Αρριανός, ο image maker του Αλέξανδρου

Μπορεί μέσα από το έργο του «Αλεξάνδρου Ανάβασις», το οποίο θεωρείται γενικά η πιο αξιόπιστη καταγραφή της ζωής και του έργου του Αλεξάνδρου, ο έλληνας ιστορικός και συγγραφέας του 2ου αι. μ.Χ. Αρριανός να είχε ως στόχο του να δημιουργήσει μια νέα εικόνα του στρατηλάτη, διαφορετική από εκείνη που πρότειναν άλλοι συγγραφείς, λειτουργώντας ως ένας πρώιμος διαμορφωτής εικόνας ενός σημαίνοντος ιστορικού προσώπου; «ΤΑ ΝΕΑ» συζήτησαν το θέμα με τον επίκουρο καθηγητή στο Τμήμα Αρχαίας Ιστορίας και Αρχαίας Εγγύς Ανατολής του Πανεπιστημίου του Ινσμπρουκ, Τζούλιαν Ντέγκεν, ο οποίος βρίσκεται στην Αθήνα επί τη ευκαιρία του συνεδρίου που διοργανώνουν το Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής και Λατινικής Γραμματείας της Ακαδημίας Αθηνών, τα τμήματα Φιλολογίας των πανεπιστημίων Αθηνών και Πελοποννήσου και το τμήμα Αρχαίας Ιστορίας του Πανεπιστημίου του Μάρμπουργκ, με θεματικό πυρήνα την πρόσληψη του Μεγάλου Αλεξάνδρου στη λογοτεχνική και ιστορική παράδοση της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας.

Μπορούμε να πούμε ότι ο Αρριανός προετοίμασε το έδαφος για μια  «σκηνοθετημένη» ιστοριογραφία;

Αν και ο Αρριανός συνέθεσε ένα έργο καινοτόμο και ιδιόμορφο, ίσως θα διστάζαμε να τον χαρακτηρίσουμε «πρώιμο σχεδιαστή ιστορικών αφηγήσεων». Ως συγγραφέας που συνδέεται με το κίνημα της Δεύτερης Σοφιστικής – ένα ιδιαίτερα επιδραστικό ρεύμα της εποχής του – ακολουθεί τα ίχνη σπουδαίων προγενέστερων συγγραφέων, όπως ο Ηρόδοτος, ο Θουκυδίδης και, κυρίως, ο Ξενοφών, που ήταν και το πρότυπό του. Παρότι η αφήγησή του βασίζεται σε ορισμένες σταθερές αρχές, αποφεύγει τη χρήση φανταστικών στοιχείων, προσεγγίζοντας τον Αλέξανδρο ως ιστορικό πρόσωπο και όχι ως ήρωα ενός μύθου, προτείνοντας μια νέα ερμηνεία ενός εξαιρετικά δημοφιλούς θέματος της εποχής του: του Αλεξάνδρου και των εκστρατειών του.

Υποστηρίζετε ότι ο στόχος του Αρριανού ήταν να διαμορφώσει μια νέα εικόνα του Αλέξανδρου, διαφορετική από εκείνη που είχαν αποδώσει οι προγενέστεροι συγγραφείς. Ποια ανάγκη τον ώθησε σε αυτή την κίνηση;

Στην εποχή του Αρριανού, ο Αλέξανδρος είχε καταστεί ιδιαίτερα αμφιλεγόμενο πρόσωπο στη ρωμαϊκή λογοτεχνία. Ο Διόδωρος τον συνέκρινε έμμεσα με τον Καίσαρα και τον Αύγουστο. Ο Πομπήιος Τρόγος τον παρουσίαζε ως τύραννο. Ο Κούρτιος Ρούφος ως έναν δραματικό ήρωα που παραδόθηκε στην υπερβολή. Ο Πλούταρχος τον χρησιμοποίησε ως αφορμή για να στοχαστεί πάνω στη δύναμη της θεάς Τύχης στη ζωή των ανθρώπων. Ο Αρριανός, λοιπόν, θεώρησε πως είχε έρθει η στιγμή να διαμορφώσει μια νέα εικόνα του Αλεξάνδρου – μια εικόνα αντάξια του μεγαλείου που του απέδιδαν οι πρώτες πηγές των ελλήνων συγγραφέων που τον συνόδευσαν στην εκστρατεία του και δημιούργησαν την εικόνα ενός πανίσχυρου και ικανού βασιλιά. Αυτή η εικόνα τέθηκε υπό αμφισβήτηση στη ρωμαϊκή περίοδο, ιδιαίτερα όταν οι Ρωμαίοι πολεμούσαν διαδοχικά με ελληνιστικούς ηγεμόνες που ισχυρίζονταν ότι ήταν κληρονόμοι του Αλεξάνδρου, και όταν η αυτοκρατορική μοναρχία επιβλήθηκε στη Ρώμη. Για τους Ρωμαίους, ο Αλέξανδρος ήταν πρωτίστως βασιλιάς και μόνο δευτερευόντως κατακτητής. Και ο Αρριανός επιδίωκε ο Αλέξανδρός του να θεωρείται ένας συνδυασμός του «πραγματικού» προσώπου που θα μπορούσε να λειτουργήσει ταυτόχρονα και ως υπόδειγμα αυτοκράτορα για τους Ρωμαίους.

Θα μπορούσατε να μας δώσετε ορισμένα ενδεικτικά παραδείγματα όπου φαίνεται να υπερβάλλει ή να εξωραΐζει τον Αλέξανδρο, σε σύγκριση με άλλες ιστορικές πηγές;

Ας αναλογιστούμε τη διάβαση της Γεδρωσίας. Πλην του Αρριανού και του Πομπήιου Τρόγου, όλοι οι άλλοι συγγραφείς την παρουσιάζουν ως ένα μοιραίο σφάλμα του Αλεξάνδρου. Ο Κούρτιος Ρούφος, για παράδειγμα, τον κατηγορεί ως απερίσκεπτο ηγεμόνα. Ο Αρριανός, επιλέγοντας σκόπιμα τις πηγές του, παρουσιάζει τον Αλέξανδρο να επιχειρεί μια πρόκληση αντίστοιχη με εκείνη των βασιλέων της Ασίας. Η εικόνα του είναι εκείνη του ηγέτη που νοιάζεται για τους στρατιώτες του. Ο Αρριανός δίνει μάλιστα και μια μοναδική εξήγηση για τις τρομερές απώλειες του στρατού: μια βροχή, παρόμοια με μουσώνα, παρέσυρε το στρατόπεδο και τα εφόδια. Καμία άλλη σωζόμενη πηγή δεν προσφέρει τόσο απολογητική ερμηνεία.

Αφήνει ποτέ ο Αρριανός χώρο για κριτική ή αμφισημία στο έργο του ή είναι ιδεολογικά δεσμευμένος στο όραμά του;

Αφήνει σαφώς περιθώρια για αμφισημία. Ο Αλέξανδρος, για τον Αρριανό, δεν είναι ένας εξιδανικευμένος μονάρχης, αλλά μάλλον το ιδανικό πρόσωπο για να συζητηθεί η έννοια της εξουσίας. Η «Ανάβασις» δεν είναι εγκώμιο. Σε ένα οριακό σημείο της αφήγησης, όταν ο Αλέξανδρος έχει φτάσει στα βάθη της Ανατολής, ο Αρριανός αρχίζει να τον παρουσιάζει με πιο σύνθετο και αμφιλεγόμενο τρόπο: δεν είναι τέλειος, αγνοεί τα θεϊκά σημάδια και επιδεικνύει κακή συμπεριφορά προς στενούς του φίλους. Αυτή η εικόνα καθιστά τον Αλέξανδρο έναν ιδανικό καθρέφτη για να προειδοποιήσει έναν ρωμαίο αυτοκράτορα.

Αν δεν υπήρχε ο Αρριανός και το έργο του, ποια θα ήταν σήμερα η εικόνα μας για τον Αλέξανδρο;

Πολλές λεπτομέρειες για τον Αλέξανδρο πιθανότατα δεν θα μας ήταν γνωστές. Από την άλλη, ορισμένα επεισόδια ίσως να τα κατανοούμε καλύτερα, παρά τα χρονολογικά και γεωγραφικά λάθη του Αρριανού. Το βέβαιο είναι ότι η δημόσια εικόνα του Αλεξάνδρου δεν θα ήταν τόσο θετική όσο είναι σήμερα.

Θα μπορούσαμε να δούμε τον Αρριανό ως έναν από τους πρώτους που επιχείρησαν να διαμορφώσουν την εικόνα ενός ιστορικού προσώπου, έναν image maker, ελέγχοντας τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται μέσα από την αφήγηση;

Ναι, όπως κάθε αρχαίος συγγραφέας ιστοριογραφικού έργου, έτσι και η αρχαία ιστοριογραφία δεν είχε στόχο την ουδέτερη καταγραφή γεγονότων. Αντίθετα, επιδίωκε να δημιουργήσει ένα επίπεδο μετα-ανάλυσης που να επιτρέπει συγκρίσεις με την εποχή των αναγνωστών της. Τα ιστοριογραφικά κείμενα έχουν ανάγκη από συμφραζόμενα. Είναι έργο των σύγχρονων ιστορικών να εντάξουν τα αρχαία αυτά έργα τόσο στην εποχή που περιγράφουν όσο και στην εποχή της συγγραφής τους.