτη φορά μια τέτοια σύγκρουση, συνοδευόμενη από βαρυτικά κύματα και έντονη ακτινοβολία.

Η έκρηξη, γνωστή ως κιλονόβα, φάνηκε να δημιουργεί βαριά στοιχεία, όπως χρυσό και πλατίνα. Οι κιλονόβα χαρακτηρίστηκαν τότε ως τα «εργοστάσια χρυσού» του σύμπαντος.

Όμως τέτοιες συγχωνεύσεις φαίνεται να είναι σχετικά σπάνιες και να έχουν λάβει χώρα κυρίως στα πιο πρόσφατα δισεκατομμύρια χρόνια της ιστορίας του σύμπαντος.

Τα «Μάγνστρα» ως εναλλακτική πηγή

Μια νέα υπόθεση βασίζεται στα μάγναστρα — έναν τύπο εξαιρετικά μαγνητισμένων αστέρων νετρονίων. Τα μάγναστρα είναι εξαιρετικά πυκνά και έχουν ισχυρότατα μαγνητικά πεδία.

Οι αστρονόμοι θεωρούν ότι σχηματίστηκαν σχετικά νωρίς στην ιστορία του σύμπαντος, μόλις 200 εκατομμύρια χρόνια μετά τη Μεγάλη Έκρηξη.

Κατά καιρούς, αυτά τα αντικείμενα παρουσιάζουν αστρικούς σεισμούς, φαινόμενα που μοιάζουν με τους σεισμούς στη Γη, αλλά συμβαίνουν λόγω πίεσης στον φλοιό του αστεριού από την κίνηση του υπερρευστού πυρήνα.

Οι αστρικοί σεισμοί στα μάγναστρα προκαλούν εκλάμψεις ακτίνων Χ, και μερικές φορές τεράστιες εκρήξεις ενέργειας – τις λεγόμενες «γιγαντιαίες εκλάμψεις».

Η Υπόθεση της Εκτόξευσης Υλικού

Σύμφωνα με τον Anirudh Patel και την ερευνητική του ομάδα στο Πανεπιστήμιο Columbia, αυτές οι εκλάμψεις μπορεί να είναι τόσο ισχυρές ώστε να εκτοξεύουν υλικό από τον φλοιό του μάγναστρου με μεγάλη ταχύτητα στο διάστημα.

Οι φυσικές συνθήκες αυτής της έκρηξης ενδέχεται να είναι κατάλληλες για την παραγωγή βαρέων στοιχείων μέσω της διαδικασίας r (ταχείας νετρονικής σύλληψης), όπως συνέβαινε και στις συγχωνεύσεις αστέρων νετρονίων.

Ο Patel και οι συνεργάτες του υπέθεσαν ότι τέτοιες εκλάμψεις θα άφηναν πίσω τους ακτινοβολία γάμμα με χαρακτηριστικά ίχνη δημιουργίας βαρέων στοιχείων. Το επόμενο βήμα ήταν να βρουν σχετικό σήμα.

Τα αρχεία αποστολών

Οι επιστήμονες αναζήτησαν δεδομένα από παλαιότερες διαστημικές αποστολές και εστίασαν σε μια ισχυρή έκλαμψη μάγναστρου του 2004, που είχε καταγραφεί από την αποστολή INTEGRAL. Τότε, το σήμα είχε χαρακτηριστεί μεν, αλλά δεν είχε εξηγηθεί επαρκώς.

Οι νέες θεωρητικές προβλέψεις ταίριαξαν απόλυτα με το φάσμα της ακτινοβολίας που είχε παρατηρηθεί. Η σύμπτωση ήταν τόσο ακριβής, ώστε οι ερευνητές δήλωσαν πως δεν περίμεναν το θεωρητικό τους μοντέλο να ταιριάξει τόσο καλά με τα δεδομένα. Πρόσθετες ενδείξεις ήρθαν και από τις αποστολές RHESSI και Wind, ενισχύοντας την υπόθεση.

Οι Επιφυλάξεις της Επιστημονικής Κοινότητας

Παρά τα ενθαρρυντικά αποτελέσματα, ορισμένοι ειδικοί παραμένουν επιφυλακτικοί. Η Δρ. Eleonora Troja, που είχε ηγηθεί της μελέτης της κιλονόβα του 2017, σχολίασε ότι τα νέα στοιχεία από τα μάγνστρα δεν είναι ακόμη συγκρίσιμα με εκείνα των συγχωνεύσεων αστέρων νετρονίων.

Τα μάγναστρα, όπως λέει, είναι «χαοτικά» αντικείμενα και ενδέχεται να δημιουργούν ελαφρύτερα στοιχεία — όπως ασήμι ή ζιρκόνιο — αντί για χρυσό ή ουράνιο. Παρόλα αυτά, αναγνωρίζει πως η νέα μελέτη προσφέρει μια εναλλακτική οδό παραγωγής βαρέων στοιχείων, ανοίγοντας νέα ερωτήματα και προκλήσεις.

Τι μπορεί να φέρει το μέλλον

Οι επιστήμονες εκτιμούν ότι οι γιγαντιαίες εκλάμψεις ίσως ευθύνονται για έως και το 10% των βαρέων στοιχείων στον γαλαξία μας. Για να επιβεβαιωθούν ή να απορριφθούν αυτές οι υποθέσεις, θα χρειαστούν νέες παρατηρήσεις με πιο εξειδικευμένα όργανα.

Η αποστολή COSI (Compton Spectrometer and Imager) της NASA, που προγραμματίζεται για το 2027, είναι ειδικά σχεδιασμένη για την παρατήρηση εκλάμψεων μαγνάστρων. Θα έχει τη δυνατότητα να αναγνωρίζει τα στοιχεία που δημιουργούνται μέσα σε τέτοια φαινόμενα και ίσως προσφέρει αποφασιστικά στοιχεία για τον ρόλο τους στην κοσμική χημεία.

Ένας γρίφος που επιμένει

Ο Patel συνοψίζει τη σημασία αυτής της έρευνας λέγοντας πως είναι συγκινητικό να σκεφτεί κανείς ότι υλικά όπως αυτά στα τηλέφωνά μας μπορεί να προέρχονται από ακραίες εκρήξεις που συνέβησαν πριν δισεκατομμύρια χρόνια.

Αν και το μυστήριο της προέλευσης του χρυσού δεν έχει ακόμη λυθεί πλήρως, τα μάγνστρα προσθέτουν ένα νέο κομμάτι σε αυτό το κοσμικό παζλ.