Ιογενείς γαστρεντερίτιδες: αθώες αλλά και επικίνδυνες καταστάσεις

Αθανάσιος Τσακρής

Καθηγητής Μικροβιολογίας, Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών

Οι λοιμώξεις του γαστρεντερικού συστήματος ακολουθούν σε συχνότητα τις λοιμώξεις του αναπνευστικού. Συνήθως μεταδίδονται με την κατανάλωση τροφών ή νερού που έχουν μολυνθεί από παθογόνους μικροοργανισμούς ή τις τοξίνες τους. Οι τροφές ή το νερό μολύνονται από τα κόπρανα μολυσμένων ανθρώπων ή ζώων. Οι λοιμώξεις του γαστρεντερικού, ή γαστρεντερίτιδες όπως αλλιώς λέγονται, χαρακτηρίζονται από έντονες υδαρείς κενώσεις, εμέτους, πυρετό και κοιλιακούς πόνους. Αποτελούν συχνό αίτιο νοσηρότητας στο γενικό πληθυσμό

και πολλές φορές απαιτούν νοσηλεία στο νοσοκομείο, κυρίως για την αντιμετώπιση των ιατρικών προβλημάτων που απορρέουν από την αφυδάτωση.

Οι ιοί αποτελούν το κυριότερο αίτιο γαστρεντερίτιδας και ευθύνονται για το 70-80% των περιπτώσεων. Το ποσοστό αυτό είναι ακόμη μεγαλύτερο στην παιδική ηλικία και ιδιαίτερα στο σχολικό περιβάλλον. Τα βακτήρια, όπως είναι το κολοβακτηρίδιο, η σαλμονέλλα, η σιγκέλλα και το καμπυλοβακτηρίδιο, είναι υπεύθυνα μόνο για το 10-20% των περιστατικών γαστρεντερίτιδας και τα παράσιτα μόλις για το 1%. Οι πιο ευάλωτες ηλιακά ομάδες είναι τα παιδιά κάτω των 5 ετών και τα άτομα ηλικίας άνω των 60 ετών. Τις τελευταίες δεκαετίες, η συχνότητα των γαστρεντερίτιδων που προκαλούνται από βακτήρια και παράσιτα έχει μειωθεί, τουλάχιστον στις αναπτυγμένες χώρες, ως αποτέλεσμα εκτεταμένης εφαρμογής βασικών μέτρων δημόσιας υγείας, όπως είναι η παρακολούθηση, συντήρηση και βελτίωση των υποδομών ύδρευσης και αποχέτευσης. Ωστόσο η νοσηρότητα της γαστρεντερίτιδας ιογενούς αιτιολογίας δεν ακολουθεί τον ίδιο ρυθμό μείωσης και σε αρκετά ανεπτυγμένα κράτη οι εθνικοί ή διεθνείς οργανισμοί δημόσιας υγείας καταγράφουν αυξημένη επίπτωση της νόσου.

Θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι οι ιογενείς γαστρεντερίτιδες αποτελούν γενικά τη δεύτερη σε συχνότητα κλινική οντότητα μετά τις ιογενείς αναπνευστικές λοιμώξεις όπως και το ότι αποτελούν το συχνότερο αίτιο διάρροιας σε παιδιά και ενήλικες. Η συχνότητά τους εξαρτάται από την ηλικία, τη χώρα και τις συνθήκες διαβίωσης του ασθενούς. Στις αναπτυγμένες χώρες υπολογίζεται ότι κατά μέσο όρο εμφανίζονται 1 έως 3 επεισόδια ανά άτομο το έτος, ενώ στις αναπτυσσόμενες χώρες ο αριθμός αυτός μπορεί να κυμαίνεται από 1 έως 18 επεισόδια. Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ) στον αναπτυσσόμενο κόσμο η θνησιμότητα από γαστρεντερίτιδα ανέρχεται σε 2.2 εκατομμύρια θανάτους ανά έτος. Η κατανομή των ιογενών γαστρεντερίτιδων εμφανίζει τη μεγαλύτερη επίπτωση κατά τους χειμερινούς μήνες, σε αντίθεση με τις βακτηριακές ή παρασιτικές γαστρεντερίτιδες που εμφανίζουν έξαρση κατά τους καλοκαιρινούς μήνες και συνδέονται περισσότερο με την πλημμελή συντήρηση τροφίμων και ποτών.

Η ιογενής γαστρεντερίτιδα εκδηλώνεται με οξεία διάρροια, εμέτους, πυρετό, ανορεξία, κεφαλαλγία, κοιλιακές κράμπες και μυαλγίες. Κανένα από τα παραπάνω συμπτώματα δεν είναι ειδικό των ιογενών, ώστε να τις ξεχωρίζει από τις γαστρεντερίτιδες λόγω βακτηρίων ή παρασίτων. Οι βακτηριακές γαστρεντερίτιδες σχετίζονται περισσότερο με παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας, ενώ συνοδεύονται συχνότερα από εμφάνιση βλέννας ή αίματος στις διαρροϊκές κενώσεις, χαρακτηριστικά που δεν παρατηρούνται σε ιογενή προσβολή.

Ένα συγκεκριμένο είδος ιών, οι ροταϊοί (rotaviruses) αποτελούν την πρώτη αιτία οξείας διάρροιας στα παιδιά (30-60%), ακολουθούμενοι από τους νοροϊούς (noroviruses) (8- 30%), τους αστροϊούς (astrovirus) (6-9%) και τους αδενοϊούς (adenoviruses-ομάδας F) (6- 9%). Ειδικότερα οι ροταϊοί ευθύνονται για το 50% των επιδημικών διαρροϊκών συνδρόμων σε βρέφη και παιδιά, ενώ τα τελευταία χρόνια οι λοιμώξεις από νοροϊούς παρουσιάζουν μεγάλη αύξηση τόσο στα παιδιά, όσο και στους ενήλικες. Άλλοι ιοί που προκαλούν ιογενή γαστρεντερίτιδα είναι οι εντεροϊοί (enteroviruses) και οι κοροναϊοί (coronaviruses).

Οι ροταϊοί οφείλουν τον όνομά τους στην εμφάνισή τους που προσομοιάζει σε τροχό άμαξας (rota). Η μετάδοσή του είναι πολλές φορές ανεξάρτητη των συνθηκών υγιεινής που επικρατούν, καθώς είναι ιδιαίτερα ανθεκτικοί ιοί στο περιβάλλον και μπορεί να παραμείνουν για βδομάδες στο νερό, τα χέρια ή διάφορες επιφάνειες. Μεταφέρονται στο γαστρεντερικό σύστημα με την κατανάλωση μολυσμένων τροφίμων (συχνότερα λαχανικών) τα οποία επιμολύνονται με τη σειρά τους μετά από πλύσιμο με μολυσμένο νερό. Επιδημιολογικά στοιχεία δείχνουν ότι οι ροταϊοί ευθύνονται για το 10% των περιστατικών διάρροιας που απαιτούν ιατρική παρέμβαση ή εξελίσσονται σε σοβαρή λοίμωξη στην παιδική ηλικία. Στις αναπτυσσόμενες χώρες η έκβαση τέτοιων λοιμώξεων είναι περισσότερο δυσμενής και η θνητότητα υψηλότερη, καθώς η κατάλληλη θεραπεία με ενυδάτωση συχνά δεν είναι διαθέσιμη.

Οι νοροϊοί αποτελούν επίσης ένα από τα πιο συχνά αίτια επιδημιών ιογενούς γαστρεντερίτιδας από φαγητό ή νερό σε όλο τον κόσμο. Οι ιοί αυτοί απέκτησαν το όνομά τους από μια μεγάλη επιδημία σε σχολείο της πόλης Norwalk του Ohio στις ΗΠΑ το 1968 κατά την οποία αρρώστησαν με γαστρεντερίτιδα όχι μόνο τα περισσότερα παιδιά του σχολείου, αλλά και πολύ μεγάλος αριθμός συγγενών τους. Οι νοροϊοί μεταδίδονται με την εντεροστοματική οδό και είναι ιδιαίτερα μολυσματικοί, καθώς απεκκρίνονται σε μεγάλους αριθμούς από τα κόπρανα και τα εμέσματα των ασθενών και ανιχνεύονται σε αυτά ακόμα και 2 βδομάδες μετά την υποχώρηση των συμπτωμάτων. Η μετάδοση αν και είναι πολύ συχνότερη από μολυσμένα τρόφιμα ή νερό, μπορεί επίσης να γίνει από άτομο σε άτομο ή ακόμη και με αερολύματα εμεσμάτων. Η ικανότητα επιβίωσης του ιού στις διάφορες επιφάνειες ως και 3 βδομάδες, όπως και η πολύ χαμηλή μολυσματική δόση του ιού (μόλις 10-100 ιϊκά σωματίδια είναι ικανά να προκαλέσουν λοίμωξη), συμβάλλουν πολλές φορές στην επέκταση και διατήρηση επιδημιών για μεγάλα χρονικά διαστήματα. Όπως και στην περίπτωση των ροταϊών και εδώ η νόσος εμφανίζεται πιο πολύ τους χειμερινούς μήνες (συγκεκριμένα από τα μέσα του χειμώνα ως τις αρχές του καλοκαιριού) και η διάρκεια των συμπτωμάτων είναι από 1 έως 3 μέρες. Η συχνότερη επιπλοκή είναι και σε αυτήν την περίπτωση η αφυδάτωση, αν και η σοβαρότητά της είναι μικρότερη από την αφυδάτωση που παρατηρείται στη γαστρεντερίτιδα από ροταϊό. Η αντιμετώπιση περιορίζεται στην αποφυγή της μετάδοσης του ιού και τα μέτρα πρόληψης αφορούν καλό πλύσιμο των χεριών, απομόνωση των ασθενών και σύσταση για αποφυγή εργασίας για 3-4 ημέρες μετά την υποχώρηση των συμπτωμάτων.

Χαρακτηριστικό των επιδημιών ιογενούς γαστρεντερίτιδας είναι ότι συχνά προκαλούν ανησυχία στην πολιτεία, καθώς τις περισσότερες φορές προκαλούν επιδημικές εξάρσεις σε δημόσιους χώρους όπως σχολεία, νοσοκομεία, εστιατόρια, κρουαζιερόπλοια και γενικά χώρους μαζικής χρήσης και εστίασης. Πολλές φορές για την μετάδοσή τους ενοχοποιούνται τρόφιμα, που δεν έχουμε συνηθίσει να τα συσχετίζουμε με λοιμώξεις του γαστρεντερικού, όπως είναι αυτά που παρασκευάζονται με τυποποιημένο (βιομηχανοποιημένο) τρόπο και δεν υπόκεινται σε μαγείρεμα.

Για την αντιμετώπισή τους ιδιαίτερη σημασία έχει η έγκαιρη εντόπιση της επιδημίας, δηλαδή της συρροής κρουσμάτων γαστρεντερίτιδας σε περιστατικά που σχετίζονται μεταξύ τους από άποψη τόπου και χρόνου. Στη συνέχεια οι αρχές δημόσιας υγείας πρέπει να διερευνούν τα περιστατικά, να συντονίζουν τον επιδημιολογικό και εργαστηριακό έλεγχο και να εκδίδουν έγκαιρα το πόρισμά τους προς την πολιτεία ενημερώνοντας παράλληλα τους πολίτες για τη λήψη κατάλληλων προληπτικών μέτρων. Η επιτήρηση δεν πρέπει να διακόπτεται κατά την διάρκεια της επιδημίας, ενώ θα πρέπει επίσης να ενημερώνεται η ιατρική κοινότητα αλλά και το κοινό για τη λήξη της επιδημίας.

Για την πρόληψη της ιογενούς γαστρεντερίτιδας, πέρα από τα ειδικά προληπτικά μέτρα που αφορούν συγκεκριμένες οδηγίες για τους εργαζόμενους σε νοσοκομεία ή τη χρήση ειδικού προστατευτικού ρουχισμού και τη χρήση χημικών ουσιών για απολύμανση χώρων και εργαλείων, μεγάλη σημασία έχει η εφαρμογή των γενικών μέτρων υγιεινής. Αυτά αφορούν το σχολαστικό πλύσιμο των χεριών και τη χρήση προστατευτικών μέσων σε χώρους παρασκευής τροφίμων ή στους χώρους όπου παρασκευάζονται τυποποιημένα προμαγειρεμένα τρόφιμα. Η χρήση των παραπάνω μέτρων πρέπει να αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της διαδικασίας παρασκευής και διάθεσης τροφίμων. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι με αυτόν τον τρόπο πέραν από τις ιογενείς γαστρεντερίτιδες, αποφεύγουμε και πολλές άλλες λοιμώξεις.